Кимё фанидан абитуриентлар

IZOTOP, ISOBAR, IZOTON, IZOELEKTRONLAR

IZOTOP protonlar soni bir xil, ammo neytronlar soni turlicha	Yadro zaryadlari bir hil massasi jixatdan farq qiluvchi atomlar izotoplar deyiladi.
IZOBAR proton va neytronlar yig’indisi bir hil	Massalari bir hil, ammo yadro zaryadlari xar xil bo’lgan elementlar izobarlar deyiladi.
IZOTON	Yadrolarida neytronlar soni teng lekin protonlar soni turlicha bo’lgan elementlar izotonlar deyiladi.

1.Yadro reaksiyalari

/	Zarracha nomi	Belgisi	Zaryadi	Massasi	Yadroga qo’shilsa	Yadrodan ajralsa
1	Proton	P	+1	1	n +1 m +1	n -1 m -1
2	Neytron	N	0	1	n ўзгармайди m +1	n ўзгармайди m -1
3	Al’fa		+2	4	n +2 m +4	n -2 m -4
4	Betta	-	-1	0	n -1 m ўзгармайди	n +1 m ўзгармайди
5	Elekrton	e	-1	0	n -1 m ўзгармайди	n +1 m ўзгармайди
6	Deyteriy	D	+1	2	n +1 m +2	n -1 m -2
7	Pozitron	+	+1	0	n +1 m ўзгармайди	n -1 m ўзгармайди
8	Tritiy	T	+1	3	n +1 m +3	n -1 m -3
9	Protiy	H	+1	1	n +1 m +1	n -1 m -1
10	Gamma		0	0	n ўзгармайди m ўзгармайди	n ўзгармайди m ўзгармайди
11	Geliy	He	+2	4	n +2 m +4	n -2 m -4

2. Kvant sonlar xaqida ma’lumot

№	Кvant sonlar	Nimani belgilaydi	Белгиси
1	Bosh	Elektron energiyasi sapasini. Orbitallar sonini	n
2	Orbital	Elektron bulut shaklini va energetik holatini	l
3	Magnit	Elektron bulutning fazodagi yo’nalishini	m
4	Spin	Elektronni o’z o’qi atrofida qaysi tomonga aylanishini	s

Bosh kvant son (n) (energetik sath)	Orbital kvant son (l) (energetic sath)	Magnit kvant son (m)
K n=1	s l=0
L n=2	s l=0 p l=1
M n=3	s l=0 p l=1 d l=2
N n=4	s l=0 p l=1 d l=2 f l=3

POG’ONACHALARDA ELEKTRONLARNI TO’LIB BORISHI
Elektronlarning harakati to’rtta kvant soni bilan tavsiflanadi.
1. Bosh kvant soni - n n=l, 2, 3, 4, 5 ... K L M N O... Bosh kvant sonining qiymati qancha kichik boisa, ayni pog’onachalardan elektronlarning yadro bilan bogianish energiyasi shuncha katta boiadi. Har qaysi energetik pog’onadagi elektronlar soni 2n² formula bilan topiladi.
2. Orbital kvant soni - l
Orbital kvant soni energetik pog’onachalardagi elektronlarning energiyasini yoki elektron «bulut»larning shaklini ifodalaydi. Orbital kvant sonining qiymati 0 dan n-1 gacha boiadi.
Pog’onachalardagi elektronlar soni quyidagi formula bilan topiladi: 2(21+1).
3. Magnit kvant soni – m. Magnit kvant soni elektronlarning atomdagi holatini yoki elektron «bulut»larning magnit maydoniga nisbatan qanday holatda bo’lishini ifodalaydi.
Magnit kvant sonining son qiymati +1 dan -1 oralig’ida bo’ladi.
1=0 bo’lganda m=0 bo’ladi;
l=1 bo’lganda m=+l,0,-l bo’ladi;
l=2 bo’lganda m=+2,+l,0,-l,-2 bo’ladi.
Energetik pog’onadagi energetik yacheykalar soni n² bilan aniqlanadi.
Masalan, n=4 bo’lganda, 4²=16 ta yacheyka bo’ladi.
4. Spin kvant soni – s Spin kvant soni elektronning o’z o’qi atrofida aylanishini ifodalaydi. Uning son qiymati bitta elektron uchun + 1/2 ga, ikkita elektron uchun +1/2 va -1/2 ga teng bo’ladi.
Bir atomda to’rttala kvant sonlarining qiymati bir xil bo’lgan ikkita elektron bo’lishi mumkin emas. n, l, m kvant sonlari bir xil bo’lgan ikkita elektron bo’lsa spinlari qarama-qarshi bo’lishi bilan bir-biridan albatta farq qiladi (Pauli prinsipi).
Pog’onachalardagi bo’sh yacheykalar elektronlar bilan avvalo bittadan maksimal darajada to’ladi, so’ngra ortib qolgan elektronlar tartib bilan juftlasha boshlaydi.
Umuman olganda energetik qobiq va qobiqchalarning elektron bilan to’lib borish tartibini quyidagicha tasvirlash mumkin:
Pog’onachalarda elektronlarni to’lib borishi V.M.Klechkovskiy (1900— 1972) qoidasiga asosan aniqlanadi. Bunga ko’ra elektronlar quyidagi tartibda elektron pog’onachalarni to’ldirib boradi. ,

