Kichik biznes

4.1.1-rasm. Marketingning asosiy kategoriyalari
Tovar ehtiyoj yoki muhtojlikni qondira oladigan hamda bozorga e'tibomi tortish, sotib olish, ishlatish yoki iste'mol qilish maqsadida taklif etilgan barcha narsalardir.


.
Marketingning mohiyati iste'molchilar talabiga mos tovami ishlab chiqarish va xizmat k·o rsatish hamda unga talab, ishlab chiqarish imkoniyatlarini mo' ljallashdan iborat. Bunda faol marketingdan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xususda mamlakatimiz Prezidenti I. Karimov ta'kidlaganidek "...Keyingi vaqtda jahon bozorida narxi keskin tushib ketgan xomashyo resurslarini eksport qilish amaliyotida imkon qadar tezroq qutilish, tayyor raqobatbardosh mahsulotlar eksportini faol oshirish va bu mahsulotlar yetkazib beriladigan mamlakatlar geografiyasini yanada kengaytirishimiz kerak. Bu borada yangi bozorlar, yangi transport yo' laklarini topish, bir so' z bilan aytganda, faol marketingga asoslangan tashqi iqtisodiy siyosat yuritish zarur"¹⁸

Marketing falsafiy ma'noda fikrlash tarzini mujassamlashtiradi. Umuman, marketingga quyidagicha ta'rif berishimiz mumkin: marketing ehtiyoj va muhtojlikni ayriboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyati turidir. Marketing vujudga kelishining asosiy sabablaridan biri ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, yangi tarmoqlaming vujudga kelishi, tovar turlarining k·o payishi va tadbirkorlar o' rtasida mahsulotni sotish muammosining vujudga kelishidir.

Marketing asosida bozomi har tomonlama ·o rganish

yo'nalishlarining asosiylaridan quyidagilami ko'rsatib o'tish zarur:

• 
  talabni o'rganish;
  
• 
  bozor tarkibini aniqlash;
  
• 
  tovami o'rganish;
  
• 
  raqobat sharoitlarini tadqiq qilish;
  

¹⁸ Karimov I.A. Asosiy vazifamiz- Vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. -T.: O'zbekiston, 2010.- 64 bet.

110

• 
  sotish shakli va uslublarini tahlil etish. Marketing quyidagilami o'rgatadi:
  
• 
  bozomi ·o rganish;
  
• 
  uni taqsimlash;
  
• 
  tovarlami joylashtirish;
  
• 
  marketing siyosatini olib borish;
  
• 
  tovar siyosati;
  
• 
  narx siyosati;
  
• 
  taqsimot siyosati;
  
• 
  siljitish (yo'naltirish) siyosati;
  
• 
  yuksalish, qo'shimcha xizmatlar (Plus) - (bunga marka, sotishdan keyingi xizmat, kafolat va texnik yordam, yetkazib berish, assortiment, shaxsiy iste'mol va boshqalami kiritish mumkin).
  

Marketing korxonalaming bozorda ishlash uslubi, bozor metodologiyasi bo'lib, iste'molchilar va ulaming talab istaklarini

·o rganish, ularga mos tovarlar yaratish, narx belgilash, tovarlami yetkazib berish, taqdim etish, sotish, xizmat ko' rsatishni uyushtirish usullari, vositalari, tartib-qoidalari majmui hisoblanadi. Bulaming hammasi birinchi

asosiy maqsadga talab bilan taklifni

qiladi.

·o zaro muvofiqlashtirishga xizmat

Marketing tamoyillari marketing asosi va uning mohiyatini ochib beruvchi holat, talabdir. Marketingni mohiyati tovar ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish albatta iste'molchiga, talab ishlab chiqarish imkoniyatlarini doimo bozor talabiga mo' ljallashdan iborat. Marketing mohiyatidan quyidagi asosiy tamoyillar kelib chiqadi. Marketingning asosiy tamoyillari:

• 
  bozomi bilish;
  
• 
  unga moslashish;
  
• 
  bozorga ta'sir o'tkazish.
  

