«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Davriy sistema va uning tuzilishi
D.I.Mendeleev davriy sistemaning birinchi variantini 1869 yilda tuzdi. Bu sistemalda 63 ta element bulib, ular 19 ta gorizontal va 6 ta vertikal katorga joylashtirilgan edi. Bu variantda uxshash elementlar gorizontal katorlarga joylashgan bulib, 4 ta element uchun bush joy koldirilgan edi. D. I. Mendeleev ularning mavjudligini, atom massalarini va xossalarini oldindan aytib berdi. Bu varian uzun davrli variant xisoblanadi.
1871-yilda D.I.Mendeleev yaratgan davriy sistemaning ikkinchi varianti e’lon qilindi. Bu varianda o’zaro uxshash elementlar vertikal qatorlarga joylashgan. U 1 variantning 900 ga burilgan kuzgudagi aksi edi. II.variant qisqa davrli variant xisoblanadi. Unda 8 ta vertikal, 10 ta gorizontal kator bor edi. Bu variantga asoslanib D.I.Mendeleev urangacha 11 ta elementning va urandan keyin bir necha element kashf etilishini bashorat kildi. D.I.Mendeleev bitta vertikal qatorga joylashgan o’xshash elementlarni guruh deb, xar qaysi ishkoriy metalldan galogengacha bo’lgan elementlar katorini davr deb atadi.
D.I.Mendeleev dastlab taklif kilgan davriy sistemaga keyinchalik (uning uzi ishtirokida va u vafot etganidan keyin) birmuncha o’zgartirishlar kiritilib, davriy sistemaning hozirgi varianti tuzildi. U 7 ta davr va 8 ta guruhdan iborat.
Hozir davriy sistemada 118 ta element bor I, II, III davrlarning har biri fakat bir katordan tuzilgan bo’lib, ularni kichik davrlar, IV,V,VI va VII davrlar katta davrlar deyiladi. IV, V va VI davrlarning xar kaysisi ikki katordan tuzilgan, VII davr tugallanmagan davrdir. Birinchi davrdan boshka hamma davrlar ishkoriy metall bilan boshlanib nodir gaz bilan tugaydi.
Kichik davrlarda ishkoriy metall bilan galogen orasida 5 ta element, katta davrlarda 15 ta element (masalan, VI davrda 29 ta element) joylashgan. SHunga kura, katta davrlarda bir elementdan ikkinchi elementga o’tganda elementlarning xossalari kichik davrlardagiga nisbatan birmuncha sust uzgaradi. Katta davrlar juft va tok qatorlarga ega. Xar kaysi katta davrda elementlarning xossalari ishkoriy metaldan nodir gazgacha utishda uzgarib boradi, bundan tashkari, elementlarning xossalari har bir juft va toq katorda xam maьlum ravishda uzgaradi. Masalan, IV davrning juft katorida kaliydan nikelga kadar, tok katorida misdan kriptonga utishda elementlarning xossalari (chunonchi, valentlik 1 dan 7 ga kadar) uzgarib boradi. Katta davrlarning juft kator elementlari fakat metallar bulib, metallik xususiyati chapdan unga utgan sayin susayadi. Tok katorda chapdan ungga utish bilan metallik xossalari yanada zaiflashib, metallmaslik xossalari kuchayadi. Davriy sistemadagi 57-element lantan bulib, undan keyingi 1ta element (lantanoidlar) jadvalning pastki kismiga joylashtirilgan. Bu elementlar kimyoviy xossalari bilan lantanga uxshaydi. SHuning uchun davriy sistemada bu 15 ta elementga fakat bitta katak berilgan. VII - davrda 89 element va 14 ta aktinoidlarga xam bir urin berilgan. II va III davr elementlarini D. I. Mendeleev tipik (xil boshlovchi) elementlar deb atalgan. Xar kaysi gurux ikkita guruxchaga bulinadi. Tipik elemntlar bilan boshlanuvchi guruxcha va asosiy guruxcha nomi bilan yuritiladi. Katta davrlarning tok kator eelementlari esa yonaki yoki kushimcha guruxcha deb ataladi.