1 Is-

2s^

2p->

3s-+

3p-

4s->

3d—

4p^

5s->

4d^

5p-

6s-^

4f—

5d^

6p-

7s-+

5f->

6d-+ |

Elektron pog’onachalardagi yacheykalarning elektronlarga to’lib borish tartibi Xund qoidasiga amal qiladi. Elektronlar avval yacheykalarni toq ho-latda to’ldiradi. Masalan, 2p yacheykalarning har birini toq elektronlar egallab bo’lgan, qo’shilayotgan elektronlar toq elektronlarni juftlab boradi.
Qavatlarning elektronlar bilan to’lib borish tartibi:
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 4s² 3d¹⁰ 4p⁶ 5s² 4d¹⁰ 5p⁶ 6s² 5d¹ 4f¹⁴ 5d¹⁰ 6p⁶ 7s² 6d^1,2 5f¹⁴ 6d¹⁰ 7p⁶
Ushbu to’lib borish tartibidan chetlashuvchi elementlar: Cr, Cu, Nb, Mo, Ru, Rh, Pd, Ag, Pt. Au
YIII. KIMYOVIY BOG’LANISH TURLARI.
Elektrmanfiyligi bir xil bo’lgan atomlar orasida umumiy elektron juftlari hosil bo’lishi hisobiga vujudga keladigan kimyoviy bog’lanish kovalent qutbsiz bog’lanish deyiladi. Elektrmanfiyliklari bir-biridan biroz farq qiladigan atomlardan orasida hosil bo’lgan kimyoviy bog’lanish kovalent qutbli bog’lanish deyiladi.
Bir atomning kimyoviy bog’Ianishda ishtirok etmagan, ya'ni taqsimlanma-gan elektron jufti va ikkinchi atomning bo’sh orbitali o’rtasida hosil bo’lgan bog’lanish donor-akseptor yoki kordinatsion bog’lanish deyiladi.
Ionlar zaryadlangan zarrachalardir. Atomlar elektron berganda yoki elektron biriktirib olganda zaryadlangan zarrachalar, yayni, ionlarga aylanadi.Atomning yo’qotgan va qabul qilib olgan elektronlar soni ionning zaryad miqdorini belgilaydi. Qarama-qarshi zaryadlangan ionlar bir-biriga tortiladi. Ionlar orasida hosil bo’lgan kimyoviy bog’lanish ion bog’lanish deb ataladi.
Ionlarning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan moddalar ionli birikmalar deyiladi.

