Kimyo yo’nalishi iii-bosqich 19. 02-guruh talabasi jo’rayeva o’G’iloyning “neft va gaz kimyosi”

Gaz kondensati va quyi fraksiyalardagi sikloalkanlarning fizik xossalari
Neft va uning fraksiyalarida sikloalkanlarning tarqalish qonuniyati o`rganilgan. Quyidagi jadvalda gaz kondensati va (neftni) yengil fraksiyalari uglevodorodlarining guruh tarkibi berilgan.
Gaz kondensati va neftning yengil fraksiyalari uglevodorodlarining guruh tarkibi (QB-125⁰C, % da)

Kon	Massa miqdorda chiqishi	Sikloalkanlar
		5 a'zoli	6 a'zoli
Grozniy	6,8	22,0	20,0
G`arbiy Sibir	5,7	14,5	14,0
Saxalin:
Pervomay	13,9	31,0	31,0
Exobin	7,0	53,0	27,0
Boku:
O’zb.Neftyanie Kamni	2,4	25,5	26,5
Kara Dag (gaz kondensati)	40,0	16,0	27,0

Jadvaldagi ma'lumotlardan ko`rinib turibdiki, gaz kondensati fraksiyasida sikloalkanlar bir necha marotaba ko`p ekan. (172 kg/tonna xomashyoga nisbatan). Fraksiyalar qaynash haroratining oshishi bilan ularda bi- va uch sikloalkanlar kuzatila boshlaydi.

Sikloalkan tipidagi benzinlar 50-70% gacha, alkan tipidagilar esa 20-30% sikloalkanlar saqlaydi. Tarkibida sikloalkanlari ko`p bo`lgan gaz kondensatlari va benzinlarni uglevodorod tarkibi keyingi jadvalda keltirilgan.
-jadval
Turkmaniston gaz kondensati va to`g`ridan - to`g`ri haydab olingan benzinlarning guruh tarkibi

Kon	Sikloalkanlar
	C5	C6	C5: C6	Alkanlar nisbati sikloalkanlar
Gaz kondensati
Zeagli Darvoza:
60-170^0C fraksiya	14	37	0,38	0,83
58-150^0C fraksiya	16	30	0,53	1,17
Qizil Qum:
Q.B.-200^0C fraksiya
(I namuna)	10,8	15,2	0,71	-
(II namuna)	12,8	10	1,28	3,25
Benzin	24,1	23	1,05	0,91
Borsa kelmas:
Qotur Tepa	7,8	19,7	0,90	1,52
Jetiboy	15,6	13,7	1,14	2,25
Uzen'	13,3	16,5	0,81	2,26

Neft kimyo sanoati uchun hozirda eng ko`p ahamiyatga ega bo`lgan uglevodorodlar: etilen, propilen, butadien va benzollardir. Ular asosida juda ko`p neft kimyoviy mahsulotlar olinadi.

Neftning geteroatomli birikmalari
Hamma neftlar tarkibida uglevodorodlardan tashqari anchagina miqdorda geteroatomli birikmalar mavjuddir. Ushbu birikmalar o`z molekulalarida oltingugurt, kislorod, azot saqlashi mumkin. Ko`rsatib o`tilgan elementlarning miqdori neftning yoshiga va kelib chiqishiga bog`liqdir.
Oltingugurt miqdori 0,02 dan 7% (mass.) gacha bo`lishi mumkin va ushbu ko`rsatkich bo`yicha oltingugurt birikmalarining neftdagi miqdori taxminan 0,270% ga to`g`ri keladi.
Neft tarkibidagi azot saqlovchi birikmalardagi azotning miqdori undan ham kam bo`lib 1,7% (mass.) gacha yetishi mumkin. Masalan, O`zbekistonning Uchqizil neftida azotning miqdori 0,82% (mass.) ni tashkil qiladi.
Neftning azot saqlovchi birikmalari
Neft tarkibida azot birikmalari kislorodli va oltingugurtli birikmalarga nisbatan anchagina kam miqdorda bo`lib, odatda 0,02 0,56% (massaviy) miqdorda bo`ladi. Ular boshqa geteroatomli birikmalar kabi fraksiyalarda notekis taqsimlangan bo`lib, ko`pincha ularning yarmidan ko`pi smola - asfalten qismida mavjud.
Neftning azotli birikmalari o`zlarining kimyoviy xossalariga asosan azotli asoslarga va ajratish hamda identifikatsiya qilish og`ir muammo bo`lgan azot saqlovchi neytral birikmalarga bo`linadi.
Azotli asos birikmalar kislotalar yordamida neft tarkibidan osongina ajratib olinadi. Neytral azot saqlovchi birikmalarni esa ajratib olish va ularni identifikatsiya qilish og`ir muammodir.
Quyida eng ko`p o`rganilgan azotli asoslar haqida ma'lumot keltirilgan.

Ko`rsatilgan azotli birikmalarning alkilli hosilalari (asosan metil- va etilli hosilalar), hamda ularning alisiklik va aromatikli (neytral) gomologlari bo`lishi mumkin. Ayrim neftlarda, hatto tiniq fraksiyalarda ham molekulasida azot va oltingugurt atomi bo`lgan tioxinolinlar yoki azot va kislorod atomi bo`lgan gidroksipiridin, gidroksixinolin birikmalar ham uchratiladi.
Molekulasida indol- va karbazolxinolinlar - ikki azoti bo`lgan birikmalar ham aniqlangan.