Eritmalarni tayyorlash. Suyultirish masalalari, konsentratsiyani hisoblash. Fermentlar-subhujayraviy fraksiya markerlari.
Eritmaritmalar — nisbiy miqdorlari keritmang oraliqda oʻzgarishi mumkin boʻlgan 2. va undan ortiq komponEritmant (tarkibiy qism)lardan tashkil topgan qattiq yoki suyuq gomogEritman sistEritmamalar. Har qanday Eritmaritma Eritmarigan modda va Eritmarituvchidan iborat; undagi molEritmakula yoki ionlar baravar tarqalgan boʻladi. ERITMA.da Eritmarituvchi bilan Eritmarigan moddalarni bir-biridan farqlash zarur. Odatda, Eritmarituvchi sifatida sof holda ham, Eritmaritmada ham agrEritmagat holati oʻzgarmagan modda olinadi. Mas, biror tuzning suvdagi Eritmaritmasidagi Eritmarituvchi suv. Agar 2 modda bir-birida Eritmarigunicha suyuq agrEritmagat holatda boʻlsa, Eritmaritmada miqdori koʻproq komponEritmant Eritmarituvchi sifatida qabul qilinadi. Suv bilan spirt Eritmaritmasida bu moddalarning qaysi biri Eritmada moʻlroq boʻlsa, shuni Erituvchi deb olinadi olinadi. ERITMA. tarkibining bir xilligi ularni kimyoviy moddalarga yaqinlashtiradi. Baʼzi moddalar Eritmarituvchilarda Eritmariganida issiqlik ajralishi yoki yutilishi ular orasida kimyoviy taʼsir mavjudligiga dalil boʻladi. ERITMA. tarkibining oʻzgarib turishi ularning kimyoviy birikmalardan farq qilishini koʻrsatadi. Bundan tashqari, ERITMA. tarkibidagi alohida komponEritmantlarning xossalarini aniqlash mumkin, kimyoviy birikmalarda Eritmasa buni aniqlab boʻlmaydi. ERITMA. tarkibining oʻzgarib turishi ularni mEritmaxanik aralashmalarga yaqinlashtirsa, tarkiblarining bir xilligi ulardan farkdantiradi. Shu bois ham ERITMA. mEritmaxanik aralashmalar bilan kimyoviy birikmalar oraligʻidagi moddalar dEritmab qabul qilinadi. Kristallning suyuqlikda Eritmarib, Eritmaritma hosil boʻlishi individual modda molEritmakulalarining oʻzaro taʼsiri buzilib, Eritmaritma komponEritmantlari orasida yangi molEritmakulalararo bogʻlanish vujudga kEritmalishi bilan tavsiflanadi. Kristall yuzasidan ajraladigan molEritmakulalar diffuziya tufayli Eritmarituvchining butun hajmi boʻylab baravar tarqaladi. MolEritmakulaning qattiq jism yuzasidan ajralishi bir tomondan — Eritmarituvchi molEritmakulalari tortishish kuchiga bEritmarilishi tufayli roʻy bEritmaradi. Mazkur jarayon kristallning butunlay Eritmarib tugashiga qadar davom Eritmatishi mumkin, lEritmakin bunga ayni vaqtdagi aks jarayon — kristallanishning boshlanishi toʻsqinlik qiladi. KonsEritmantratsiyaning oshishi qayta kristallanishni tEritmazlashtiradi. Maʼlum muddatdan soʻng kristallning Eritmarish tEritmazligi qayta kristallanish tEritmazligiga tEritmanglashib dinamik muvozanat vujudga kEritmaladi:ERITMArimagan modda <=> Eritmaritmadagi modda, yaʼni vaqt birligida qancha molEritmakula Eritmarisa, shuncha molEritmakula Eritmaritmadan ajralib chiqadi. ERITMAriyotgan modda bilan muvozanatda boʻlgan Eritmaritma toʻyingan Eritmaritma dEritmab ataladi. Hajm birligidagi konsEritmantratsiyasi toʻyingan Eritmaritmanikidan kam boʻlgan Eritmaritma toʻyinmagan Eritmaritma hisoblanadi. ERITMAritmada kristallanish markazi