Kimyo texnologiya 1 Kimyoviy texnologiya fani va uning vazifalari

Qora metallurgiya — metallurgiya sanoatining sohalaridan biri. Domna, poʻlat eritish, prokat metallurgiyasi, metall buyumlar ishlab chiqarish, ruda xom ashyosini qazib olish, boyitish, maydalash, koks kimyosi ishlab chiqarishi, ferroqotishmalar va oʻtga chidamli materiallar tayyorlash, noruda xom ashyo qazib olish va qora metallarni qayta eritish tarmoqlarini oʻz ichiga oladi. Sovuqlayin yoki qizdirib ishlangan prokat, poʻlat trubalar va metall buyumlar Qora metallurgiya mahsu-lotlarining muhim turlari hisoblanadi. Rangli metallurgiya — metallurgiya sanoatining yetakchi tarmogi. Ruda konlarini qazish, rudalarni boyitish, rangli, nodir va qimmatbaho metallarni ishlab chiqarish hamda qayta ishlash, ularning qotishmalarini tayyorlash bilan shugʻullanadi. Rangli metallurgiyada prokat, presslangan buyumlar, qattiq qotishmalar, metalli kukunlar, rangli, nodir va qimmatbaho metallarning turli xil tuz hamda birikmalari, shuningdek, kimyoviy oʻgʻitlar, qurilish materiallari kabi yoʻldosh mahsulotlar tayyorlanadi. Rangli metallurgiya mahsulotlari xalq xoʻjaligining hamma sohalarida qoʻllaniladi.

218. Mеtallar ishlab chiqarishning uslublari qanday?

Asоsan kuydirish va rеgеnеratsiya usullaridan fоydalaniladi. Оksidlardan qaytarish SО
yordamida amalga оshiriladi:
MеО + SО SО2 + Mе
SHu bilan birga mеtallurgik rеaktsiyalar yordamida qaytarishdan ham fоydalaniladi. Bunda
asоsan arzоn mеtallar AI, Ti kabilar ishlatiladi
4SaО +2 AI 3 Sa + Sa(AIO2)2
TiCI4 + 2 Mg 2 MgCI2 + Ti
SHu bilan birga vоdоrоd yordamida qaytarish ham kеng yo’lga qo’yilgan:
MеО + N2 N2О
Sanоatda suvli eritmalarni elеktrоliz qilish usuli ham kеng qo’lanilmоqda.

219. Cho'yan ishlab chiqarishni bayon qiling

Cho'yan ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida temir rudalari, flyus, yoqilg'i, havo va ba'zan
marganets rudalari ishlatiladi.
Temir rudalari tarkibida temir birikmalaridan tashqari keraksiz jinslar: kremnazyom, tuproq,
slanets va boshqalar hamda, begona qo'shimchalar: oltingugurt, fosfor, ruxva mishyakbirikmalariushlaydi.
Oltingugurt ruda tarkibida FeS2 (kolchedan) shaklida uchraydi. Ruda suyuqlantirilganda S cho'yan va
po'lat tarkibiga erib o'tadi, ularni issiqda sinuvchan, mo'rt qilib qo'yadi. Shuning uchun ham uning
miqdori, ruda tarkibida 0,15 % dan ortiq bo'lmasligi kerak. Fosfor esa ruda tarkibida fosforit va apatitlar
shaklida uchraydi. U ham cho'yan va po'lat olish jarayonida erib, ularning tarkibiga o'tadi.


220. Po'lat ishlab chiqarishda sodir ho'ladigan asosiy reaksiyalarni ko’rsating
Temir bilan bir
vaqtning o'zida cho'yan tarkibidagi begona qo'shimchalar ham qisman kislorod bilan oksidlanadi
hamda temirning yuqori oksidlari temir bilan qaytariladi.
2Fe+02 =2FeO
2C+02 =2CO2
Si + 02 =Si02
2Mn+02 =2MnO
4P + 502=2P2 O5 :
S+02 =SO2
Fe203 + Fe =3FeO
Hosil bo'lgan FeO cho'yanda yaxshi eriydi va unda erigan boshqa elementlarni oksidlaydi,
chunki birinchidan, temirning konsentratsiyasi katta bo'lgani uchun ko'p hosil bo'ladi, ikkincbidan,
cho'yandagi qo'shimchalar (C, Si, Mn, S) temirga nisbatan kislorod bilan shiddatliroq
reaksiyaga kirishadi.
C+FeO =Fe+CO+153 kJ
Si+ 2Fe0 =2Fe+Si02+ 264 kJ
Mn+FeO=Fe+MnO+100kJ
2P+5FeO = 5Fe+P2 O5 +199 kJ

