Kimyo va uni o`qitish metodikasi” kafedrasi Himoyaga tavsiya etildi Tabiiy fanlar fakulteti dekani

Kimyoviy reaksiya turlari
Kimyoviy reaksiyalar turli belgili asosida sinflanadi.
Kimyoviy reaksiyalar reaksiyaga kirishayotgan dastlabki moddalar (reagentlar) va reaksiya mahsulotlari sonining o’zgarishi asosida hamda inergiya yutilishi yoki chiqishiga qarab sinflanadi.
Dastlabki reagentlar va mahsulotlar soning o’zgarishi asosida kimyoviy reaksilarni quyidagi tiplarga ajtaish mumkin:

1. 
   Birikish reaksiyalarida. Ikki yoki undan ortiq moddadan bitta yangi modda olinadi:
   

A+B+…=C;
2H₂+O₂=2H₂O; CaO+CO₂=CaCO₃;

2. 
   Parchalanish reaksiyalarida bir moddadan bir necha yangi modda hosil bo’ladi:
   

C=A+B+…;
2H₂O=2H₂+O₂; CaCO₃= CaO+CO₂

3. 
   O’rin olish reaksiyalarida oddiy modda murakkab moddaning tarkibiy qismi o’rnini oladi, natijada yangi oddiy va murakkab moddalar hosil bo’ladi:
   

AB + C = AC + B;
Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂; Fe + CuSO₄ = FeSO₄ + Cu

4. 
   Almashinish reaksiyalari. Murakkab moddalarning tarkibiy qismlari o’zaro o’rin almashinadi: AB + CD = AD + BC
   

NaOH + HCl = NaCl + H₂O BaCl₂ + Na₂SO₄ = BaSO₄ + 2NaCl
Kimyoviy reaksiyalar davomida issiqlik (energiya) chiqishi yoki yutilishiga qarab ekzotermik va endotermik reaksiyalarni farqlash mumkin.
Kimyoviy reaksiyalarda ajralib chiqadigan energiya kimyoviy energiya deb ataladi.
Kimyoviy energiyani issiqlik, nur, mexanik, elektr energiyasiga aylantirish mumkin. Ko’pincha kimyoviy energiya issiqlik energiyasiga va aksincha issiqlik energiyasi kimyoviy reaksiyaga aylanadi.
Kimyoviy reaksiyada ajraladigan yoki yutiladigan energiya miqdori reaksiyaning issiqlik effekti (Q) deb ataladi.
Reaksiyaning issiqlik effekti hosil bo’layotgan va uzilayotgan bog’lar energiyasi farqi bilan aniqlanadi av kilojoullarda (kJ) ifodalanadi.
Issiqlik (energiya) chiqishi bilan boradigan reaksiyalar ekzotermik (ekzo – tashqi) reaksiyalar deb ataladi.
Bu reaksiyalarda issiqlik effekti «+» (plyus) ishora bilan ko’rsatiladi:
Fe + S = FeS + 96 kJ
S + O₂ = SO₂ + 297 kJ
Issiqlik (energiya) yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endotermik
(endo – ichki) reaksiyalar deyiladi.
Bu reaksiyalarda issiqlik effekti « - » (minus) ishora bilan ko’rsatiladi
N₂ + O₂ = 2NO – 181 kJ;
3O₂ = 2O₃ – 289 kJ.
Moddalarning xossalari va imkoniyatlarini o'rganish uchun siz turli xil reaksiyalardan foydalanishingiz mumkin. Uning tarkibi yoki tuzilishining o'zgarishi bilan kechadigan o'zgarishi kimyoviy reaksiya deb ataladi. Kontseptsiyani boshqa yo'l bilan ochish mumkin, bu reagent deb ataladigan boshlang'ich materialdan yakuniy mahsulotni tayyorlash. Kimyoviy reaksiyalar diagrammalarda yoziladi, ular reaksiya mahsulotlarini va moddaning miqdorini ko'rsatadi, reaksiya tenglamasi formulalarning ko'proq tanish va qulay shaklidir. Ikkinchi holda, har qanday elementning atomlari soni o'ng va chap tomonda bir xil bo'lib, massaning saqlanish qonunini ko'rsatadi. Kimyoviy formulaning birinchi qismida, chapda, reagentlarning qiymatlari, boshlang'ich materiallar, ikkinchisida, o'ngda, reaksiya natijasida olingan. Tenglik belgisining o'ng va chap qismlarini bog'laydi, shu bilan reaksiyada ishtirok etuvchi komponentlar atomlarining umumiy soni doimiy bo'lib qolishini ko'rsatadi. Ushbu turdagi tenglamalar reaksiyaga tashqi ta'sirlarning ta'siri haqida qo'shimcha ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin. Bu harorat, radiatsiya, bosim bo'lishi mumkin. Qoida tariqasida, ular tenglik belgisi ostida yoki tepasida tegishli belgi bilan ko'rsatiladi. Ko'p sonli reaksiyalarni ma'lum xususiyatlarni birlashtirgan bir necha turlarga guruhlash mumkin. Birinchilardan biri, boshlang'ich materiallarning miqdori va tarkibi. Ishtirokchilar bo'lgan fazalar soni, asl va hosil bo'lgan moddaning yig'ilish holati. Reaksiyaning teskari yo'nalishda borishi va uzatilgan zarrachalarning tabiati. Shuningdek, issiqlik effektining belgisi reaksiyalarni quyidagilarga ajratadi: ekzo-effekt bilan sodir bo'ladigan ekzotermik reaksiyalar - issiqlik shaklida energiyaning chiqarilishi va endo effekti bilan sodir bo'ladigan endotermik reaksiyalar - energiyaning issiqlik shaklida yutilishi. Keling, kimyoviy reaksiyalarni batafsil ko'rib chiqaylik. ekzo-effekt bilan davom etish - energiyani issiqlik shaklida chiqarish va endo-effekt bilan sodir bo'ladigan endotermik reaksiyalar - energiyani issiqlik shaklida singdirish. Keling, kimyoviy reaksiyalarni batafsil ko'rib chiqaylik. ekzo-effekt bilan davom etish - energiyani issiqlik shaklida chiqarish va endo-effekt bilan sodir bo'ladigan endotermik reaksiyalar - energiyani issiqlik shaklida singdirish. Keling, kimyoviy reaksiyalarni batafsil ko'rib chiqaylik.