Xulosa qilib aytganda, marketingning mohiyati va maqsadlaridan quyidagicha asosiy tamoyillar kelib chiqadi:

• 
  iste'molchilarga yo'naltirilgan tamoyil, ya'ni iste'molchi shohdir;
  
• 
  istiqbolga yo'naltirilgan tamoyil, ya'ni subyekt faoliyati istiqbolga yo' naltirilgan bo' lishi zarur;
  

·pirovard ko'rsatkichga erishishga yo'naltirilgan tamoyil, ya'ni bozor hissasi, foyda oshishi va hokazolar.

Marketing konsepsiyasining mazmuni uning vazifalarini amalga oshirish orqali hal etiladi. Marketing vazifalari quyidagi guruhlarga bo'linadi:

Ill

• 
  marketing tadqiqotlari ;
  
• 
  mahsulot assortimenti ishlab chiqarish sohasini rivojlanti -rish;
  
• 
  sotish va taqsimot vazifasi;
  
• 
  tovami siljitish;
  
• 
  narxni tashkil etish vazifasi;
  
• 
  marketing-menejment vazifasi.
  

Marketing vazifalari firmaning boshqa vazifalari, ya'ni ishlab chiqarish, kadrlar, moddiy texnika ta'minoti, moliyaviy, buxgalteriya hisobi funksiyalari bilan birga amalga oshiriladi.

Marketingning vazifalari xo'jalik yurituvchi subyektlaming boshqa vazifalaridan farqi shundan iboratki, marketing vazifalari xo'jalik yurituvchi subyektlar, uning iste'molchilari, mijozlari o'rtasida ayirboshlash jarayonini amalga oshirish va tashkil etishga qaratilgan. Shuning uchun ham marketing vazifalari doimo o'zgarib boradigan ehtiyoj hamda talabning shakllanishi, yaratilishi va rivojlanishiga ta'sir etadi.

2. 
   Tadbirkorlik faoliyatida bozorni segmentlashning o'rni
   

Marketingni boshqaruv tizimida bozor segmentlash muhim ahamiyatga ega va bozorda talabni o'rganish yoki marketologlar atamasi biIan aytganda «isle'molchini tahlil etish»- bozorlar holatini tahlil etishdagi birinchi bosqich hisoblanadi. U uch tarkibiy qismga bo' linadi: bozor segment/ash; iste 'mo/chi talabi sabablarini o'rganish; qondirilmagan ehtiyojlarni aniqlash. Bozor segmentlash talabni qondirishga tabaqalangan holda yondashuv, tovarlaming turi, sifati va miqdoriga ko'ra har xii talab qo'yadigan iste'molchilami guruhlarga ajratishda turli mczonlar qo' llashga asoslanadi, ya'ni bozor bir jinsli hodisa tarzida emas, balki ayrim-ayrim segmentlar majmui tarzida, har bir segment doirasida alohida o' ziga xos bir talab namoyon bo' ladigan hodisa tarzida olib qaraladi.

Bozorda xaridorlaming ma'lum bir tovarga talablari xilma-xildir, har bir xaridoming o'z didi bor. Xaridoming talabi, xohishi, ehtiyoji, turmush tarzi, tovar sotib olishdagi xulq-atvori haqidagi ma'lumotlar samarali marketing tadbirlari ishlab chiqish va amalga oshirish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Ya'ni bozor segmentlash xaridorlaming talabiga muvofiq tovaming taklif etilishi va tovarga talabning qat'iyligini ta'minlaydi.

Demak, xaridorlarning tovarlarni sotib olishdagi xulq-atvorlari, talabi va tovarlarga munosabatidagi xususiyatlariga qarab, guruhlarga ajratishni bozor segment/ash deyiladi .
I 12

Segmentlarga ajratish mezonlarini tanlash ko' p jihatlardan tovar yoki xizmatning turiga, shuningdek korxona bozor faoliyatida hal qilmoqchi bo'lgan masalaga bog'liq.