	Bog’lanish turi	Qanday xosil boladi	Misollar	Bog’lanish energiyasi
1	Qutbsiz kovalent	NEM qiymati bir hil element yoki elementlar orasida	H2,O2,N2,CI2,F2,Br2,J2,NCI3, Peroksidlar(H2O2),O3,P4,CS2	Mustahkam
2	Qutbli kovalent	NEM qiymati farq qiluvchi har hil metalmaslar orasida	НCI, HBr, HJ, H2O, NH3, HF, SO2, SF6, SO3, CO, CO2, azot (oksidlari) HN3, N2H4, kislotalar, alkan, alken uglevodorodlar, P2O3, P2,O5, PH3, PCI3, PCI5, SCI2, SiCI4	Mustahkam
3	Ionli	Metal va metalmas orasida (tuzlarda)	KCI, NaI, Li2S, CsF, BaCI2,	Mustahkam
4	Metall	Faqat metallar orasida	Barcha Me (Fe,Cu,AI…)	Mustahkam
5	Vodorod	Ichki molekulyar	Diollar, triollar, o-nitrofenol, o-hlorfenol, pirokatehin, DNK, RNK, salis’il kislota, amino kislotalarda, organik (karbon) kislotalarda.	Oddiy kovalent bog’dan 10 marta zaif
		Molekulalararo	Suv, spirtlar, DNK aminokislotalarda, organik (karbon) kislotalarda.
6	Donor akseptor yoki kordinasion		Kompkeks tuzlar, ammoniy (NH4) birikmalari, NH4CI, PH4CI, H3O^+, CO, N2O5, HNO3, DNK, RNK, kristallogidratlar, N2H5CI, N2O, [CF6]^2-	Mustahkam

IX. GIBRIDLANISH TURLARI

Gibridlanish	Xolati	Burchagi	Misollar
sp	Tekislik (chiziqli)	180^o	C (karbin), alkin, CH2=C=CH2, CO2, CS2, BeCl2 (birikmalari), CO
sp^2	Tekislik (burchakli)	120^o	C(grafit), alken, bemzol, vinil benzol (stirol), BCl3 (birikmalari), AlCl3 (birikmalari), SO2, SO3, H2SO3, HNO3, HNO2, KrOF2, COF2, O2, O3, H2CO3, aldegid, keton, HCOON
sp^3	Fazoda(tetreedr yoki trigonal piramida)	109^028’	С(olmos), alkan, sikloalkan, H2SO4, NH3, NH4^+, H2O, H3O+, HCl, HClO, HClO2, HClO3, HClO4 (tuzlari), P4, F2O, CCl4, SiO2, POCl3, CH3-NO2 (metal nitrat)
sp^3d	Fazoda uchburchakli Bipiramida		PF5, PCl5
sp^3d^2	Fazoda (aktaedr)		SF6, SCl6, Ba2[XeO6], K4[Fe(CN)6], K3[Fe(CN)6], [Cr(NH3)6]Cl2

X MOLEKULALARNING FAZOVIY SHAKLLARI

	Fazodagi holati	Misol
1	Uchburchakli piramida	BF3, PH3, NH3
2	Chiziqli	CO, C2H2, BeCl2,
3	Yassi	C2H4, C6H6, HCHO
4	Teng tomonli uchburchak	AlCl3, NO3^-, SO3
5	Tetraedrik	NaClO3, NH4^+, SO4^2-, CH4
6	Burchakli	NO2^-, SO2
7	Kubsimon	NaCl, KCl

XI KRISTAL PANJARA TURLARI

Kristada panjara turi	Suyuqlanish temperaturasi	Elektr o’tkazuvchilar	Moddalarga hos hususiyatlar	Misollar
Molekulyar	Past	Dielektrik elektr o’tkazmaydi	Suvda yomon organik erituvchilarda yahshi eriydi, oson suyuqlanadi	H2,CI2,CO2,(quruq muz) C6H6 krahmal deyarli barcha organik moddalarda spirtlar, NH3,J2, H2O muz. Gal(kristallari) O3, O2, F2 inert gazlar, oq P4 S (allotropiyasi) barcha gazlar mochevina (CO(NH2)2), N2, galogenlar
Atomli	Juda yuqori	Dielektrik yoki yarim o’tkazgich	Juda qattiq, suyuqlanish temperaturasi yuqori, suvda erimaydi	Olmos, kremniy, B, SiO2, SiC, B4C3, Si, Ge, grafit, karbin, P(qizil), P(qora), TiO, TiO2
Ionli	Yuqori	Suyuqlanma holatida tok o’tkazadi	Tuzsimon, suvda yaxshi eriydi, yaxshi dissosilanadi.	NaCl, KOH, CaO, K2O, Tuzlar, oksidlar, asos (ishqor)
Metalli	Keng miqyosda o’zgaruvchan	Yaxshi o’tkazadi	Metallarga xos fizik hususiyatlar	Metallar va qotishmalar