Asosiy guruxcha elementlari kimyoviy xossalari jixatidan yonaki guruxcha elementlaridan fark kiladi. Buning VII - gurux elementlarida yakol kurish mumkin. Bu guruxchaning yonaki guruxcha elementlari (marganes, texnesiy, reniy) xakikiy metallar, bosh guruxcha elementlari esa metallmaslardan tashkil topgan.
D. I. Mendeleev elementlarning kimyoviy xossalari, chunonchi ularning oksidlari va gidroksidlari tarkib (formula) lariga suyanib, barcha elementlarni guruxlarga ajratdi. Masalan, oltinchi guruxga joylashtirilgan oltingugurtning eng yukori valentli oksidining formulasi SO3; D.I. Mendeleev usha guruxga xromni xam kiritdi, chunki xrom oksidning formulasi CrO3 dir. Bundan tashkari bu ikki element gidroksidlarining kimyoviy xossalari xam bir-biriga uxshaydi: H₂SO₄ ham H₂CrO₄ xam kislota xam kuchli oksidlovchi xossalarga ega. II - III davrdagi elementlarni Mendeleev tipik elementlar deb atadi.
VIII guruhning asosiy guruxchasi nodir gazlar, yonaki guruxchasini metall (temir, koblьt, nikelь, ruteniy, rodiy, palladiy, osmiy, iridiy, platina) lar tashkil etadi. Har qaysi gurux rakami usha guruxni tashkil etuvchi elementlarning kislorodga nisbatan maksimal valentligini kursatadi. Lekin mis guruxchasida va VIII, VII gurux elementlarida bu koidadan chetlanish xollari ruy beradi, chunonchi, mis bir va ikki valentli buladi, oltinning valentligi uchga yetadi; VIII guruxning yonaki guruxcha elementlaridan fakat osmiy va ruteniy 8 valentlik bo’ladi. VII gurux elementi ftor fakat bir valentli bula oladi; boshka galogenlari kislorodga nisbatan valentligi 7 bulishi mumkin. Asosiy guruxcha elementlari vodrodga nisbatan xam valentlik namoyon kiladi. IV, V, VI va VII gurux elementlari vodorodga nisbatan valentligi IV guruxdan VII guruxga utgan sayin 4 dan 1 gacha pasayadi; ularning kislorodga nisbatan vadentligi esa 4 dan 7 ga kadar ortadi. Har qaysi guruxda metallmasning kislorodga nisbatan valentligi bilan vodorodga nisbatan valentligi yigindisi 8 ga teng (masalan, VI guruppa elementi selenning kislorodga nisbatan valentligi 6, vodrordga nisbatan valentligi 2, ularning yigindisi 8 dir). Har guruhda yuqoridan pastga tushgan sari atom radius ortadi.Tendensiya shu bilan rivojlanadiki bosh kvant son ortishi bilan atom radius ortadi va tashki elektronlarning Yadrodan uzoqlashadi.
Har bir davrlara chapdan o’nga o’tgan sari atom radius kamayadi( ma’lum chetlanishlarni hisobga olmaganda xlorni argon va selenga nisbatan). Sabab Yadro nagruzkasining ortishi
Har bir guruxda elementlarning atom massasi ortishi bilan metallik xossasi kuchayib boradi. Bu hodisa, ayniksa asosiy guruxcha elementlarida yakkol namoyon buladi. Fransiy va seziy elementlari eng aktiv elementlar xisoblanadi, ftor esa eng aktiv metallmasdir.
Demak, elementlarning xosalari (atom massasi, valentligi, kimyoviy birikmalarining asosiy yoki kislota xususiyatiga ega bo’lishi va xakozo) davriy sistemada davr ichida xam gurux chegarasida xam ma’lum konuniyat bilan uzgaradi. Binobarin, har kaysi element davriy sistemada uz urniga ega va bu urin uz navbatida ma’lum xossalari majmuasini ifodalaydi va tartib nomeri ba\ilan tavsiflanadi. SHu sababli, agar biror elementning davriy sistemada tutgan urni ma’lum bulsa, uning xossalari haqida tula fikr uritib ularni tugri aytib berish mumkin,
Davriy sistemada elementlar o’rtasidagi uxshashlik uch yo’nalishda namoyon bo’ladi.