Kimyo – biologiya

3-mavzu

1. BOB. O’SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASINING UMUMIY MASALALARI

Reja:

1. 
   Hujayra – o’simlik organizmining elementar struktura va funktsional birligidir
   
2. 
   Hujayra haқidagi ta’limotlarni rivojlanish tarixi
   
3. 
   Prokoriot va eukariot o’simlik xujayralarining farqlari
   

Butun o’simliklarning asosiy tuzilma birligini xujayralar tashqil etadi. Ularning tiriklik xususiyatlari shu xujayralarda belgilanadi. Chunki modda almashinuvi deb ataluvchi assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayonlari, ularning
birligi fakat xujayradagina sodir bo’ladi. Ana shu ikkala jarayonning birligi tiriklik deb ataluvchi materiyaning harakat shaklini belgilaydi.
Yashil o’simliklar xar xil organlar yigindisidan iborat bo’lib, bu organlar uz navbatida tuk.imalar va xujayralar birlashmasidan tuzil-gan. Yuksak tuzilishga ega bo’lgan x,ar bir o’simlik organizmi murakkab tizim sifatida bir-biri bilan uzviy ravishda ayaokada-bo’lgan organlar va funktsiyalar yirindisidan iboratdir. Bu birlikning asosini xujayralar tashqil etadi.
XUJAYRAVIY TA’LIMOTNING RIVOJLANIS’H TARIXI.
Organizmlarning hujayraviy tuzilishi to’ғrisidagi nazariyaning yaratilishi biologiya sohasidagi yirik yutuqlardan biridir. Xujayra organizmning asosiy bir tuzilma bulagi ekanligi to’ғrisidagi ma’lumot-lar XVII asrda vujudga kela boshladi. Dastlab 1665 yilda ingliz olimi Robert Guk o’simliklar tuzilishini o’rganish uchun uzi takomillashtirgan mikroskogshan foydalandi va pukaktuzilishini o’rganish natijasida birinchi marta xujayra atamasini taklif etdi. XVII asrning oxirida mikroskopii yanadatakomillashtirgan gollandiyalik olim Anton Levenguk va italiyalik olim M.Malpigilar iflossuvtomchilarini kuzatish natijasida o’simlik xususiyatidagi bir xujayrali organizmlarni birinchi bo’lib kurdilar.
Hujayra tuzilishini o’rgangan Robert Broun 1831 yilda o’simlik xujayrasida yadro borligini anikladi va bu yadro barcha tirik xujayra-larning zaruriy қsmi ekanligini taxmin k.ildi.
Organizmlarning xujayraviy tuzilishi to’ғrisidagi ta’limotning rivojlanishida rus botanik olimi P.F.Goryaninovning (1796-1865) ishlari x.am katta rol o’ynaydi. Uning 1834 yilda yozgan " Tabiat tizimi" nomli asari bu soxddagi mux.im manba buldi. Mazkur risolada u, asosan jonli tabiatning xujayraviy tuzilishi haқidagi ta’limotni ilgari surdi, barcha xayvon va o’simliklar bir xil қonuniyat asosida, xujayralar yirindisidan tuzilishini ko’rsatdi.
Xujayra nazariyasini umumiy biologik nazariya sifatida 1839 yid nemis olimlari botanik Mattias Shleyden va zoolog Teodor Shvann yangi va yukrri poronaga kutardilar. 1840 yilda esa chex olimi Ya.Purkene birinchi marta protoplazma atamasini taklif etdi.
Xujayra organoidlarining tuzilish xususiyatlari va ularning fi-ziologik funktsiyalari haқidagi ma’lumotlar XX asrning boshlaridan yuzaga keldi. Bunga yangi va kuchli quvvatga ega bo’lgan biologik mikro-skoplarning kashf etilishi, xujayrani organizmdan tirik xrlda ajratib olish va tekshirish, xujayrani fiksatsiya қilish usullarining mukammallashtirilishi sabab buldi. Ayniqsa, mamlakatimizda un ming marta kattalashtiruvchi elektron mikroskopning yaratilishi (1940 yilda A. A Lebedev rax.barli-gida) xujayra organoidlari va ularning ultratuzilmasini urga- nishda yangi davrni boshlab berdi. Elektron mikroskopning yangi avlodi va differentsial tsentrifugalash usuli fizika x,amda kimyo yutuqlaridan foydalanish x.ak.idagi ta’limotni yangidan-yangi ma’lumotlar bilan boyitmokda.
'"Xujayra" atamasi yunoncha "su1oz"hujayra suzidan olingan. O’simliklar bir xujayrali — prokariotlar va ko’p xujayrali — eukariotlarga ajraladi.
Bir xujayrali organizmlarga bakteriyalar va kuk-yashil suvutlari misol bo’lishi mumkin. Bu xujayralarda shakllangan yadro bulmaydi. DNK moddasi xujayra markazida ma’lum fazada to’plagan xrlda joylashgan. Bir xujayrali organizmlarda metabolitik jarayonlarning hamma; funktsiyalari shu bitta xujayrada bajariladi.
S’Hakllangan mustakil yadroga ega bo’lgan ko’p xujayrali o’simliklar eukariot organizmlar deb ataladi. Ko’p xujayrali organizmlarda, xar bir tuo’imani tashqil etuvchi xujayrada modda almashinuv jarayoni! ning maglum bir funktsiyalari bajariladi. Shuning uchun ham ko’p xujay rali organizmlar xujayralar yigindisidangina iborat bo’lib k.olmay, balki butun bir organizmni tashqil etuvchi to’қima va organlar yigindisidan iboratdir. Ular funktsiyalarining uzaro boғliқligi natijasin da umumiy metabolitik jarayon ruyobga chikadi.
O’simliklarning x.ujayralari shakl jix.atidan ikki guruhga bo’linadi:
Parenxima shaklli xujayralar - bularga eni bo’yidan, asosaya farq қilmaydigan xujayralar kiradi.
Prozenxima shaklli xujayralar - bularning bo’yi enidan biya necha barobar uzun bo’ladi.
Xujayralarning hajmi xilma-xil kattalikka ega bo’ladi. Masalan, aso-siy tuk,imani tashqil k.iluvchi parenxima xujayralari 0, 015-0, 070 mm, prozenxima shakldagi xujayralar esa uzun bo’lib, xar xil o’simliklarda, hatto bir xil o’simliklarda x.am xar xil bo’ladi — paxta tolasi 65-70 mm, kichitki utining pustlok.tolasi 80 mm bo’lishi mumkin.
Xujayralar xajmi, shakli va bajaradigan funktsiyalariga қarab har xil bo’lsalar ham, asosan umumiy tuzilishga ega. Ya’ni xar bir voyaga yetgan xujayrada: po’st, tsitoplazma, vakuola, yadro, plastidalar, mitoxondriyalar, ribosomalar, peroksisomalar, endoplazmatik to’r, membranalar va boshқalar bo’ladi.

4-MAVZU.