Kimyoning asosiy qonunlari

ISHQORIY METALLARNING FIZIK XOSSALARI

• Litiy, natriy, kaliy va rubidiy erkin holda kulrang-oq rangli metallar, seziy esa oltinrang-sariq rangga ega. Bu metallarning barchalari juda yumshoq va mayishqoq. Litiy nisbatan qattiqroq, qolgan metallar pichoqda oson kesiladi.

Xossalari	Li	Na	K	Rb	Cs
Zichligi, кг/м3	530	970	860	1530	1880
Suyuqlanish harorati,°С	180	98	64	40	29
Qaynash harorati,°С	1342	883	759	688	671

LITIY

NATRIY

KALIY

RUBIDIY

SEZIY

FRANSIY

KIMYOVIY XOSSALARI

• 4Li + O2 = 2Li2O,
• 2Na + O2 = Na2O2,
• 2Na + Cl2 = 2NaCl.
• 2Na + H2 = 2NaH,
• 2K + S = K2S,
• 3K + P = K3P,
• 4Cs + Si = Cs4Si,
• 2Li + 2C = Li2C2,
• 6Li + N2 = 2Li3N.
• 2M + 2H2O = 2MOH + H2.
• 2Li + 2NH3 = 2LiNH2 + H2.
• 2Na + 2C2H5OH = 2C2H5ONa + H2;
• 2K + 2C6H5OH = 2C6H5OK + H2;
• 3Na + AlCl3 = Al + 3NaCl.

OLINISH USULLARI

• 2LiCl 2Li + Cl2.
• 2Li2O + Si + 2CaO = 4Li + Ca2SiO4.
• 2NaCl 2Na + Cl2.
• Na2CO3 + 2C = 2Na + 3CO.
• KCl + Na = K + NaCl
• KOH + Na = K + NaOH.
• 2RbCl + Ca = 2Rb + CaCl2,
• 2Cs2CO3 + Zr = 4Cs + ZrO2 + 2CO2.

ISHQORIY METALLARNING OKSIDLARI

• Fizik xossalari
• Ishqoriy metallar okdilarining umumiy formulasi – M2O.
• Litiy va natriy oksidlari oq, kaliy va rubidiy oksidlari sariq, seziy oksidi to’q sariq (sabzirang). Ularning barchasi kristall moddalar va ionli kristall panjaraga ega.
• Ishqoriy metallar oksidlarining ayrim fizik xossalari quyidafi jadvalda keltirilgan.

Xossalar	Li2О	Na2O	K2O	Rb2O	Cs2O
Zichlik, кг/м3	2010	2270	1320	3720	4360
Suyuqlanish harorati,°С	1570	1132 (havosiz joyda)	разл.	разл.	разл.
Qaynash harorati,°С	2600	-	-	-	-

KIMYOVIY XOSSALARI

• M2O + H2O = 2MOH.
• 2Na2O + O2 = 2Na2O2;
• Na2O + H2 = NaH + NaOH;
• 4Na2O + 4S = 3Na2S + Na2SO4;
• 2Na2O + Cl2 = 2NaCl + Na2O2.
• Li2O + SO3 = Li2SO4;
• Li2O + 2HCl = 2LiCl + H2.

OLINISHI

• 2NaOH + 2Na = 2Na2O + H2;
• 2Na2O2 = 2Na2O + O2;
• 2K + K2O2 = 2K2O;
• 6K + 2KNO2 = 4K2O + N2.

• FIZIK XOSSLARI
• Ishqoriy metallar gidroksidlarining umumiy formulasi – MOН.
• Barcha ishqoriy metallarning gidroksidlari rangsiz, gigroskopik modda. Havoda oson namlanadi, suv va etanolda yahshi eriydi, eruvchanlik LiOH dan CsOH ga tomon ortadi.

