«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

10-Ma’ruza: Nitrоbirikmаlаr vа аminоbirikmаlаr
Reja:
1. Nitrоbirikmаlаr. Toʻyingаn vа аrоmаtik uglеvоdоrоdlаrning nitrоbirikmаlаri. Оlinishi
2. Nitrоguruhning tuzilishi vа uning оrgаnik birikmаlаr mоlеkulаlаridа elеktrоnlаrning tаqsimlаnishigа tа’siri
3. Аrоmаtik nitrоbirikmаlаrni kislоtаli, ishqоriy vа nеytrаl muhitdа qаytаrish.
4. Аminlаr. Аlifаtik vа аrоmаtik аminlаr. Klаssifikаtsiyasi. Nоmеnklаturаsi. Izоmеriyasi.
5. Gаlоgеnli birikmаlаrdаn (Gоfmаn), kаrbоnil birikmаlаrni qаytаrish bilаn bоrаdigаn аminlаsh, аzоtli birikmаlаrni qаytаrish, аlmаshingаn аminоbirikmаlаrni gidrоliz qilib оlish
6. Kimyoviy хоssаlаri: аlkillаsh, аsillаsh, nitrit kislоtаning tа’siri
1. To’yingan nitrobirikmаlаrining nomlanishi, izomеriyasi va olinish usullari
Tuzilishi. To’yingan nitrobirikmalar C_nH_2n+1NO₂ yoki R-NO₂ umumiy formula bilan ifodalanadilar. Ular nitril kislota efirlari R – O – N = O bilan izomer bo’lib, ulardan quydagi xususiyatlari bilan farq qiladilar.
1. Nitrit kislota efirlari (alkilnitritlar) nitrobirikmalarga qaraganda past haroratda qaynaydilar.
2. Nitrobirikmalar alkilnitritlariga qaraganda kuchli qutblanganlar va ularning dipol momentlari katta.
3. Alkilnitridlar oson gidrolizlanadilar:

Nitrobirikmalar gidrolizga uchramaydilar.
4.Nitrobirikmalar qaytarilganda aminobirikmalar, alkil nitritlardan esa spirtlar va gidroksilamin hosil bo’ladi:

Nitrobirikmalar yarim qutiblangan bog’lanish hosil qilib tuzilgan bo’lib, ularning tuzilishini quyidagi oktet formulalar bilan ifodalanshi mumkin:

Nitrobirikmalarni yana quydagi formulalar ko’rinishida ifodalaniladi:

Izomeriyasi va nomlanishi. Nitrobirikmalarning gomologik qatori nitrometan CH₃NO₂ dan boshlanadi. Nitroguruhining qanday uglerod atomi bilan bog’langanligiga qarab ular birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi nitrobirikmalarga bo’linadilar va quyidagicha nomlanadilar:

	nitrometan
	nitroetan
	1-nitropropan
	2-nitropropan
	2-metil-2-nitropropan

Olinish usullari. Nitrobirikmalarni alkanlarga suyultirilgan nitrat kislota ta’sir ettirib (Konovalov reaksiyasi) va galoidalkillarga kumush nitrt ta’sir ettirib olinadi.