240. Minеral o’g’itlarning qishlоq хo’jaligidagi ahamiyatini tushuntiring

Mineral o'g'itlar ularning xususiyatlari va tuproq va o'simliklar ta'siri juda ko'p har xil. Odatda o'simlikka kiradigan shaklda, odatda, mineral tuzlar shaklida va ko'p miqdordagi organik o'g'itlarga qaraganda bir yoki ikkita yoki uch element mavjud. Shuning uchun, mineral o'g'itlar bahor-yoz mavsumida istalgan vaqtda ishlatilishi mumkin: mevali ekinlar o'sishi davrida yuqori choyshabda urug'larni ekish paytida qator tuproqni to'ldirishda. Faqatgina bir nechta (fosforli un, kalkerli materiallar) yuqori sariyog 'uchun yaroqsiz, chunki ular juda oson eriydi va sekin harakat qiladi. Ular odatda kuzgi qazish vaqtida, odatda, tuproqqa kiritiladi.

241. Minеral o’g’itlar turlarini keltiring

Oddiy fikrda mineral o'g'itlar azot, kaliy va fosforga bo'linadi. Bu o'simliklarning uyg'un o'sishi va rivojlanishiga dominant ta'sir ko'rsatadigan oziqlanishning etakchi elementlari azot, kaliy va fosfor ekanligi bilan bog'liq. Albatta, magnezium, sink, temir kabi boshqa elementlarning ahamiyatini hech kim kamsitmaydi, ammo sanab o'tilgan uchta narsa asos hisoblanadi.

242. Kоmplеks o’g’itlarga misоllar kеltiring

Kompleks oʻgʻitlar - tarkibida oʻsimliklar hayot faoliyati uchun zarur bir necha asosiy oziq moddalari boʻlgan organik va mineral oʻgʻitlar. Organik Kompleks oʻgʻitlarga uy hayvonlari goʻngi, qushlar goʻngi, siderat oʻsimliklarning yashil massasi (koʻkat oʻgʻit), turli xil kompostlar kiradi. Tarkibidagi asosiy oziq moddalariga koʻra, mineral K.oʻ. ikki elementli (fosforkaliyli, azot-fosforli, azot-kaliyli) va uch elementli (azot-fosfor-kaliyli) boʻladi. Olinish usuliga koʻra, murakkab oʻgʻitlar, murakkab aralash oʻgʻitlar va aralash oʻgʻitlarga boʻlinadi.

243. Ammоniy sulfatning ishlatilish sоhalarini sanab bеring

Ammoniy nitrat, ammiakli selitra – rangsiz, kristall modda, gigroskopik. Zichligi 820 kg/m3. Suyu-klanish temperaturasi 169,6°, suvda yaxshi eriy-di, bunda issiqlik yutiladi (1 g tuz 1 g suvda eriganda temperatura 15dan –10° gacha pasayadi). Ammoniy nitrat suyultirilgan nitrat kis-lotaga ammiak ta’sir ettirish yoʻli bilan olinadi. MDH mamlakatlarida A, B va V markalari ishlab chiqariladi. A, B markasi sanoatda portlovchi moddalar (ammonitlar) tay-yorlashda ishlatiladi. Ammoniy nitratning V markasi koʻproq tarqalgan, hosildorlikka kuchli ta’sir etuvchi oʻgʻit tarkibida 34% sof azot bor. Ekinlarni ekishdan oldin va oʻsish davrida yerga asosiy oʻgʻit sifatida solinadi, ayniqsa gʻoʻza par-varishida koʻp ishlatiladi. Ammoniy nitrat yuqori gigroskopik xususiyatga ega boʻlganligi sababli saqdash paytida nam tortib qotib qoladi. Shuning uchun u nam oʻtkaz-maydigan qoplarda quruq bi-nolarda saqlanishi kerak. Ammoniy nitratning nam yutishi va qotishini kamaytirish uchun unga turli xil moddalar qoʻshib, dona-dor holda ishlab chiqariladi. Bu holdagi Ammoniy nitrat yaxshi saqlanadi. Ammoniy nitrat oʻgʻiti Chirchiq, Fargʻona, Navoiy kimyo kombinatlarida ishlab chiqariladi

