Kichik korxonalarda moliyaviy resurslarni boshqarish mexanizmini takomillashtirish. Reja : Kirish Asosiy qisim

Kurs ishini tuzilishi : Ushbu kurs ishi kirish qisim , asosiy qisim 4 ta rejadan iborat , kurs ishi oxirida xulosa takliflar va foydalangan adabiyotlardan tuzilgan.

1. 
   Korxonalard amoliyaviy barqarorlik monitoringini tashkil etish.
   

Korxonalarning moliyaviy barqarorlik monitoringi deganda
korxonaning moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi ko‘rsatkichlarni
muntazam kuzatish, tahlil qilish va bashoratlash, taktik va strategik qarorlarni qabul qilish, shu bilan birga qabul qilingan qarorlarni samaradorligini baholashni tushunamiz. Moliyaviy barqarorlik monitoringining obyekti bo‘lib korxonalarning moliyaviy holati, mo liyaviy natijalari va moliyaviy–xo‘jalik faoliyatining samaradorligi hisoblanadi.Moliyaviy barqarorlik monitoringining ahamiyati quyidagilardanamoyon bo‘ladi, ya’ni iqtisodiyotning muhim bosqichlarida moliyaviy barqarorligi uning raqobatbardoshliligini va amaliy hamkorliksalohiyatini asoslaydi. Moliyaviy barqarorlik monitoringi tiziminingqo‘llanilishi korxona ko‘rsatkichlarining o‘zgarish tendensiyasini kuzatish imkoniyatini,yaratadi.
Ichki moliyaviy barqarorlik monitoringining tashkil etilishi korxonaning
ichki boshqaruvini tashkil etish maqsadida amalga oshiriladi. U quyidagi
afzalliklarga egadir: korxonalarning ichki moliyaviy monitoringini amalga
oshirishning asosiy maqsadi faqat korxona rahbariyati uchun ma’lumot
yetkazishdan iborat; monitoring o‘tkazishning obyekti korxonaning aniq
bo‘limlari sanaladi. Ichki moliyaviy barqarorlik monitoringining vazifasi
korxonaning moliyaviy holati va uning rivojlanish istiqbollari to‘g‘risida
rahbariyatga tahliliy axborot yetkazishdan iboratdir.
Moliyaviy barqarorlik monitoringining quyidagi funksiyalarini ajratib
ko‘rsatish mumkin. Ular quyidagilardan iborat
korxonaning moliyaviy ko‘rsatkichlariga asoslangan holda uning
moliyaviy holati va rivojlanishi haqida tezkor ma’lumotlar yig‘ish;
natijaviy ko‘rsatkichlarga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash va ularni
tahlil,qilish;
belgilangan natijalarga erishish uchun tahlil qilinayotgan
ko‘rsatkichlarga tezkor ta’sir etish va chetlanishlarga yo‘l qo‘ymaslik;
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda moliyaviy barqarorlik
ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha takliflarni tayyorlash va amaliyotga tatbiq,qilish;
qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish samaradorligini baholash;
korxonaning istiqbolda rivojlanishini bashoratlash uchun tahliliy
ma’lumotlar va axborotlar negizini yaratish.
Korxonalarda moliyaviy barqarorlik monitoringi mexanizmini ishlab
chiqish quyidagi maqsadlarga, ya’ni yo‘naltirilganlik, uzluksizlik, tizimlilik,
variantlilik, monitoring o‘tkazish uslubiga moslashuvchanlik va tezkorlik
printsiplariga,,asoslanadi.
Korxonalarning moliyaviy barqarorlik monitoringi buxgalteriya balansi
asosida, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda va pul oqimlari
to‘g‘risidagi hisobotlar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagi bo‘limlardan,,iboratdir:
1) Korxona mulkiy holatining monitoringi, aktiv va passivlar tarkibi;
2) Korxona likvidliligi monitoringi. Likvidlilik monitoringida joriy
likvidlilik, tezkor likvidlilik va mutlaq likvidlilik koeffitsiyentlari, o‘z
aylanma mablag‘lari va boshqa ko‘rsatkichlar o‘rganiladi;
3) Korxona ixtiyorida bo‘lgan mablag‘lar aylanuvchanligi va
tadbirkorona faollik monitoringi. Bu yerda koeffitsiyentlar va aylanuvchanlik davri monitoringi amalga oshiriladi:
-debitor,va,kreditor,qarzdorlik;
-ishlab,chiqarish,zaxiralari;
-o‘z,va,asosiy,kapitali.
4) Korxona rentabelligi monitoringi. Bunda korxonaning mahsulot
rentabelligi, aylanuvchanligi va o‘z kapitali koeffitsiyentlari aniqlanadi;
5) Moliyaviy boshqaruv dastagining monitoringini tashkil etish. Bu
bo‘limda o‘z mablag‘lari rentabelligini oshirish uchun ma’lum foizlarda
olingan kreditlardan samarali foydalanish monitoringi amalga oshiriladi;
6) Ishlab chiqarish dastagi samaradorligining monitoringi. Bu yerda
ishlab chiqarish samaradorligining miqdori ko‘zda tutiladi.
Moliyaviy barqarorlik monitoringining amaldagi mexanizmi aniq va
to‘liq shakllangan asosiy ko‘rsatkichlar yig‘indisiga asoslangan bo‘lib,
korxona faoliyati va istiqbolini ifodalovchi, ayniqsa, boshqaruv sifatini
oshiruvchi ma’lumotlar tizimidan iboratdir.
Barcha korxonalarning moliyaviy va iqtisodiy barqarorligi umumiy
siyosatning barqarorligiga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu omilning ahamiyati
respublikamiz korxonalar faoliyatida juda muhimdir. Korxonalarning
moliyaviy barqarorligida davlatning tadbirkorlik faoliyatiga bo‘lgan
munosabati, davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi uslublari, xususiy
lkka bo‘lgan munosabat, iste’molchilar va mulk egalarini himoyalash
choralarini e’tiborga olmaslikning sira iloji yo‘q. Korxonalarning moliyaviy
barqarorligini ta’minlashda «moliyaviy sog‘lomlashtirish» tushunchasi tor
ma’noda kreditorlar oldida qarzdorlikni uzishday ko‘rinadi. Bu tushuncha
faqatgina mavjud qarzlarni to‘lash emas, balki bir qator tadbirlar
majmuasidan iboratdir. Bu tadbirlar korxonaning moliyaviy holatini
yaxshilashni ta’minlashga, kapitallashuviga va to‘lov qobiliyatini tiklashga
yo‘naltirilgandir. Bu jarayonlar o‘z navbatida korxonalarning o‘z qarzlarini
to‘lashiga va korxonaning me’yorida faoliyat yuritishini ta’minlaydi.
Muayyan moliyaviy ko‘mak vositasida to‘lovga layoqatsiz
korxonalarning to‘lovga layoqatliligini ta’minlashning asosiy tadbirlari
quyidagilardan,iboratdir:
- korxonalar faoliyatida yangi va zamonaviy boshqaruv uslublarini
qo‘llashni amalga oshirish;
- marketing samaradorligini oshirish, ya’ni korxonalarning ishlab
chiqargan sifatli mahsulotlarini nafaqat ichki bozorlarga, balki xalqaro
bozorlarga ham olib chiqish va tanishtirish;
-ishlab,chiqarish,xarajatlarini,pasaytirish;
- korxonalarning debitor va kreditor qarzdorligini qisqartirish;
- iste’mol fondi va qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar hisobidan
aylanma aktivlar tarkibida o‘z mablag‘lari ulushini oshirishni ta’minlash;
- invetarizatsiyaga asoslangan holda ehtiyojdan ortiqcha asbobuskunalarni, materiallarni, oxiriga yetkazilmagan ishlab chiqarishni va tayyor
mahsulotlarni sotish va boshqalardir.
Korxona moliyaviy menejerlari moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda
nafaqat boshqaruvning yangi texnikasini va uslublarini egallashlari, balki
korxona strategiyasini ham tubdan o‘zgartirishlari talab etiladi. Bular uchun
quyidagilarni ta’minlash zarurdir:
- budjetdan ajratilgan mablag‘lar hisobiga davlatning tovar va
xizmatlarni ishlab-chiqarishni rivojlantirish dasturida imkoniyatga qarab
maksimal,qatnashish;
- korxonalar tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarga respublika
bo‘yicha buyurtmalarni izlashni tashkil etish;
- korxona imkoniyati etadigan va taklif qilingan xizmatlarga talabni
tahli,qilish;
- korxonaning barcha xizmatlari bo‘yicha samarali reklamani tashkil
etish;
-aktiv,tijorat,faoliyatini,o‘tkazish.
Korxonalarning moliyaviy barqarorligini oshirish tadbirlari orqali
quyidagi ichki samaralarga ega bo‘lish mumkin:
Yalpi daromad va sof daromaddan zaxira yaratish orqali - mulk narxida
o‘z mablag‘lari ulushini orttirish va o‘z aylanma mablag‘lari manbasi
miqdorini,ko‘paytirish,mumkin.
Debitor qarzdorlikni to‘lash uchun ishlab chiqarishni kuchaytirish orqali
- pul mablag‘lari ulushini orttirish, aylanma mablag‘lar aylanuvchanligini
tezlashtirish va o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganligini o‘stirish.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishda - xarajatlar miqdorini
pasaytirish va realizatsiya rentabelligini orttirish.
Debitor qarzdorlik aylanuvchanligini tezlashtirishda - debitorlardan
mablag‘larning doimiy kirimini va to‘lovga layoqatlilik ko‘rsatkichlariga
muvofiq yuqori «mustahkamlik zaxirasi» ni yaratish.
Yuqorida keltirilgan korxonalarning moliyaviy barqarorligini
oshirishning qonuniy asoslari va tadbirlari bozor iqtisodiyotining
o‘zgaruvchan vaziyatlarida o‘zining ijobiy natijalarini beradi.
O‘zbekistonni texnologik rivojlantirish va ichki bozorni modernizatsiyalash g‘oyalarining maqsad hamda vazifalari to‘liq ifodasini topadigan milliy g‘oya va milliy dastur yaratilishi mavjud muammolarni bartaraf etish, iqtisodiyotimiz raqobatdoshligini oshirish, mamlakatimizni jahondagi taraqqiy topgan davlatlar qatoriga tezroq olib chiqishga xizmat qiladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mamlakat iqtisodiy salohiyatining oshib borishi bilan davlatning kuch-qudrati, uning o’z funktsiyalarini kengaytirib borish imkoniyati ortib boradi. Davlat o’z funktsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun, shuningdek, rivojlanishning har bir bosqichida dolzarb bo’lga strategik maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini o’z qo’lida to’plamog’i ob’ektiv zaruriyatdir.
Aynan shu ob’ektiv zaruriyatning mavjud bo’lishi davlat budjetining mavjud bo’lishini va amal qilishini taqozo etadi.

2. 
   Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati .
   

«Moliya» arabcha so‘z boiib, o‘zbek tilida «pul mablagiari» ma’nosini anglatadi. Bu so’z ona tilimizda quyidagi ko‘rinishlarda ishlatiladi:
maqsadli pul fondlarini hosil qilish, jamlash, taqsimlash va ishlatish yuzasidan paydo boiadigan iqtisodiy munosabatlar majmui; pul mablagiarini shakllantirish, taqsimlash, ularni sarf qilish tizimi (masalan, moliya yili, moliya kapitali, moliya tizimi);biror shaxs, oila, jamoa, muassasa, tashkilot yoki davlat tasarrufidagi pul mablagiari (masalan, korxona moliyasi);
shunday (moliya) ishlar bilan shug‘ullanuvchi davlat organi. Arab tilidagi «mol», ya’ni «boylik, mulk; pul jamg‘armasi», shuningdek, «moliyat», ya’ni «pul mablagiari; soliq» so‘zlari ham moliyaga daxldordir.
Lug‘aviy ma’nosi jihatidan «moliya» so‘zi fransuzcha «finance», lotincha «financia» va ruscha «finansi» so‘zlarining ekvivalenti yoki maium ma’noda sinonimi hisoblanib, eng awalo, «daromad», «pul mablagiari» yoki «toiov» degan ma’nolarda ham ishlatiladi. Moliya davlatning vujudga kelishi va uning resurslarga boigan chtiyojining rivojlanishi bilan doimiy (uzluksiz) tovar-pul inunosabatlari sharoitida paydo boidi. Davlatning mavjudligi yaratilayotgan iqtisodiy (moddiy) ne’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bo‘yicha oliy hokimiyat organi (shaxsi) sifatida davlat va takror ishlab chiqarish munosabatlarining boshqa ishtirokchilari (sub’ektlari) o‘rtasida maium bir munosabatlarning o‘rnatilishini taqoza etadi. Xususan, ana shu munosabatlar «moliya» tushunchasi orqali ifodalangan.
Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlari natural soliqlar va turli ko‘rinishdagi shaxsiy toiovlar ko‘rinishicha ega boigan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining o‘zgarishiga olib keldi — ular ko‘proq ravishda pul xarakteriga ega boidi. Biroq bu munosabatiarning mazmun-mohiyati prinsipial jihatdan keskin o‘zgarmay qolaverdi.
Zamonaviy tasavvurdagi «moliya» tushunchasi davlat xazinasining shakllanishi va davlat byudjetining vujudga kelishi bosqichida paydo boidi.
Qayd etish lozimki, moliya va moliyaviy munosabatlarning mohiyati haqidagi tasawurlar vaqt o‘tishi bilan o‘z ko‘rinishini o‘zgartirib borgan. Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksionerlik shaklidagi) milliy va transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi bilan bogiiq holda tovar ishlab
Moliyaviy munosabatlarning farqlanuvchi o‘ziga xos belgisi shundan iboratki, YalMni qayta taqsimlash jarayoni oldindan maium maqsadlarga moijallangan turli pul mablagiari fondlarini yaratish bilan kuzatiladi. Davlat va mahalliy o‘z—o‘zini boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablagiari fondlari markazlashtirilgan fondlar, xo‘jalik sub’ektlari darajasida tuzilgan pul fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi.
Xo‘jalik sub’ektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan maxsus pul mablagiari fondlari shakllantiriladi. Ularni Mhakllantirish qatiy reglamentatsiya qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa moliyaviy munosabatlarning yana bir iarqlanuvchi o‘ziga xos belgiga ega ekanligini ko‘rsatadi.
YalMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, ladbirkorlik (ishbilarmonlik) daromadi, dividentlar va qayta Liqsimlashning boshqa shakllari ko‘rinishidagi o‘z hissalarini

(ulushini) oladi. Bundan tashqari majburiy bo‘Igan soliqlar va boshqa to‘lovlarni to‘lash orqali aholi markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondini shakllantirishda ishtirok etadi. Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bogiiq boigan pul munosabatlari tizimi ham moliyaviy munosabatlarning alohida sohasini tashkil etadi.
Shunday qilib, quyidagilar moliyaning muhim belgilaridir:

• 
  qiymatning tovar shaklidagi harakatiga emas, aksincha, real pullarning harakatiga bogiiq boigan, huquqiy normalar yoki biznesni yuritish etikasiga asoslangan munosabatlarni taqsimlashga qaratilganligi;
  
• 
  pul mablagiari harakatining, odatda, bir tomonlama yo‘nalishga ega ekanligi;
  
• 
  markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini yaratish (vujudga keltirish).
  

Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun ham uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining iqtisodiy munosabatlar tizimida qanday o‘rinni egallaganligiga bogiiq. Bir vaqtning o‘zida moliya puldan o‘zining mazmuni va bajaradigan funksiyalari bo‘yicha farqlanadi. Agar pul umumiy ekvivalent boiib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari oichansa, moliya esa yalpi ichki mahsulot (YalM) va milliy daromad (MD)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning iqtisodiy instrumenti, pul mablagiari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish qurolidir. Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish yoii bilan faqatgina davlat va korxonalarning pul mablagiariga boigan ehtiyojlarini ta’minlash emas, balki moliyaviy resurslarning sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshirish moliyaning asosiy yo‘nalishini belgilab beradi.
Moliya quyidagilar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosa- batlarini ifodalaydi:
Tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni realizatsiya qilish jarayonida korxonalar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
Markazlashtirilgan pul mablagiari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash borasida korxonalar va ulaming yuqori organlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
Byudjet tizimiga soliqlarni toiash va xarajatlarni byudjetdan moliyalashtirish davomida korxona va davlat o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
Soliqlar va boshqa ixtiyoriy toiovlarni toiash jarayonida davlat va fuqarolar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
Toiovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar, fuqarolar va nobyudjet fondlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
Byudjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
Sug‘urta badallarini toiash va zararlarni qoplash, sug‘urta hodisasi ro‘y bergan paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy sug‘urta organlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosa- batlari;
korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul munosabatlari.
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai mamlakatning MD hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat chtiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini aniqlab beradi. Aynan MD va uning alohida qismlarining — iste’mol fondi va jamg‘arish fondining — hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish nisbatlari va tarkibiy luzilmasi aniqlanadi. Xuddi shuning uchun ham barcha mamlakatlarda MD statistikasiga katta ahamiyat berilayotir.
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab boimaydi. Moliya MDni yaratish va undan foydalanishning ajratib boimaydigan bogiovchi bo‘g‘ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga ta’sir etuvchi, ob’ektiv xarakterga ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining maium bir sohasini ifoda etib, bazis kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasisiz faoliyat ko‘rsata- olmaydi. Tarixiy taraqqiyotning maium bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat davlat tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar.
Moliya bazis kategoriyasi hisoblansa-da, ko‘p jihatdan u hukumat tomonidan amalga oshiriladigan (yurgiziladigan, hayotga tatbiq etiladigan) moliyaviy siyosatga ham bogiiq boiadi.
Moliya — bu, eng avvalo, taqsimiash kategoriyasi. Uning yordamida MDni ikkilamchi taqsimlanishi yoki qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi.
Moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati «Davlat kimning hisobidan moliyaviy resurslarni oladi va kimlarning manfaatlari uchun bu mablagiardan foydalanadi?» degan savolning tadqiq qilinishi orqali namoyon boiadi.
Taqsimlash jarayonlari faqatgina moliya orqali emas, balki boshqa iqtisodiy kategoriyalar, jumladan baho, kredit, soliqva h.k.lar orqali ham amalga oshiriladi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishiga baho deyiladi. MD taqsimlanishidan oldin tovar realizatsiya qilinishi kerak. Baho mulkdorlarga mahsulot realizatsiyasidan kelib tushishi mumkin boigan pul mablagiarining oichamini aniqlaydi va navbatdagi taqsimlash jarayonlari uchun boshlangich asos sifatida maydonga chiqadi. Baho tovarlarga boigan talab va taklifni tartibga soladi va shu orqali takror ishlab chiqarishga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho pensiya, nafaqa va hatto minimal ish haqini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega boigan ko‘rsatkich hisoblanadi. Agar davlat baholarni tartibga solmasa, ijtimoiy toiovlarni o‘zgartirishga va minimal ish haqini oshirishga majbur bo‘ladi. Hozirgi paytda dunyoningjuda ko‘p mamlakatlarida davlat ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi muhim tovarlarning bahosini o‘zgartirayotir. Baho, shuningdek bojxonaviy tartibga solishda va bojxona daromadlarini undirishda davlat tomonidan foydalaniladi. Masalan, ayrim mamlakatlarda bojxona bojlari ko‘plab tovar guruhlari bo‘yicha sotib olish bahosi bo‘yicha emas, balki haqiqatdagisidan keskin farq qiluvchi normativ baholar bo‘yicha undiriiadi. Shunga mos ravishda (boshqa sharoitlar teng boigan taqdirda) byudjetning daromadlari va mamlakat ichki bozoridagi baholar ortadi.

Moliya va kredit mustaqil iqtisodiy kategoriyalar sifatida bir- biri bilan uzviy bogiiqdir. Ular uzluksiz hamkorlikda korxonalar pul fondlarining keng koiamdagi doiraviy aylanishiga xizmat qiladi. Kredit bank tizimi va maxsus moliya-kredit institutlari tomonidan amalga oshiriladigan ssuda fondi harakatini ifodalaydi. Bank krediti sifatida sof ko‘rinishda tushuniladigan kredit davlatga bevosita bogiiq emas. Takror ishlab chiqarish jarayonida uning roli yetarli darajada aniqlangan — bu daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi vaqtinchalik uzilishni qoplash usuli, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish ehtiyojlarini qoplash usuli va h.k. Biroq, bir vaqtning o‘zida, kredit

• 
  byudjet defitsiti va byudjet — kassa uzilishini (navbatdagi daromadlar kelib tushgunga qadar byudjet xarajatlarini qoplash uchun bank xizmatlari zarur boigan paytda) qoplashning muhim shakli. 0‘z navbatida, agarbyudjet mablagiari tijorat banklarining hisob varaqlarida saqlanayotgan boisa, bu banklar uchun muhim ssuda manbaidir.
  

Kreditmoliya (moliyalashtirish) o‘zining qaytariluvchanligiva haqliligi bilan farqlanadi. Bir vaqtning o‘zida, har ikki holatda ham ular pul mablagiarining harakatlanishini ifodalaydi hamda kredit va moliya pul munosabatlari doirasidan chetga chiqmaydi. Hatto, tovar krediti ham pul asosiga va shakliga ega. Banklar korxonalar va aholining bo‘sh pul mablagiarini akkumulyasiya qiladilar va ularni ta’minlanganlik, qaytaruvchanlik, haqlilik va muddatlilik asosida ularga ehtiyoj sezgan korxonalarga beradilar. Agar moliya qiymatning bir tomonlama va qayta tiklanmaydigan (qaytaril- maydigan shakldagi harakatini ifodalasa, kredit esa kreditorga belgilangan muddatda oldindan o‘rnatilgan foizlarni toiagan holda qaytarilishi kerak.
Yuqorida keltirib oiilgan barcha kategoriyalar pul xarakteriga, pul tabiatiga ega boiib, ularga ikki va undan ortiq kategoriyalarning belgiiari xosdir. Masalan, ish haqi yetarli darajada asoslangan tarzda pulli toianma, ya’ni pul deb atalishi mumkin. Biroq, bu oddiy pul boimasdan sarflangan mehnatga muvofiq olingan pul hisoblanadi.
Moliyaning funksiyalari moliya mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Bu mexanizm milliy xo‘jalikdagi moliyaviy munosabatlar lashkiliy shakllai ining majmuini, markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag‘—lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibini, moliyaviy rejalashtirish metodlarini, moliya va moliya tizimini boshqarish shakllarini, moliyaviy qonunchilikni o‘z ichiga oladi. Bozor islohotlarini chuqurlashtirish sharoitida sifat jihatidan yangi boigan moliya mexanizmi qoianiladi. Bu, eng awalo, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va aholining byudjet tizimi, byudjetdan tashqari fondlari, mulkiy va shaxsiy sugiirta organlari va boshqalar bilan o‘zaro munosabatlarga tegishlidir. Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish mnnosabatlari bilan farqlanadi. 0‘z navbatida yangi ishlab chiqarish munosabatlari ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Yangi ishlab chiqarish munosabatlariga davlat Hi/ilmasi ham mos kelishi kerak. Bunda o‘zgarishlar har davlatda vuqoridagidek ketma-ketlikda va uzchil aloqada sodir boimasligi itmmkin. Lekin bujarayondagi umumiy qonuniyat xususiy holatlarga hogiiq boimaydi. Har bir ijtimoiy formatsiya va shunga muvofiq mvishda, shu tuzumdagi davlatga maium bir moliyaviy tuzilma mos keladi. Turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda moliyaning laiqlanishi quyidagi sabablar bilan belgilanadi

3.