Kimyo va oziq ovqat korxona sanoatining asosiy bo‘g‘ini. Reja

Mulkchilik shakli bo‘yicha korxonalarning turlari:
O‘zbekistonda qabul qilingan «Korxonalar to‘g‘risida»gi Qonunda qayd etilgan turlari quyidagilardir:
respublika, ajnabiy mamlakatlar fuqarolarining yakka hol mulkiga asoslangan (hususiy va shaxsiy ) korxonalar;
jamoalar, oilalar, mahallalar, kooperativlarning shirkat mulkiga asoslangan korxonalar;
davlat mulkiga asoslangan korxonalar. Ularning ko‘rinishlari -respublika, munitsipalitet (shahar, tuman) korxonalari;
qatnashchilarning tupa yohud qisman payiga (ulushiga) asoslangan korxonalar;
qo‘shma mulkka asoslangan korxonalar.
Xususiy korxona (firma) va shirkatlar - ayrim shaxslarning yoki oilalarning shaxsiy mablag‘lari hisobiga tashkil qilingan bo‘lib, korxona (firma) o‘z faoliyatida shu shaxs yoki oilaning manfaati uchun xizmat qiladi.
Korxona egasi o‘zining yoki oilasining mablag‘ini sarflaydi, barcha ishlar uchun javob beradi, xarajatlar qiladi, kelayotgan daromaddan unumli foydalanadi, qarz va chiqimlarni o‘z hisobidan qoplaydi, shaxsan o‘zi qaror qabul qiladi (m-n, korxonani yoki firmani yopishi yoki sotib yuborishi mumkin). Hozirgi zamon iqtisodiyotida hususiy firmalarda yollangan ishchilar bo‘lishi ham mumkin.
Garchi hususiy firmalarni ishi muvaffaqiyatli bo‘lsada, uning yirik firmaga aylanishi dargumondir, chunki yirik korxona tashkil qilish uchun juda ko‘p mablag‘ kerak.
SHirkat-bir necha shaxs yoki tashkilotlar birlashib faoliyat ko‘rsatish maqsadida shirkat, ya’ni sherikchilik tuziladi.
Bunday korxona yoki firmani tashkil qilishda shirkatning har bir a’zosi ma’lum miqdorda pul qo‘yadi, ya’ni o‘z hissasini (ulushini) qo‘shadi. Qo‘shilgan barcha pullar firmaning Ustav kapitalini tashkil qiladi. SHirkat a’zolari o‘zaro shartnomalar tuzadilar.
Aytib o‘tilgan korxona turlari odatda kichik (ishlovchilar soni 50 kishi) va o‘rtacha korxonalarga (500-gacha) hosdir. Yirik korxonalar esa aksariyat hollarda aksionerlik jamiyatlarini tuzadilar.
Aksionerlik jamiyatlari (yuridik) korxonalar hamda jismoniy (fuqarolar) shaxslarning kapitallarini birlashtirib, ular asosida aksiyalar chiqarish va sotish orqali tuziladigan jamiyatlardir (majburiyati cheklangan firmaning keng tarqalgan turi).
Aksionerlik jamiyati - A.J. tuzilayotganda, aksiyalar ochiq obuna orqali yuridik shaxslarga, mazkur mamlakat va ajnabiy fuqarolarga hamda firmalarga sotilishi mumkin. Boshqa yo‘li - A.J.-ni ta’sis etuvchilar aksiyalarni o‘zaro bo‘lib oladilar (A.J.-ning yopiq ko‘rinishi).
Aksiya (pay kog‘ozi)-qimatbaxo qog‘oz bo‘lib, unda bahosi va korxona (firma) nomi ko‘rsatilgan bo‘ladi. Aksiyaning boshlang‘ich narxi nominal narx deyiladi. Sotib olingan aksiya mikdori aksiya paketi deyiladi. Agar bu miqdor korxonani yakka tartibda boshqarishni ta’minlash uchun etarli darajada bo‘lsa, u holda aksiyaning nazorat paketi deyiladi.
Aksionerlik jamiyatining eng oliy organi aksionerlik majlisi bo‘lib, u odatda yiliga bir marotaba o‘tkaziladi. Majlisda korxona yoki firma ishlari muhokama qilinib, daromadning qancha qismni dividend tarzida to‘lash va qancha qismini ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarflash kelishib olinadi.
Aksionerlik jamiyati erkin kapitalni markazlashtirish va yirik korxona tashkil qilishning asosiy shaklidir. SHu bilan birga aholi jamg‘armalarini ishlab chiqarishga safarbar qilib, ularni kapitalga aylantirish vositasi hamdir.
Aksionerlik jamiyati hususiy firma va shirkatlarga nisbatan o‘z mablag‘larini orttirish va ishlab chiqarishni rivojlantirishda ko‘proq imkoniyatlarga ega. A.J. ishlarini yirik aksionerlardan tashkil topgan rais boshchiligida direktorlar Kengashi boshqaradi.