|
α-zarrachalar havodagi elektronlarni biriktirib geliy atomlariga aylanadi.
β-nurlar elektronlar oqimidan iboratdir. Ular magnit maydonida musbat qutbga qarab og’adi va ularning harakat tezligi 200000 km| sek ni tashkil etadi.
γ-nurlar qisqa elektromagnit to’lqinlaridan iborat. Ular zaryadga ega emas. Radioaktiv bo’linish o’z-o’zidan katta miqdorda energiya chiqishi bilan boradi.
Atomning Yadro tuzilish modelini tavsiflovchi tajribalar. Dalьtonning modeliga ko’ra suv molekulasi hosil qilish uchun bir dona kislorod atomi aynan ikki atom vodorod bilan bog’ hosil qiladi, nega uchta vodorod bilan emas kabi savollarga javob bera olmas edi.
Bundan tashqari Dalьtonning modeli atomlari mayda va bo’linmas, xuddi millionlab mayda koptokchalar deb ta’rifladi, ammo u atomni yana boshqa kichik zarrachalardan tashkil topganligini aytib berolmadi.
Atom Yadrosining kashf qilinishi. Atomda elektronnning mavjudligi aniqlangandan so’ng atom ma’lum struktura taklif etilishi kerak edi. Moddalar zaryadsiz, neytral ekanligi hisobga olgan holda atomda yana boshqa zarrachalar ham bor deb faraz qilindi. Ammo, agar atom manfiy zaryadlangan elektronlardan tashkil topgan bo’lsa, atomga musbat zaryadni qanday zarrracha berishi mumkin?
1910 yilga kelib YAngi Zelandiyalik fizik olim Ernest Rezerford (1871- 1937) o’z tajribasini sinab ko’rdi va kutilmagan tajribalarni qo’lga kiritdi.
2-rasm. Rezerford -bombardirovka yo’li bilan atom Yadrosini kashf etishi
Atomning yadroviy tuzilishi.
Birinchi atom tuzilishi to’g’risidagi nazariya 1903-yil. ingliz olimi Tomson tomonidan yaratildi. Bu nazariya ion-elektron yoki statik nazariya deyiladi. Tomson nazariyasiga ko’ra atom musbat zaryadlangan doira bo’lib, bu zaryadning ichida doimo elektronlar tebranib turadi. Ana shu atomning musbat zaryadlangan qismi atomning butun qismini egallab turadi.
Lekin 1911-yilda ingliz fizigi Ernest Rezerford dinamik yoki atom tuzilishini Yadroviy nazariyasini yaratdi.
Agar nur manba’si (K) dan tirqish (L) orqali α-zarrachalar yuborilsa, ular to’g’riga o’tib, E ekranda chaqnashini yuzaga keltiradi. Rezerford yupqa metall plastinkadan (M) α-zarrachalarni o’tishini o’rgandi, bunda α-zarrachalarni bir qismini o’z-o’zidan ma’lum burchakka og’ishini topdi (3-rasm). Bu hodisa α-zarrachalarni tarqalishi hodisasi sifatida dunyoga mashhur. Bunday jarayonni Tomson nazariyasi yordamida tushuntirib bo’lmaydi. CHunki o’rtada musbat zaryadni to’planishigina plastinkaga tushayotgan musbat zarrachalarning yo’nalishini o’zgartirishga qodir. SHu tufayli Tomson nazariyasidan voz kechishga to’g’ri keldi.
3-rasm. α- zarrachalarning yupqa metal pardadan o’tishi
Agar qalinligi yuz ming atomlar tutgan juda yupqa metall pardadan α- zarrachalar o’tkazilsa, nur manbasidan chiqqan α- zarrachalar asosan yupqa pardadan o’tib ketadi. Bu rux sulfid bilan qoplangan ekranda chaqnash ro’y berganligi uchun tirqishda ko’rinadi. Lekin kamdan-kam α- zarrachalar o’z yo’nalishini o’zgartirishi aniqlandi. Ana shu tajribalarga ko’ra Rezerford atomning markazida Yadro turadi, shu sababli α- zarrachalarning og’ishi sodir bo’ladi degan xulosaga keldi (4-rasm).