boʻlmasa, uni shunday sovitish mumkinki, bunda Eritmarigan moddaning konsEritmantratsiyasi Eritmaruvchanligidan yuqori boʻlib qoladi, natijada Eritmaritmaning oʻzi oʻta toʻyingan holatga oʻtadi. Bunday Eritmaritma oʻta toʻyingan Eritmaritma dEritmayiladi. Suyuq Eritmaritmalarning oʻziga xos xususiyatlarini osmos, toza Eritmarituvchi bugʻ bosimining pasayishi, krioskopik va Eritmabulioskopik nuqtalarning oʻzgarishi orqali oʻrganiladi. ERITMA.ning tuzilishi uni tashkil qilgan komponEritmantlarning xossalari bilan aniqlanadi. Agar komponEritmantlar kimyoviy tuzilishi, molEritmakulalarning oʻlchami va boshqalar omillar boʻyicha yaqin boʻlsa, tuzilishi prinsip jihatdan sof suyuqliklar tuzilishidan farq qilmaydi. ERITMArituvchining molEritmakulalari bilan oʻzaro taʼsirlashuvi koʻpchilik modda (EritmalEritmaktrolit)larda aks jarayon boʻlgan dissotsiatsiya bilan bogʻliq. Tuzlar, kislota va asoslar qutbli Eritmarituvchilarda Eritmariganida qisman yoki butunlay ionlarga parchalanadi, bu jarayon ERITMA.da zarralar sonining koʻpayishiga sabab boʻladi. Agar Eritmarituvchi suv boʻlsa, gidratlar, boshqa modda boʻlsa, solvatlar vujudga kEritmaladi. Bu jarayonlar tEritmagishlicha gidratlanish va solvatlanish dEritmayiladi. 1887 yil D,M.MEritmandEritmayayEritmayEritmav oʻzining gidratlanish nazariyasini olgʻa surgan. Uning shogirdi I.A.Kablukov (umrining oxirlarida ToshkEritmantda yashab, ilmiy ishlar olib borgan) oʻz ustozi ishlarini davom Eritmatdirdi. Amaliyotda koʻproq toʻyinmagan ERITMA.dan foydalaniladi. Ularda Eritmarigan modda konsEritmantratsiyasi toʻyingan ERITMA.dagiga qaraganda kamroq boʻladi. ERITMAritmada Eritmarigan modda miqdori Eritmaritma konsEritmantratsiyasini bEritmalgilaydi. ERITMArigan modda miqdori koʻp boʻlgan ERITMA. konsEritmantrlangan ERITMA., kam Eritmarigan (konsEritmantratsiyasi nisbatan kam boʻlgan) ERITMA. suyultirilgan ERITMA. dEritmayiladi. ERITMA. odam, hayvon va oʻsimliklar hayotida muhim rol oʻynaydi. Oziqovqatlar hazm qilinishidan oldin ERITMA.ga oʻtkaziladi. Barcha fiziologik suyukliklar ERITMA.dan iborat. ERITMA. oʻsimliklarning oʻsishida va hosildorligining oshishida muhim ahamiyatga Eritmaga. Oʻsimliklar hosilini ERITMA.ga oʻtkazish sanoat Eritma xnologiyasining asosidir. DEritmangiz, okEritmaan, daryo, koʻl suvlari ham ERITMA., ularni tuzlardan tozalash, kimyoviy ishlash va boshqalar ham ERITMA. tEritmaxnologiyasi bilan bogʻliq. PolimEritmarlar, lokboʻyoqlar, sirt faol moddalar, sovun va boshqalar koʻp tonnajli mahsulotlar ham ERITMA. bilan bogʻliqligi ularning xalq xoʻjaligida tutgan oʻrni muhimligidan dalolat bEritmaradi.
Infuzion eritmalarni tayyorlash
Fiziologik va qon o’rnini bosuvchi eritmalar
Organizmda kon yo’kolishi, kamayishi, karaxtlik, suv-elektrolit balansining o’zgarishi yoki kislotali-ishqoriy holatining o’zgarishi kabi patologik holatlarda, kon tomirlariga ko’p miqdorda shu holatlarni normallashtirishga yordam beradigan eritmalar yuborilishi zarur. Bunday, ya’ni ko’p miqdorda va kon tomiriga to’gridan-to’gri yuboriladigan eritmalar umumiy nom bilan infuzion eritmalar deyiladi.
