Kimyodan boshlang’ich tushunchalar I – bob. Kirish

ASOSLAR(GIDROKSIDLAR)
Tarkibida erkin (OH) girdoksid guruh tutuvchi murakkab moddalarga asoslar deyiladi: E(OH)_n
Gidroksidlar 3 ta guruhga bo’linadi.

• 
  Ishqorlar
  
• 
  Asoslar
  
• 
  Amfoter gidroksidlar
  

Ishqorlar: suvda yaxshi eruvchi, asoslik xossasi kuchli bo’lgan gidroksidlarga ishqorlar deyiladi. Ishqor – “o’yuvchi” , “yemiruvchi” degan ma’noni anglatadi.
Bularga: LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH, FrOH, Ca(OH)₂, Sr(OH)₂, Ba(OH)₂, Ra(OH)₂


Asoslar: suvda kam eruvchan, asoslik xossasi kuchsiz bo’lgan gidroksidlar.
Bularga: CuOH, Cu(OH)2, Mg(OH)2, Cd(OH)2, Hg(OH)2 Bi(OH)3, Cr(OH)2, Fe(OH)2, Ni(OH)2, Ni(OH)3, Co(OH)2, Co(OH)3,Mn(OH)2
!!!Shuningdek, metall atomi bo’lmagan yagona gidroksid – NH₄OH ham shu guruhga kiradi.


Amfoter gidroksidlar: ham asos, ham kislota xossasini namoyon qiluvchi gidroksidlarga amfoter gidroksidlar deyiladi.
Bularga: Be(OH)₂, Zn(OH)₂, Al(OH)₃, Fe(OH)₃, Cr(OH)₃, Sn(OH)₂, Sn(OH)₄, Pb(OH)₂
Asoslar tarkibidagi gidroksid(OH) guruhlar soniga qarab, 1,2,3,4 negizli asoslarga bo’linadi:
1 negizli: NaOH, CuOH, ...
2 negizli:Ca(OH)₂, Mg(OH)₂, ....
3 negizli:Al(OH)₃, Fe(OH)₃, ...
4 negizli: Sn(OH)₄
KISLOTALAR
Metall atomiga o’rnini bera oluvchi vodorod atomi va kisolta qodig’idan tashkil topgan murakkab moddalarga kislotalar deyiladi.
Kislotalar 2 ta guruhga bo’linadi:

• 
  O₂ siz kislotalar
  
• 
  O₂ li kislotalar
  

O_2­ siz kislotalar: takibida kislorod saqlamagan kislotalardir: H_nE
Masalan: HCl, HBr, H₂S, HCN, HSCN va h.k.z
O₂ li kislotalar: takibida kislorod saqlovchi kislotalardir: H_nEO_x
Masalan: HClO, H₂S₂O₈, H₃PO₄ va h.k.z
Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soniga qarab: 1,2,3,4 negizli kislotalarga bo’linadi:
1 negizli: HJ, HClO₄, ...
2 negizli:H₂Se, H₂S₂O₈, ...
3 negizli:H₃PO₄, H₃BO₃, ...
4 negizli:H₄P₂O₇, H₄SiO₄

!!! shunday kislotalar borki, ularni negizini tarkibidagi vodorod atomlar soniga qarab ajratib bo’lmaydi.

Masalan:
H₃PO₃ –Fosfit kislota. Tarkibidagi H lar soni 3ta, ammo bu kislota 2 negizli
H₃PO₂ – Gipofasfit kislota. Tarkibidagi H lar soni 3 ta, ammo bu kislota 1 negizli.
CH₃COOH – sirka kislota. Tarkibidagi H lar soni 4 ta, ammo bu kislota 1 negizli
Ko’pchilik organik kislotalarda ham H atomlar soniga qarab ularning negizini aniqlab bo’lmaydi.


TUZLAR
Metall atomi shuningdek ammoniy kationi va kislota qoldigidan tashkil topgan murakkab moddalarga tuzlar deyiladi.
Tuzlar 5 ta guruhga bo’linadi:

• 
  O’rta (normal) tuzlar;
  
• 
  Nordon (kislotali) tuzlar
  
• 
  Asosli tuzlar;
  
• 
  Qo’sh (aralash) tuzlar:
  
• 
  Kompleks tuzlar
  

O’rta (normal) tuzlar: Kislota tarkibidagi barcha H atomlari o’rnini metall atomi (shuningdek  ) to’liq egallashidan hosil bo’lgan tuzlar o’rta tuzlar deyiladi.
Masalan:

	Na	Mg	Al
HCl	NaCl	MgCl2	AlCl3
H2SO4	Na2SO4	MgSO4	Al2(SO4)3
H3PO4	Na3PO4	Mg3(PO4)2	AlPO4
H4P2O7	Na4P2O7	Mg2P2O7	Al4(P2O7)3

Nordon (kislotali) tuzlar: Kislota tarkibidagi H atomlari o’rnini metall atomi (shuningdek  ) qisman egallashidan hosil bo’lgan tuzlar nodron tuzlar deyiladi.
Masalan: NaHSO₄, Al₂(H₂P₂O₇)₃, Mg(HSO₄)
!!! bir negizli kislotalar nordon tuz hosil qila olmaydi.


Asosli tuzlar: Asos tarkibidagi (OH) lar o’rnini qisman kislota qoldig’i egallashidan hosil bo’lgan murakkab moddalarga asosli tuzlar deyiladi.
Masalan: Al(OH)₂Cl, (Mg(OH))₂SO₄
!!! bir negizli asoslar buday tuz hosil qila olmaydi.


Qo’sh tuzlar: bir necha xil tuzdan tashkil topgan tuzlar
Masalan:
Kaliy alyumeniyli achchiq tosh: K₂SO_4 Al₂(SO₄)₃  24H₂O (qisqacha KAl(SO₄)₂  12H₂O);
Natriy alyumeniyli achchiq tosh: Na₂SO_4 Al₂(SO₄)₃  24H₂O (qisqacha NaAl(SO₄)₂  12H₂O);
Mor tuzi: (NH₄)₂SO₄  FeSO₄  6 H₂O
Xlorli oxak: CaCl(ClO) yoki CaOCl₂


Kompleks tuzlar: tarkibida markaziy atom va ligantlar saqlovchi tuzlarga kompleks tuzlar deyiladi.
Masalan:
K₃[Fe(CN)₆] qizil qon tuzi
K₄[Fe(CN)₆] sariq qon tuzi
Fe₃[Fe(CN)₆]₂ trumbul ko’ki