Kimyo – biologiya

GOLJI APPARATI. Endoplazmatik turning ma’lum қismla-rida joylashgan pufakchali katlamlar Golji apparata deyiladi. Ular endoplazmatik turdan uzilib chikib ketadigan pufakchalarninguzaro Kushilishi va uzgarishlaridan yuzaga keladi. Turli disk, tayokcha va boshqa shakllarda bo’lib, xar tuplamda bir nechtadan joylashgan (5 chizma). Membranasining kalinligi 7-8 m.ga teng. Xar bir o’simlik xujayrasida bir nechtadan to yuztagacha Golji apparati bo’lishi mumkin. Golji apparatining membranasi endoplazmatik tur va plazmo-lemma membranalarini tutashtiruvchilik vazifasini bajaradi. Ular metabolitikjarayonda, ya’ni ayrim moddalarning sintez kilinishi, xujayra pusti, vakuola shirasining hosil bo’lishida va xujayra uchun keraksiz (shilimshik.) moddalarning xujayradan chiko’rib tashlani-shida ishtirok etadilar.
PLASTIDALAR. O’simlik xujayralari plastidalarning bo’lishi bilan xayvon xujayralaridan farq kiladi. Plastida-yunoncha "plasti-kos" suzidan olingan bo’lib, shakllangan degan ma’noni anglatadi.
Tsitoplazmada plastidalar uzlarining kushkavat membranalari bilan ajralib turadilar. Ular dumalok. yoki oval shaklda. Yuksak usim-liklarning barg xujayralarida 20-50 donagacha uchraydi. Plastidalar rangsiz (protoplastlar, leykoplastlar) yoki rangli (xloroplastlar, xromoplast l ar) bo’ladi.
O’simlik xujayrasida uch xil plastidalar mavjud: xloroplastlar, xromoplastlar va leykoplastlar.
Xloroplastlar — asosan yashil rangda (yunoncha "xloros" — yashil suzidan olingan). Tarkibida xlorofill va karotinoidlardan iborat pig-mentlar bor. Mazkur organoidning asosiy vazifasi shundan iboratki, unda fotosintez jarayoni sodir bo’ladi. Shu sababli u fotosintetik organ ham deyiladi (fotosintez bulimida buni kengrok. kurib chikamiz),
Xromoplastlar — (yunoncha "xroma" — rang suzidan olingan) sarik., qizil va kungir ranglarda bo’lishi mumkin. Ular o’simliklarning yer usti va yer osti organlarida, o’simlik gullari va meva xujayralariningprotoplazmasida uchraydi. Xromoplastlarda karotinoidlar jumlasiga kiruvchi pigmentlar (karotin - S4(|No’6, lyutin - S40N%02, violaksan-tin — S4(|N5604) bo’ladi. Ular gultoj barglarida, ayrim mevalarda (apelsin pustlogida, na’matak, tarvuz, pomidor, sabzi va boshқalarda) uchraydi. Xromoplastlarning shakli juda xilma-xil: dumalok., ellipsoidsimon, uchburchak, ko’p burchakli, ignasimon, k.irrali va hokazo. Gullarning xromoplastlar tufayli turli rangga kirishi va xasharot-larni jalb қilishi biologik ahamiyatga ega. Chunki xasharotlar (ular-ni) chetdan changlatishni ta’minlaydi.
Leykoplastlarda pigmentlar bulmaydi (yunoncha "leykos" - so’zidan olingan). Shuning uchun ham ular rangsiz. Shakli asosan sharsimon, Tarkibida kraxmal va ok,sil donachalari bor. O’simliklarning xrsid Kiluvchi tuk.imalarida, yer osti organlarida va urug’larida uchraydi.
diametri 0, 4-0, 5 mkm vauzunligi 1-5 mkm.ga teng. necha untadan to ikki mingtagacha uchraydi. Mitoxondriyalar kalinligi 5- nmga teng tashқi va ichki membranalarga ega. Ichki membranasi kavat-kavat bo’lib joylashadi va kristallar deb ataladi.
Modda almashinuv jarayonida roli juda katta. Ular nafas olish markazi, ATFlarni hosil қiluvchi organoid bo’lganligi uchun energiya manbai hisoblanadi. Energiyaning hosil bo’lishida va kuchirilishida tarkibidagi fermentlar (suktsin- oksidaza, tsitoxromoksidaza) asosiy rol o’ynaydi.
1961 yilda Grin o’simlik xujayralaridagi mitoxondriyalar xar 5-10 kundayangilanib turishini aniqlagan. Mitoxondriyalar DNK, RNK va ribosomalariga ega bo’lib, uzlari mustaqil oқsil sintez қilish krbiliyatiga ega. Keyingi yillardagi tekshirishlar natijasida mitoxondriya va plas-tidalar bir-biri bilan genetik borlik. ekanligi aniqlandi. Ya’ni xujayra yadrosining ikkala membranasi ishtirokida kavarik. bo’rtmalar hosil bo’ldi. Yadro membranadan uzilib chiққan pufakchalar initsial tanachalar deb ataladi. Ular rivojlanib mitoxondriya va xloroplastlarga aylanadi
LIZOSOMALAR. Lizosomalar xajmi jix.atidan mitoxondriyalarga teng, lekin solishtirma ogirligi ulardan kam bo’lgan organoidlardir. Ular asosan nordon fermentlar manbai bo’lib hisoblanadi. Bu fermentlar katoriga nordon ribonukleaza, nordon dezoksiribonukleaza va katepsinlar kiradi. Ayniqsa, oқsillarni, nuklein kislotalarini, glyukozidlarni gidroliz k,ilishda ishtirok etuvchi fermentlar to’plagan. Bu fermentlar xujayradagi turli moddalarni suv yordamida parchalay olishi sababli ularga lizosomalar deb nom berilgan. Bular barcha tirik xujayralar uchun universal organoid hisoblanadi. Ular xujayradagi ozuka moddalarni x.azm kiluvchi organ sifatida x.am karaladi. Lizosoma ichida boradigan xazm jarayoni natijasida hosil bo’lgan aminokislotalar, nukleotidlar lizosomalar membranasi orqali diffuziya қlinib, tsitoplazmaga chikadi. Bu moddalar xujayraning nafas olish jarayonida yoki makromolekul al arnin g biosintezida katnashadi.