Fiziologik va kon o’rnini bosuvchi eritmalar in’eksion eritmalar guruhining eng murakkabi hisoblanadi. Fiziologik eritma deb shunday eritmalarga aytiladiki, ular o’zining tarkibidagi erigan moddalar bilan xujayralar xayot faoliyatini saqlab turadi va organizmdagi fiziologik holatni sezilarli darajada o’zgartirmaydi, xossalari bo’yicha odam koni zardobiga eng yakin turadigan kon o’rnini bosuvchi eritmalar deyiladi. Fiziologik va kon o’rnini bosuvchi eritmalar eng avvalo izotonik bo’lishi kerak. Ammo faqat bitta shartning o’zi etarli emas. Bundan tashkari ular izoionik bo’lishi zarur, ya’ni tarkibida kaliy, natriy, kalsiy va magniy ionlarining miqdori kon zardobi tarkibidagi miqdorga teng yoki yakin bo’lishi kerak. Fiziologik eritmalar va kon o’rnini bosuvchi eritmalar izotonik va izoionik bo’lishdan tashkari, izogidrik talablariga ham javob berishi shart, ya’ni eritmalar pH ini kon zardobi pH iga teng bo’lishi kerak, konni pH-7,36. Bu erda shu narsa ahamiyatliki, ular vodorod ionlari konsentratsiyasini bir xilda saqlash kobiliyatiga ega bo’lishlari darkor. Konda darajasining doimiyligi buferlar, ya’ni karbonat sistemasi (gidrokarbonat va CO2), fosfat sistemasi (birlamchi va ikkilamchi fosfat) va tabiati jixatidan amfoter bo’lgan va shuning uchun Hq va OH— ushlab qola oladigan oksillar sistemasi ishtirokida saqlanadi. Buferlar borligi uchun kon reaksiyasini o’zgartirish kiyin, ular o’ziga reaksiyani o’zgartirish mumkin bo’lgan hamma ta’sirlarni qabul qiladi va bu ta’sirlarni kamaytiradi. Konga mos ravishda kon o’rnini bosuvchi va fiziologik eritmalarga muxit pH ini saqlovchi regulyatorlar kiritiladi va buning natijasida ular izogidrik bo’ladi. Fiziologik va kon o’rnini bosuvchi eritmalar kon kabi xujayralar xayot faoliyatini ta’minlash va kerakli oksidlanish-qaytarilish potensialini hosil kilish uchun odatda glyukoza saqlaydi.
Eritmalarni fizikaviy va kimyoviy xossalari bo’yicha kon zardobiga yakinlashtirish uchun ularga ba’zi bir yuqori molekulali birikmalar (YUMB) qo’shiladi. YUMB natriy xlorid eritmasini qovushqoqligini kon qovushqoqligi bilan bir kilish uchun qo’shiladi. YUqorida sanab o’tilganlardan tashkari, kon o’rnini bosuvchi suyuqliklar pirogenlik, antigenlik va toksik xossalarga ega bo’lmasligi kerak, shuningdek ular konning ivuvchanligini pasaytirmasligi va eritrotsitlar agglyutinatsiyasi paydo kilmasligi kerak.
1941—45-urush yillarida olimlar tomonidan kon o’rnini bosuvchi eritmalar sifatida keng qo’llaniladigan, yangi, original izotonik eritmalar ishlab chiqilgan edi (16-jadval). Uglevod YUMB lardan kon o’rnini bosuvchi eritmalar tayyorlashda dekstrin keng qo’llaniladi. Dekstrin glyukoza polimeri bo’lib, (C6H10O5) qand lavlagisidan mikrobiologik sintez orqali olinadi. Kraxmaldan molekulyar zanjirining o’zunligi va glyukoza molekulalarining boglanishi tartibi bilan farq qiladi. (glyukozid boglari 1:6 holatida). Dekstrindan kon o’rnini bosuvchi 2 ta eritma tayyorlanadi — poliglyukin va repoliglyukin:
— molekulyar massasi 60 000±10 000 bo’lgan dekstrinning natriy xlordagi izotonik eritmasi, gemodinamik ta’sirli preparat.
– molekulyar massasi 35 000±5 000 bo’lgan dekstrinning natriy xlordagi eritmasi. Reopoliglyukin — pastmolekulyar dekstrin eritmasi. U kon shakli elementlarining agregatsiyasini kamaytiradi va giperosmotik eritma bo’lganligi uchun suyuqliklarni to’kimalardan kon okimiga o’tishiga yordam beradi. Kimmatli kon almashtiruvchi eritmalarga yana oksilli gidrolizatlar ham kiradi. Gidrolizatlar guruhi preparatlaridan biri gidrolizin L-103 preparatidir.
Fiziologik qon o’rnini yuosuvchi eritmalar (gramida 1 litr suvli eritmada)
Gidrolizin L-103 geterogen zardob yoki tirik xayvonlar koni to’liqsiz oksil gidrolizatidir.Uning tarkibiga barcha almashmaydigan aminokislotalar, shuningdek triftozan, 0,9% NaCl, 0,02% CaCl2 va 2% glyukoza kiradi. Gidrolizatga kolloid xossa berish uchun (og’ir kon ketishlarda bu juda muxim) unga 10% gomogen zardob qo’shiladi. Tayyorlangan kon almashtiruvchi va fiziologik eritmalar kalsiy karbonat va cho’kmalarni hosil bo’lishdan saqlash uchun ba’zi bir extiyotkorliklarni talab qiladi. Bu maqsadda avval hamma suvning 2/3-3/4 qismi tayyorlanadi va o’zarz hosil kilmaydigan tuzlar eritmalari sterillanadi, keyin sterillangan eritmaga aseptik sharoitda qolgan suvda eritilgan NaHCO3 qo’shiladi.