4-rasm. α- zarrachalarning metalldan o’tishida og’ishi.
E.Rezerford α- zarrachalarning og’ishini tushuntirish uchun atomning planetar modelini yaratdi.
Bu nazariyaga ko’ra atom juda kichik o’lchamga ega bo’lgan Yadroga ega. Yadroda atomning butun massasi toplangan. Yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar aylanadi. Markazdan qochma kuchlar elektronlarning Yadroga tortilishiga qarshilik ko’rsatadi.
Atomning o’lchami 10-11 m, Yadroning o’lchami bo’lsa 10-16 m atrofida. Ko’rinib turibdiki, Yadro atomga nisbatan 100000 marta kichik. SHuning uchun ham α-zarrachalar yupqa metall plastinkadagi Yadrolar orasidagi masofadan o’tib ketadi va u o’z yo’nalishini o’zgartirmaydi. Agar α-zarrachalar Yadrolarning yaqinidan o’tsa ular og’adi. α- zarrachalar Yadrolar mavjudligini isbot etibgina qolmay, balki ularning zaryadini ham aniqlashga imkon beradi. Elementlarning davriy jadvaldagi tartib nomeri Yadrodagi protonlar sonini hamda Yadro atrofida aylanuvchi elektronlar sonini ko’rsatadi.
1913 y. Rezerfordning o’quvchisi ingliz olimi Mozli rentgen nurlarining spektrini tekshirib, element tartib nomeri bilan rentgen nurlarini to’lqin uzunliklari orasida quyidagi bog’lanish borligini aniqladi:
Bu yerda z elementning tartib nomeri; A, b o’zgarmas sonlar; ν- rentgen nurining to’lqin chastotasi, uni o’rniga ν = 1/l nurning to’lqin uzunligi ham olinadi.
Mozli formulasi asosida rentgen nurining to’lqin uzunligini o’lchab elementning tartib nomerini topish mumkin. Mozli qonuni D.I.Mendeleev elementlarni davriy jadvalga to’g’ri joylashtirganini ko’rsatadi. Rentgen nurlari spektrini o’rganish asosida Z=72 Re elementi ochilgan. Mozli qonuniga ko’ra elementning tartib nomeri bu oddiy nomerlash emas balki atomning musbat zaryadini qiymatini ko’rsatar ekan, atomning asosiy xossalari uning Yadro zaryadiga bog’liqdir.
Masalan, 11Na23 natriy atomida elektronlar 11 va protonlar 11. Protonlar va neytronlar bir zarracha nuklonlarning ikki holatini ko’rsatadi.
Protonning massasi 1,0073 u.b. ga teng bo’lib, uning zaryadi +1 ga teng. Neytronning massasi 1,0087 u.b. ga teng, uning zaryadi nolga teng.
Neytron ochilgandan so’ng 1932-y. D.I.Ivanenko va Geyzenberg Yadro tuzilishini proton–neytron nazariyasini yaratdilar. Bu nazariyaga ko’ra Yadroda protonlar va neytronlar turadi:
N-atomdagi neytronlar soni. A-elementning atom massasi. Z-elementning tartib nomeri.
Be atomining α zarrachalar bilan ta’sirini o’rganib 1932 -yilda ingliz fizigi Dj. CHedvik zaryadsiz zarrachalarni aniqladi va ularga neytron nomini berdi (o1n). Yadrodagi protonlar va neytronlarni ushlab turuvchi kuchlar Yadro kuchlari deyiladi.Ular juda qisqa masofada ta’sir etadi (10—16 m).
Yadroda protonlar neytronlarga aylanishi yoki teskari jarayon sodir bo’lishi mumkin.
01n = 11P + -10e 11P= 01n ++10e
bu yerda -10e va +10e elektron va pozitron
Do'stlaringiz bilan baham: |