244. Ammоniyli sеlitra qaysi apparatda hоsil bo’ladi?

Oddiy ammoniy selitraning odatiy tarkibi taxminan 35% azotni tashkil qiladi, garchi u kamroq bo'lishi mumkin. Agar biz ammoniy selitrani azotli o'g'it deb hisoblasak, unda azotga qo'shimcha ravishda o'simliklar uchun muhim bo'lgan boshqa tarkibiy qismlarga ega bo'lgan bir qator turlarni yoki o'g'it turlarini ajratib olishimiz mumkin:
azot bilan to'yingan va karbamidni mukammal o'rnini bosadigan oddiy o'g'it;
odatda yopiq o'simliklar va sabzavotlar uchun ishlatiladigan "B" o'g'it markasi;
kaliy nitrat (kaliy nitrat) - kaliy shu turdagi o'g'itda ham mavjud; ushbu turdagi o'g'itni qo'llash odatda gullash balandligida, shuningdek tuxumdonning shakllanishida amalga oshiriladi, u ko'pincha hosilning ta'mini yaxshilaydi va o'simliklarning gullash davrini uzaytiradi;
kaltsiy nitrat (kaltsiy nitrat), bu erda kaliy ustunlik qiladi, tuproqning kirib kelishi tufayli unumdorlik oshadi, mahsulotlarning saqlash muddati oshadi;
magniy nitrat (magniy nitrat) bu azot-magniyli o'g'it, aslida dukkakli o'simliklar uchun zarur bo'lgan magniyning yana bir manbai;
ohak-ammoniyy selitrasi, u yuqorida aytib o'tilgan barcha turdagi o'g'itlarni o'z ichiga oladi va kaliy, magniy va, albatta, kaltsiyni o'z ichiga oladi.

245. Karbamid hоzir ko’prоq qaysi usullarda ishlab chiqariladi?

Karbamid, mochevina, (NH2)2SO - karbamid kislota amidi, sintetik usulda olinadigan, suv, spirt, suyuq ammiak, sulfit angidridda yaxshi eriydigan modda. Suyuqlanish harorati 132,7°. Tarkibida 46% azot boʻlgan eng konsentrlangan fiziologik nordon, qattiq azotli oʻgʻit. Uncha nam tortmaydi. Azotli oʻgʻit tarzida ishlatish uchun donador holida ishlab chikariladi. Donador K. saqlash vaqtida mushtlanib qolmaydi. K.tuprokda mikroorganizmlar taʼsirida oʻsimliklar oʻzlashtiradigan ammoniy karbonatga aylanadi.

246. Karbamidni yopishqоqligini kamaytirish uchun qanday qo’shimchalar qo’shiladi?

247. Karbamid qishlоq хo’jaligidan tashqari yana qaysi maqsadlarda ishlatiladi?
248. Karbamidni gigrоskоpligini оldini оlish uchun qanday qo’shimchalar qo’shiladi?
249. Karbamid sintеzi qanday bоsim va harоratda оlib bоriladi?
Karbamid asosida olingan m ochevina-form aldegidli polim er o ‘g‘itlaming azoti juda sekinlik bilan tuproqqa o ‘tadi, yuvilib ketmaydi.Karbamid mol ozuqasiga proteinli qo‘shimcha sifatida qo‘shib beriladi. K arbam id san o atd a plastm assalar (am in o p lastlar), sin tetik to la la r, farmatsevtik preparatlar olishda ham ishlatiladi.Karbamid sintezi reaksiyasi geterogen, katalizatoreiz, kinetik hududda boruvchi jarayondir. U ammiak bilan karbonat angidridni 150—220° С haroratda 70— 100 M Pa bosimda o'zaro ta’sir ettirib olinadi. Karbamid ishlab chiqarishni dunyoda birinchi b o ‘lib 1868-yilda A. I. Bazarov kashf etgan, ammoniy karbonati parchalanib karbamidga aylanish reaksyasiga asoslangan:
2N H 3+ C 0 2<-*NH2C 0 N H 2+ H 20
Karbamid karbonat kislotasining diamididir: (N H 2)2C O , u mochevina ham deyiladi, rangsiz, hidsiz kristall modda. 132,7°C da suyuqlanadi. Suvda yaxshi eriydi va ammiakat — (N H 4)2C 0 - N H 3 hosil qiladi.

250. Ekstraktsiоn fоsfat kislоtasi оlishning asоsiy rеaktsiyalarini ko’rsating

Fosforitlardan ekstraktsion fosfat kislota (EFK) olish uchun 93% li sulfat kislota ishlatish afzaldir. Bunda texnologik jarayondagi suv balansi yaxshilanadi – gipsning yuvilishini ko’p miqdordagi suv bilan amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Natijada chiqindiga chiqariluvchi fosfogips bilan yo’qotiladigan fosfat kislota va zararsizlantirish lozim bo’lgan oqava suvlar miqdori kamayadi.
Kislota konsentratsiyasining oshirilishi olinadigan fosfat kislotadagi P2O5 miqdorini o’zgartirmaydi, gips kristallanishining maqbul sharoiti orqali oldindan belgilanadi. Yanada yuqoriroq konsentratsiyali sulfat kislota ishlatilganda issiqlik ajralishi (suyultirish issiqligini ortishi hisobiga) keskin ortadi, uni esa sistemadan ajratib olish talab etiladi.

251.
525.

