Kimyo – biologiya

Hujayra membranasi, tuzilishi va funktsiyasi. Protoplastni tashqi tomondan urab turuvchi membrana (plazmalemma қavati) - xujayra membranasi deb yuritiladi. U yarimutkazgich xususiya tiga ega bo’lib, uzi orқali suvni bemalol utkazadi. Lekin suvda erigan moddalar uchun Yuqorii darajada tanlab utkazuvchi tusik. vazifasini ba-jaradi. Ayniqsa, xar xil ionlar va molekulalarning energetik va osmotik gradientga nisbatan erkin harakatiga tusik. bo’lib xizmat kiladi. Bundan tashқari membrana eng muhim metabolitik nasos hamdir. Ya’ni xujayra uchun zarur bo’lgan ionlarni fadientga karshi faol utkazadi. Membrananing bunday
xususiyatlari xujayra uchun keraksiz moddalarni ichkariga utkazmay, faқat zarurlarini utkazishda beқiyos ahamiyatga ega. Demak, membranalar xujayra metabolizmi jarayonining eng muhim қismlaridan biri bo’lgan moddalar oqimi va energiyasini boshқaradi: tusiқlik, transport, osmotik, energetik, biosintetik va boshқalar. Membrananing bunday xususiyatlari faқat tirik xujayralardagina sodir bo’ladi.
Membrananing asosiy kimyoviy tarkibi juda murakkab bo’lib, u asosan lipidlar va oқsillardan iborat. Lipidlar tarkibiga asosan fosfor, sulfo- va glikolipidlar kiradi. Biomembranalar katlami 6-10 m.ga teng bo’lib, asosan lipidlarning kushkavat molekulalaridan tuzilgan va oqsil molekulalari uning katlamlari orasiga joylashgan. Membrananing elementar tuzilishini Kopi modeli asosida ko’rsatish mumkin Bu modelga kura, membrana xajmi polyar lipidlarning kush k.avat molekulalaridan tuzilgan va oqsil molekulalari uning Katlamlari orasiga joylashgan.
Membranalarning shakllanishida asosiy rolni gidrofob boglar o’ynaydi: lipid-lipid, lipid-oqsil, oqsil-oqsil. Jumladan, membrana tarkibiga tuzilmaviy oqsil, fermentlar, nasoslar, tashuvchilar, ion kanallari vazifalarini bajaruvchi oqsillar ham kiradi. Natijada lipidlar oqsillar bilan doimiy aloqada bu"lib, gidrofob boglarni hosil қiladi. Membrana oqsillari o’rtasida shakarlarni, aminokislotalarni tashuvchi oqsillar borligi ham aniklangan. Bu vazifani, asosan maxsus fermentlar bajaradi. Membrana tarkibida ok,sillardan tashqari ayrim murakkab uglevodlar va nuklein kislotalari ham bor. Unda juda yukrri darajada sezuvchi tizim (retseptorlar) ham joylashgan. Bu tizim orqali tirik xujayra tashqi sharoit bilan munosabatda bo’ladi. Ana shu tizim orqali xujay-ra organoidlari ham funktsional aloқada bo’ladi. Membrananingeng muhim vazifalaridan yana biri—xujayra protoplazmasida bo’ladigan ko’plab jarayonlarni boshqarish va umumlashtirishdir.
Umuman, membrana protoplazma va organoidlarni fakat o’rab va ajratib turuvchi қavat bo’libgina қolmay, muhim metabolitik vazifalarni ham bajaradi.
YaDRO. Yadro o’simlik xujayrasining eng muhim organoidlaridan biridir. Dumalok, yoki oval shaklida va ba’zi xrllarda esa duksimbn, ipsimon bo’lishi mumkin. O’simlik xujayrasi yadrosining ulchami urtacha 10 mkm atrofida bo’ladi. Ko’pchilik o’simliklar xujayrasida yadro bitta bo’ladi. Yadro membrana kavati bilan urab olinadi va uning ichida 1-8 donagacha yadrochalar bo’ladi. Protoplazmadagi endoplazmatik t>/r yor-damida yadro membranasi xujayradagi barcha organoidlar membranasi bilan tutashgan bo’ladi. Buning natijasida esa protoplazmaning umu-miy metabolitik funktsiyasi tavsiflanadi.
Yadroning asosiy vazifasi shundaki, u xujayra, to’қima, organ va butun o’simlik uchun zarur bo’lgan barcha fiziologik, bioqimyoviy jarayonlarni boshqarib turadi va axborot markazi sanaladi. Yadro tasnifiy oqsillarni sintez қilish va irsiy belgilarni saklab, avloddan-avlodga berish dasturi bilan tavsiflanadi. Bu muhim vazifaning ba-jarilishida yadrodagi DNK asosiy rol o’ynaydi. Yadro asosini nukleoplazma tashqil qilib, uning tarkibi, asosan oqsillar — DNK (14 foiz) va RNK (12 foiz) dan iborat. Yadroda bulardan tashқari yana lipidlar, suv, kaltsiy, magniy va bir қancha mikroelementlar mavjudligi aniklangan.

