Кимёвий жараёнлар энергетикаси

Oksidlanish darajasi

Ayni birikma batamom ionli tuzilishga ega deb faraz qilinganda uning tarkibidagi biror elementning shartli zaryadi uning oksidlanish darajasi deyiladi.

Oksidlanish darajasini aniqlash: Masalan: (H₂CrO₄) tarkibidagi xrom atomining oksidlanish darajasini aniqlash kerak. Buning uchun N₂ ning oksidlanish darajasini +1 va kislorodniki -2 deb olib xromning oksidlanish darajasi “x” ni quyidagi tenglama asosida topamiz.

(+1) * 2 + x + (-2) * 4 = 0 bundan x = +6 kelib chiqadi.

SHu yo’l bilan H₂SO₄ da S ning oksidlanish darajasi ham +6 KmnO₄ da marganetsniki +7 ga tengligini aniqlash mumkin.
Valentlik

Valentlik tushunchasi kimyoning muhim tushunchalaridan biri hisoblanadi. Valentlik – kimyoviy element atomining boshqa atomlarini o’ziga biriktira olish yoki olmasligini xossasi bo’lib, fanga 1852 yilda E. Frankled tomonidan kiritilgan. Uning ta’rifi quyidagicha:

Ayni element atomi boshqa element atomlarining nechtasini biriktira yoki nechtasi bilan almashina olsa, o’sha son ayni elementning valentligini ko’rsatadi.

Valentlik ayni element atominingkovalent bog’lanishlar hosil qila olish xossasidir. Ya’ni element atomi boshqa element atomi bilan nechta kovalent bog’lanish hosil qilsa, ana shu son uning valentligi hisoblanadi, boshqacha aytganda valentlik molekuladagi atomlarning bir – biri bilan bohlovchi elektron juftlar soniga teng.

Fosfor PCI₅ da beshga teng. Yuqori valentlikni namoyon qiladi. Uning davriy jadvalidagi guruh nomeri ham beshga teng. Fosfor atomining tashqi (uchinchi) energiya qobig’ida ikkita S ikkita tog’ p elektron va bo’sh d orbitali mavjud. Fosfor atomi g’alayonlanganda uning juftlangan ikkita s elektronlaridan biri 3d orbitaliga o’tadi. Bu ikki holatni quyidagicha tasvirlaymiz.

Z = 15p 1s²2s²2p⁶3s²3p³3d⁰ g’alayonlanmasdan oldin

Z = 15p 1s²2s²2p⁶3s¹3p³3d¹ g’alayonlangan holat

Demak, fosfor atomi g’alayonlanganida uning atomida beshta toq elektron mavjud bo’ladi. Binobarin fosforning yuqori valentligi beshta teng bo’la oladi.

Valentlik tushunchasini talqin qilishda atom orbitallar nazariyasi chegara emas. Hozirgi “valentlik” bilan bir qatorda shartli valentlik – “oksidlanish daraja”, “koordinatsion son”, “bog’lanish tartibi” nomli tushunchalar keng qo’llanilmoqda. Valent bog’lanishlar nazariyasi yecha olmagan muammolar molekulyar orbitallar usuli asosida yechiladi.