Sanoat tovarlari va keng iste'mol tovarlari uchun tanlov mezonlari bir-biridan juda keskin farq qiladi. Rejalashtirish ehtiyojlariga juda mos keladigan maqbul mezon tovami bozorda joylashtirish masalalariga umuman to'g'ri kelmasligi mumkin. Mabodo muayyan mezon xaridorlar o' rtasida paydo bo' lgan farqlarni izohlab berishga imkon bermasa, unda boshqa mezonni kiritish va to bu farqlarni ravshan aniqlashga qadar tadqiqotlarni davom ettirish lozim.

Bozorni segmentlash orqali, xo'jalik yurituvchi subyekt quyidagi maqsadlami ko'zlaydi:

• 
  iste'molchilami xohish va talabini maksimal ravishda hisobga olish; tovarni (xizmatni) va xo'jalik yurituvchi subyektni
  

raqobatbardoshligini ta'minlash;

• 
  xo'jalik yurituvchi subyekt xarajatlarini optimallashtirish;
  

xo'jalik yurituvchi subyektning marketing strategiyasi samaradorligini oshirish;

• 
  raqobatchilardan xolis bo' lgan segmentlarga ketish.
  

Segmentlashning asosiy maqsadi bozordagi xatti-harakatlami o'rganib, ulaming obrazini (modelini) va kelajakdagi ehtiyoj talablarni tasavvur qilishdan iborat. Hozirgi raqobatda yutib chiqishning asosiy sharti yangi, yuqori sifatli tovar va kompleks servis texnika xizmatlar hamda samarali sotish usullarini qo' llashdan iborat bo' lib qoldi. Ana shu talablar asosida marketing tadqiqotlarining ustuvor turi iste'molchilami o'rganish va bozorni segmentlashdan boshlanadi, chunki bozor bir xii subyektlardan tashkil topgan emas.

Makrosegmentlash bozorlami hududlar, mamlakatlar bo'yicha ulaming sanoatlashuviga qarab bo' lishni ko' zda tutadi. Mikrosegmentlash esa bir mamlakat iste'molchilarini yanada batafsilroq mezonlar bo'yicha guruhlarga bo' ladi.

Ichkarida segmentlashda segmentlash jarayoni keng iste'molchi guruhlari bilan boshlanib, keyin tovar yoki xizmatlami oxirg1 iste'molchilari klassifikaQiyasiga bog' liqligiga qarab bosqichma-bos qich chuqurlashadi.

Bozomi segmentlarga bo' lish xaridorlaming tovarga talablari va xaridorlar tavsiflari to' g'risidagi eng muvofiq bilimlami talab qiladi. Quyidagi 4.2.1-rasmda bozorni segmentlash turlari berilgan.

Bozorni segmentlash

Segmentlash xarak'1eriga ko'ra

Iste'molchilar xarakteriga ko'ra

4.2.1-rasm. Bozorni segmentlash turlari
Chuqur segmentlash tor iste'molchi guruhlari (segmentlari) bilan boshlanib, key in tovami ishlatish va qo' llanish sohasidan bog' liqligiga qarab kengaytirishni nazarda tutadi. Avvaldan segmentlash maksimal bozor segmentini o'rganishga mo'ljallangan marketing tadqiqotining boshlang'ich bosqichidir.

Yakuniy segmentlash bozor muhiti sharoitlari va firmaning o' z imkoniyatlarini tartibga solib o'tkazishdagi bozor tahlilini yakunlovchi bosqichidir.

Quyidagi rasmda bozomi segmentatsiyalash mezonlari berilgan. Bozor segmentlashning tamoyillari quyidagilardir:

• 
  geografik tamoyil;
  
• 
  psixografik tamoyil;
  
• 
  demografik tamoyil;
  
• 
  xulq-atvor tamoyili;
  
• 
  holat tamoyili.