Xossalar	LiОH	NaOH	KOH	RbOH	CsOH
Zichligi, кг/м3	1430	2130	2040	3200	3670
Suyuqlanish harorati,°С	462	320	410	301	272
Qaynash temperaturasi,°С	≈ 925	1378	1320	-	-
Suvda eruvchanligi, 15°С da	12	42	107	180	386

KIMYOVIY XOSSALARI

• 2LiOH = Li2O + H2O.
• NaOH = Na+ + OH-.
• KOH + CO2 = KHCO3;
• 2NaOH + CO2 = Na2CO3 + H2O;
• 2KOH + 2NO2 = KNO3 + KNO2 + H2O.
• NaOH + HCl = NaCl + H2O;
• KOH + HNO3 = KNO3 + H2O.
• 2NaOH + CuCl2 = Cu(OH)2 + 2NaCl.
• 2KOH + Cl2 = KClO + KCl + H2O (sovuq sharoitda);
• 6KOH + 3Cl2 = KClO3 + 5KCl + 3Н2О (qizdirilganda).
• 2KOH + Zn = K2ZnO2 + H2;
• 2KOH + ZnO = K2ZnO2 + H2O.
• 2NaOH + Be + 2H2O = Na2[Be(OH)4] + H2;
• 2NaOH + BeO + H2O = Na2[Be(OH)4];
• 2NaOH + Be(OH)2 = Na2[Be(OH)4].
• 4NaOH + 4B + 3O2 = 4NaBO2 + 2H2O (suyuqlanmasi);
• 2NaOH + Si + H2O = Na2SiO3 + 2H2 (eritmasi).

OLINISHI

• Litiy, natriy va kaliy gidroksidlari xloridlarining konsentrlangan eritmalarini elektroliz qilib olinadi. Bunda katodda vodorod, anodda xlor ajraladi:
• 2NaCl + 2H2O H2 + 2NaOH + Cl2.
• Rubidiy va seziy gidroksidlari ularning tuzlaridan almashinish reaksiyasi yordamida olinadi:
• Rb2SO4 + Ba(OH)2 = 2RbOH + BaSO4.

ISHQORIY METALLARNI ANIQLASH

• Ishqoroy metallar va ularning birikmalarini o’ziga xos alanga rangidan aniqlash mumkin: litiy – qizil rang; natriy –sariq rang; kaliy – siyohrang; rubidiy va seziy – pushti-siyohrangli alangalanadi.

Kaliyli o’g’itlar

• Kaliyli o’g’itlar
• Silvinit NaCl · KCl va kainit KCl · MgSO4 · 3H2O suvda yahshi erigani va tarkibida o’g’it miqdori ko’p bo’lganligi uchun to’g’ridan-to’g’ri ham foydalaniladi.

ISHQORIY METALLAR VA ULARNI BIRIKMALARINING QO’LLANILISHI

• Litiy – litiyli akkumulyatorlar ishlab chiqarishda foydalaniladi va bunday akkumulyatorlar kardiostimulyator sifatida ishlatiladi.
• Natriy va kaliy atom reaktorlari va aviatsiya dvigatellarida issiqlikni tutuvchi sifatida ishlatiladi.
• Natriy kauchuk ishlab chiqarishda katalizator sifatida ishlatiladi, kaliy, titan, tsirkoniy va tantal ishlab chiqarishda va benzin yoqilg’ilari detonatsiyasini pasaytiruvchi tetraetilqo’rg’oshinga qo’shimcha sifatida ishlatiladi.
• Natriy va kaliy peroksidlar suv osti kemalari va kosmik kemalarda kislorodni qayta tiklash uchun foydalaniladi.
• Kaliy gidroksid va Kaliy karbonat (potash) suyuq sovun va oyna ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
• Natriy gidroksid va Natriy karbonat qog’oz, sun’iy matolar, sovun ishlab chiqarishda, neft qurilmalarini tozalashda, sun’iy tolalar va ishqoriy akkumulyatorlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
• Natriy xlorid – oziq-ovqat maxsulotlari tibbiyotda fiziologik eritmalar tayyorlashda qo’llaniladi.
• Natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi) tibbiyotda, qandolatchilikda, mineral suv ishlab chiqarishda qo’llaniladi. O’t o’chirish jihozlarida foydalaniladi.
• Seziy fotoelement sifatida qo’llaniladi.

• R EJ A :
• 1. Kirish. 2. Kimyoviy reaksiya tezligi va ta'sir etuvchi faktorlar 3. Katalizatorlar 4. Kimyoviy muvozanat va ta'sir etuvchi faktorlar.

• KIMYOVIY MUVOZANAT