5-mavzu. YaDRO, GOLJI APPARATI, ENDOPLAZMATIK TO’R, RIBOSOMA, MITOXONDRIYa ULARNING TUZILIS’HI VA FUNKTsIYaSI.

Reja:
1 Yadro va yadrochaning tuzilishi va funktsiyasi

2. 
   Golji apparati, va endoplazmatik to’r ularning tuzilishi va funktsiyasi
   
3. 
   Mitoxondriya, lizosoma, ribosoma ularning tuzilishi va funktsiyasi
   

YaDROCHA. Yadrocha yadroningdoimiy yuldoshi bo’lib, yoruғlik va elek- tron mikroskoplarda juda anik, kurinadi. Uning soni, ulchami va shak-li o’simliklarningturlari uchun doimiydir. Yadrocha DNKning ma’lum қismlarida shakllanadi va membrana kavati bilan uralmaganligi uchun uning chegaralari anik, kurinmaydi. Tarkibida suv kamrok. bo’lib, 80 foiz oқsil va 15 foiz atrofida RNK bo’ladi. Yadrochada RNKning mik.-dori tsitoplazma va yadrodagiga nisbatan ko’proқ, bo’ladi, chunki yadrocha RNKni taksimlovchi asosiy markaz sanaladi. Yadrocha oqsil sintezida va ribosomalar hosil bo’lishida ishtirok etadi.

Umuman, yadrocha xujayradagi genetik ma’lumot saklanadigan asosiy markaz sanaladi.
ENDOPLAZMATIK TUR. Mazkur atamani 1945 yil Porter joriy К.ИЛГЭН. Endoplazmatik tur kanalchalar, pufakchalar va tsisternalarning uzaro tutashligidan iborat murakkab shoxlangan tur tizimi ekanligi aniklangan. Bu tsitoplazmada keng tark,algan va murakkab membrana tuzilmasi bo’lib, asosan juft membranali kanallar tizimini tashqil etadi. Membrananing kalinligi 5-7 nm atrofida, kanallarning ichki diametri 30-50 m.gacha. Endoplazmatik tur kanalining ichi suyuklik bilan tula. Endoplazmatik tur membranasi ning yuzasi sillik.yoki granulyar (burtmachali) bo’ladi. Sillik. membranada, asosan uglevodlar, lipidlar va terpenoidlar hosil bo’ladi. Granulyar membranada esa oqsillar, fermentlar va boshқalar sintez қilinadi. Endoplazmatik tur membranasi-ning ayrim joylarida ribosomalar ham joylashgan. Ular oqsillarning sintez jarayonini ta’minlaydi.
Endoplazmatik tur kanallari yadro membranalari, plazmolemma bilan ham tutashgan bo’ladi. Natijada u protoplazma ichidagi moddalar-ning x.arakatini va taksimlanishini ta’minlaydi. Bir xujayraning endoplazmatik turlari (plazmodesma ipi or-boshq;a xujayralarniki bilan ham tutashadi va natijada umumiy modda almashuv tizimi vujudga keladi.
RIBOSOMALAR. Ribosomalar endoplazmatik turda joylashgan eng kichik organoidlardir. Ular 1955 yilda Palada tomonidan ochilgan. Ribosomalar elektron mikroskopda olingan chizmalarda dumalok. shaklda kurinib, diametri 20-30 m.ga teng. Ribosomalarning x.ar biri ikkitadan katta va kichik bulakchalardan tuzilgan. Kattasining diametri 12-15 nm, kichiginiki esa 8-12 nm ga teng. Ribosoma bulaklari yadrochada sintez bo’ladi va tsitoplazmaga utadi. Tsitoplazmada esa matriks RNK molekula-sida ribosomalar shakllanadi. Ribosomalar tsitoplazmada erkin yoki endoplazmatik tur membranasiga tutashgan bo’ladi.
Ribosomalar xujayradagi oқsil sintez қiluvchi asosiy manba hisob-lanadi. Ularda xujayradagi hamma RNKning 65 foizi joylashgan, oqsil 50-57 foiz, lipidlar 3-4 foiz atrofida.
Keyingi yillarda aniқlanishicha, ribosomalar fakat protoplazma-da bulmay, balki yadro, plastidalar va mitoxondriyalarda ham mavjud, spetsifik oқsil sintez k.ilish qobiliyatiga ega.