Кимё-технология факултети кимёвий технология

Benzinlar 
 
Arenlar 
Sikloalkanlar Alkanlar 
Alkenlar 
Oddiy haydash benzini : 
Tatariston neftidan
3-10 
20-30 
60-80 
1-2 
G`arbiy Sibir neftidan 
7-12 
22-35 
55-70 
1-2 
Boku neftidan 
2-10 
40-65 
25-50 
- 
Riforming katalizati : 
Yumshoq rejimniki 
40-50 
50-60 
- 
1-2 
Qattiq rejimniki 
60-70 
30-38 
- 
1-2 
Katalitik kreking benzini 20-35 
55-65 
- 
8-12 
Termik kreking benzini 15-35 
50-60 
- 
15-25 
Kokslash benzini
20-25 
25-35 
- 
45-60 
Alkilat 
- 
- 
100 
- 
Ekstraksiya 
qurilmalarining rafinati 
3-4 
96-97 
- 
- 
Pirolizning 
yengil 
smolasi 
45-60 
10-18 
- 
20-28 
 
Detatnatsion barqarorlik. 
Detonatsiya deb, dvigatelda yoqilg`i yonishining 
maxsus rejimiga aytiladi. U faqatgina yoqilg`i – havoli aralashma alangalangandan 
so`ng yoqilg`ining bir qismi yonib bo`lgan hollarda paydo bo`ladi. Yoqilg`i 
zaryadining qoldig`i (20 % gacha ) bir zumda o`z-o`zidan alangalanadi: bunda 
alanganing tarqalish tezligi 20-30 m/s o`rniga 1500-2500 m/s ga yetadi, bosim esa 
sakrab o`zgaradi. Bosimning keskin o`zgarishi dvigatel silindrining devorlariga 
urilib turiladigan detanatsion to`lqinning hosil bo`lishiga olib keladi.
Detanatsiyaning harakterli belgilari quyidagilardan iborat : 
-
Silindr 
devorlaridan 
detanatsion 
to`lqinlarni 
ko`p 
marta 
urib 
qaytarilganidan kelib chiqadigan metallik taqqilash ; 
-
Chiqindi gazlarda qora tutunning hosil bo`lishi ; 
-
Silindr devori haroratining keskin ko`tarilishi. 
Yoqilg`ining detanatsion yonishi yoqilg`i solishtirma sarfining oshishiga, 
quvvatning kamayishiga va dvigatelning qizib ketishiga, porshenlar va chiqarib 
yuboradigan klapnlarning qurumlanishiga, shuningdek, dvigatelning tez ishdan 
chiqishiga olib keladi.
Denonatsiya hodisasi yoqilg`idagi uglevodorodlarning yonish va oksidlanish 
reaksiyalarining hususiyatlari bilan tushuntiriladi. So`rib olish va siqish vaqtida 
yoqilg`i uglevodorodlari havo kislorodi bilan oksidlanish reaksiyasiga kirishishni 
boshlab pereoksidlarni hosil qiladi. Pereoksidlar parchalanishi erkin radikallarni 
hosil qiladi, ular esa uglevodorodning yangi molekulalari bilan reaksiyaga 
kirishadi. Reaksiya zanjir xarakterga ega bo`lib qoladi. Ishchi aralashma 
uchqundan alangalangandan so`ng, oksidlanish reaksiyalari yana ko`proq 

---

8 
tezlashadi, chunki harorat va bosim oshadi. Aralashmaning yonmagan qismida 
pereoksidlar va boshqa faol zarrachalarning konsentratsiyasi oshadi.
Kimyoviy tarkibidan tashqari dvigatel konstruksiyasining ba`zi xususiyatlari 
va uning eksplutatsiya qilish sharoitlari detonatsiyaga yordam beradi. Siqish 
darajasining oshirilishi, ya`ni dvigatel silindri to`liq hajmining yonish kamerasi 
hajmiga nisbati, ishchi haroratlarning va dvigateldagi bosimning o`sishiga olib 
keladi, bu esa o`z navbatida detonatsiya sodir bo`lishiga yordam beradi.
Uglevodorodlar va yoqilg`ilarning detanatsion barqarorligi (DB) oktan soni 
bilan xarakterlanadi. Bu detonatsion barqarorlikning shartli o`lchov birligi 
hisoblanadi. Izooktan uchun detanatsion barqarorlik 100 ga, geptan uchun 0 ga 
teng deb qabul qilingan. Agar tekshirilayotgan benzin o`zining detanatsion 
barqarorligi bo`yicha tekshirilsa 80 % izooktan va 20% geptandan iborat 
aralashmaga to`g`ri kelsa, bu yoqilg`ining oktan soni 80 ga teng bo`ladi.
Ko`pchilik benzinlarning oktan soni 50 bilan 70 orasida bo`lib, ularning 
oktan sonini 2 xil yo`l bilan oshirish mumkin.
-
Benzinga ba`zi moddalar qo`shilsa, u bir me`yorda yonadi. Bunday 
moddalardan tetraetil qo`rg`oshin (C
2
H
5
)
4
Pb keng qo`llaniladi. Tetraetil 
qorg`oshindan benzinga 0,2-0,8 ml/l miqdorda qo`shilganda benzinning 
oktan soni 80 gacha oshishi mumkin. Bunday benzin 
etillangan benzin
deb ataladi. 
-
Benzinning oktan sonini oshirish maqsadida u izomerlanadi, ya`ni 
benzindagi tarmoqlangan zanjirli brikmalar miqdori oshiriladi. Bu 
jarayon 
riforming
deyiladi. Uni amalga oshirish uchun benzin xona 
haroratida yoki yuqoriroq haroratda katalizator ustida o`tkaziladi. Odatda 
katalizator sifatida alyumoplatinali katalizatorlar ishlatiladi.