253.
254. Qaysi energiya resurslari qayta tiklanmaydi?
Energiyaning taraqqiyoti koʻp jihatdan mamlakat energiya rusurslari bilan qanchalik taʼminlanganligiga chambarchas bogʻliq. Koʻmir, neft, tabiiy gaz, torf, oʻtin, slanets, suv, elektr va yadro energiyasi, shamol va quyosh energiyasi Energiya resurslari hisoblanadi. Energiya resurslari yoqilgʻi (koʻmir, neft, gaz, yadro, torf, slanets, oʻtin) va yoqilgʻi boʻlmagan vositalar (suv, shamol, quyosh energiyasi va boshqalar) ga boʻlinadi. Yoqilgʻi bilan bogʻliq Energiya resurslari tiklanmaydigan, yoqilgʻi bilan bogʻliq boʻlmaganlari esa tiklanadigan resurslar hisoblanadi.

255. Ikkilamchi energiya resurslari deb nimaga aytiladi?

Ikkilamchi energetik resurslar – texnologik jarayonlar natijasida qurilmalarda paydo bo'ladigan chiqindilar, qo'shimcha va oraliq mahsulotlarning energetik potensiali bo'lib, ulardan korxonaning o'zida yoki qo'shni korxonalarni energiya bilan ta'minlashda qisman yoki to'liq qo'llash mumkin.
Ikkilamchi energetik resurslarni 3 guruhga bo'lish mumkin:
1. Yonilg`i ikkilamchi ENERGETIK resurslari.
2. Issiqlik ikkilamchi energetik resurslari.
3. Mexanik ikkilamchi energetik resurlari.
Yonilg`i ikkilamchi energetik resurslari guruhiga texnologik o'choqlardan chiqadigan tutunli gazlarning fizik issiqliklari, materiallar oqimining issiqliklari, issiqlik almashinuvi qurilmalaridan keyin sovutuvchi suvlarning issiqliklari va boshqalar kiradi.
256. Ikkilamchi energiya resurslari deb nimaga aytiladi?
Tiklanadigan va tiklanmaydigan energetik resurslar
Birinchisiga tabiat tamonidan bevosita tiklanadigan (suv,
shamol va hakozo) energiya zaxiralari, ikkinchisiga esa, avvaldan
tabiatda to ‘plangan, lekin yangi geologik sharoitlarda qayta hosil
b o ‘lmaydigan (masalan; toshko‘mir) energiya zaxiralari kiradi.
Tabiatdan bevosita olinadigan (yoqiig‘i energiyasi, suv ener giyasi,
shamol energiyasi, yem ing issiqlik energiyasi, yadroviy energiya)
energi yaga birlam chi energiya deyiladi. Birlamchi energiyani
maxsus qurilm alar da-stansiyalarda insoniyat tomonidan qaytadan
hosil qilinadigan ener giyaga (bug‘ energiyasi, issiq suv energiyasi
va hokazo) ikkilamchi energiya deyiladi. Bir lamchi energiyani qay
usulda qayta hosil qilinishiga qarab stansiya shunday nomlanadi.

257.
258.

259.

260. Xom ashyoni boyitishning qanday yo‘llari mavjud?

Har qanday ishlab chiqarishning muhim tarkibiy qismlaridan biri xomashyodir.
Xomashyo deb, iste'mol mahsulotlari va ishlab chiqarish vositalari olish uchun
sanoatda ishlatiladigan tabiiy moddalarga aytiladi. Kimyo sanoatida xomashyo
asosiy omil bo'lib, ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot tannarxining 60-70 foizini
tashkil etadi.
Sanoat ishlab chiqarishda xomashyo tushunchasidan tashqari dastlabki ashyo,
tayyor mahsulot va chiqindi tushunchalari ham qo'llaniladi.

Xomashyo va dastlabki ashyoni bir-biridan farq qilish kerak. Xomashyo

sanoatda qayta ishlovdan o'tmagan tabiiy moddalardir. Biror-bir ishlab chiqarish

uchun xomashyo, yarim fabrikat, oraliq mahsulot, yarim mahsulot (asosiy material)

qo'shimcha mahsulot va ikkilamchi ashyolar dastlabki ashyo bo'lishi mumkin.

Yarim fabrikat bu — tabiiy xomashyoni sanoatda dastlabki ishlov berish natijasida

olingan materialdir. Oraliq mahsulat - deb xomashyo yoki yarim fabrikatdan

olingan individual moddalarga aytiladi.

U ayni korxonada boshqa mahsulot ishlab chiqarish uchun dastlabki ashyo

bo'lib xizmat qilishi mumkin. Qo’shimcha mahsulot deb, korxonada ishlab chiqarish

jarayonida asosiy mahsulot bilan birga qo'shimcha reaksiyalar natijasida hosil

bo'lgan individual modda yoki aralashmaga aytiladi. Ikkilamchi xomashyo deb, o'z

xizmat muddatini o'tab bo'lgan narsalarga va materiallarning sanoatda ishlov

berganda hosil bo'ladigan chiqindilariga aytiladi.