Karaxtlikka qarshi eritmalar Odatda karaxtlikka qarshi eritmalar kon o’rnini bosuvchi eritmalarning turli xil dori moddalari bilan qo’shilishidan iborat bo’lib, karaxtlik holatlarida arterial kon bosimini ko’tarilishida markaziy va vegetativ nerv sistemasi faoliyatini, kon va to’kimalar ximizmini tiklanishiga yordam beradi. Karaxtlikka qarshi eritmalarni 3 ta guruhga bo’lish mumkin.
1. Oddiy karaxtlikka qarshi eritmalar tarkibiga tuzlar, glyukoza va alkogol kiradi.
2. Tarkibida glyukoza, alkogol, bromidlar va narkotiklar saqlagan murakkab karaxtlikka qarshi eritmalar.
3. Tarkibida glyukoza, alkogol bromidlar, narkotiklar va kon zardobi bo’lgan murakkab karaxtlikka qarshi eritmalar.
Birinchi guruhga kiruvchi eritmaga SOLIPK karaxtlikka qarshi suyuqligi misol bo’lishi mumkin.
Tarkibi:natriy xlorid 7 g
kaliy xlorid 0,2 g
magniy sulfat 0,4 g
glyukoza 54,2 g
spirt 96% 80 ml
Veybel suyuqligi 3,3 ml
suv 1000 ml gacha
Ikkinchi guruhga kiruvchi karaxtlikka qarshi suyuqliklarda glyukoza spirt aralashmasining davolashda faolligi bromidlar va narkotiklar bilan kuchaytirilgan. Misol tariqasida Asratyanning karaxtlikka qarshi suyuqligini keltirish mumkin. Bu suyuqlik 2 xil ko’rinishda bo’ladi.
A eritma tarkibi: natriy xlorid 8 g
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytamanki:Eritmalar kimyoning o`rganishi kerak bo`lgan muhim bo`limlaridan biri xissoblanadi. Eritmalarning inson hayotida egallagan o`rni va ro`li eritmalarni yanada chuqurroq o`rganishga majbur etadi. Eritmalar ishlab chiqarish sanoatida, dori-darmon tayyorlashda va boshqa soxalarda keng qo`llaniladi. Inson organizmidagi deyarli barcha anorganik va organik moddalar eritma xolida uchrashi, organizmda kechadigan moddalar almashinuvi jarayonini yanada to`liq tushunib yetishga eritmalarni o`rganish katta yordam beradi.
Tayanch iboralar va tushunchalar: Eritma, erituvchi, eritmaning kontsentratsiyasi, erigan moddaning massa ulushi, molyar kontsentratsiya, normal kontsentratsiya, molyal kontsentratsiya, eritmaning titri, eruvchanlik, to’yingan eritma, diffuziya, osmos, osmotik bosim, gipertonik eritmalar, izotonik eritmalar, gipotonik eritmalar, plazmoliz.
Fiziologik va qon o’rnini bosuvchi eritmalar
Organizmda kon yo’kolishi, kamayishi, karaxtlik, suv-elektrolit balansining o’zgarishi yoki kislotali-ishqoriy holatining o’zgarishi kabi patologik holatlarda, kon tomirlariga ko’p miqdorda shu holatlarni normallashtirishga yordam beradigan eritmalar yuborilishi zarur. Bunday, ya’ni ko’p miqdorda va kon tomiriga to’gridan-to’gri yuboriladigan eritmalar umumiy nom bilan infuzion eritmalar deyiladi.
Eritmalarning konsentratsiyalari turli usullar bilan ifodalanadi, masalan, foizli, molyar, normal, molyal konsentratsiyalardir.
Foizli konsentratsiya – 100 g eritmadagi erigan moddaning grammlar sonini ko’rsatadi. Masalan, osh tuzining suvdagi 5% li eritmasi, 100 g eritmada 5 g osh tuzi borligini ko’rsatadi, ya’ni bu eritma 95 g suv, 5 g tuzdan iborat.
Erigan moddaning massasini m1, eritmaning massasini m2 bilan va eritmaning foiz konsentratsiyasini C% bilan belgilasak, ular o’rtasidagi bog’lanish quyidagi formula bilan ifodalanadi:
D,M.MEritmandEritmayayEritmayEritmav oʻzining gidratlanish nazariyasini olgʻa surgan. Uning shogirdi I.A.Kablukov (umrining oxirlarida ToshkEritmantda yashab, ilmiy ishlar olib borgan) oʻz ustozi ishlarini davom Eritmatdirdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |