Kichik fanlar akademiyasi

Jonsiz tabiatning ekologik omillari

O`zgarmas iqlimga ega bo`lgan hududlarda bir xil turdagi biomalalar

yashaydi. Odatda jonsiz tabiatning omillari nima ? Keling, bilib olaylik.

Vegetatsiya iqlimi bilan belgilanadi va jamiyatning obrazi vegetatsiya bilan

bog`liq. Jonsiz tabiatning omili quyoshdir. Ekvatorga yaqin joyda nurlar

vertikal ravishda tushib turadi. Shu sababli tropik o`simliklar ko`proq

ultrabinafsha rangga ega. Yerning yuqori kengliklariga tushadigan nurlarning

intensivligi ekvatorga qaraganda zaifdir.

Quyosh

Shuni ta`kidlash kerakki, turli hududlarda Yerning o`qining moyilligi

tufayli havo harorati o`zgaradi. Tropiklarga qo`shimcha ravishda. Quyosh

haroratning o`rtacha harorati uchun javobgardir. Masalan, vertikal nurlar

tufayli, tropik mintaqalarda issiqlik doimo saqlanib turadi. Bunday sharoitda

o`simliklarning o`sishi tezlashadi. Berilgan hududning turlarining xilma –

xilligiga haroratning o`zgarishi ta`sir ko`rsatadi.

Namlik

Jonsiz tabiatning omillari bir – biri bilan o`zaro bog`liq. Shunday qilib,

namlik olingan ultrabinafsha miqdoriga va haroratga bog`liq. Issiq havo

bug`ni sovuqdan yaxshiroq saqlaydi. Havoni sovutish paytida, namlikning 40%

tebranishi, shudring, qor yoki yomg`ir shaklida yerga cho`kishi. Ekvator

mintaqasida issiq havo oqimi ko`tariladi. Ekvator yaqinida joylashgan ba`zi

joylarda yog`in miqdori juda ko`p. Masalan, Janubiy Amerikada joylashgan

Amazon havzasi va Afrikada joylashgan Kongo daryosi havzasi. Yomg`irning

katta miqdori tufayli tropik o`rmonlar mavjud. Havo massalari bir vaqtning

o`zida shimolga va janubga tarqaladigan hududlarda va havo sovutish bilan

yana yerga tushib, cho`l uzaytiriladi.

Tuproq

Jonsiz tabiatning uchinchi omili tuproqdir. Organizmlarning tarqalishiga

kuchli ta`siri bor. Bu organik moddalar ( o`lik o`simliklar ) qo`shilishi bilan

vayron qilingan taglik asosida tuziladi. Agar kerakli miqdorda mineral yo`q

bo`lsa, o`simlik yomon rivojlanadi, kelajakda butunlay o`lishi mumkin. Tuproq

odamlarning qishloq xo`jalik faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Ma`lumki,

odamlar turli o`simlik ekinlarni o`stiradilar, ular oziq – ovqat uchun ishlatiladi.

Agar tuproq tarkibi qoniqarsiz bo`lsa, o`simliklar undagi zarur moddalarni

topa olmaydi. Bu esa hosilni yo`qotishga olib keladi.