Kiberbulling nima?

Somatik kasalliklar. Salbiy his-tuyg'ular va qo'rquv surunkali uyqusizlik, bosh og'rig'i va ishtahani yo'qotish kabi psixosomatik kasalliklarga olib kelishi mumkin.
Kiberbulling ko'proq o'smirlarda, lekin kattalarda ko'proq uchraydi. Keyingi safar biz o'smirlar haqida gaplashamiz va bugungi kunda kiberbullingni boshdan kechirayotgan kattalar uchun bir nechta asosiy maslahatlar beramiz.
Agar onlayn ta'qib qurboni bo'lsangiz nima qilish kerak?
· Avvalo, sodir bo'lgan voqea uchun hech qachon o'zingizni ayblamang. Ta'qib qilish uchun hech qanday sabab kerak emas va bu quvg'in qiluvchilarning vijdoniga bog'liq. Hech kim haqoratga loyiq emas va buning uchun hech qanday bahona yo'q.
· Ko'pgina ijtimoiy tarmoqlar ta'qiblardan himoya qilish funktsiyalariga ega. Masalan, Facebook ijtimoiy tarmog'ida zo'ravonlikka qarshi butun bir bo'lim ("abyuz-tim" deb ataladi) mavjud.
· Ijtimoiy media akkauntlaringizning maxfiylik sozlamalarini kuzatib boring. Sizga xabar yozishi mumkin bo'lgan odamlar sonini cheklashingiz mumkin. Agar sizdan provokatsion fotosuratlar so'ralsa, ehtiyot bo'ling. Shunda ular sizga qarshi ishlatilishi mumkin.
· Agar ta'qib boshlangan bo'lsa, tajovuzkorga javob bermang, evaziga unga tahdid qilmang, uni adolatga chaqirmang. Esingizda bo'lsin, nima desangiz ham, bu sizning zararingizga ishlaydi. Bunday holda, eng yaxshi variant uni e'tiborsiz qoldirishdir. Buzg'unchi bilan aloqa qilishdan saqlaning, uni ijtimoiy tarmoqlarning qora ro'yxatiga qo'shish yaxshiroqdir. Sahifani yoping, sizga do'stlik taklifnomalarini yuborganlarni diqqat bilan o'rganing va fotoalbomingizni toza tuting.
· Stress bilan kurashish. Bu erda siz engil jismoniy faoliyat bilan shug'ullanishingiz mumkin: yurish yoki yugurish mashqlari. Istisno sifatida, telefoningizni uyda "unutib qo'ying". Sevimli mashg'ulotingiz yoki sevimli mashg'ulotingiz bilan shug'ullaning.
· O'z his-tuyg'ularingizni inkor qilmang. Ta'qibga javoban g'azab, shoshqaloqlik yoki norozilik odatiy holdir.
· Muammolaringizni baham ko'ring. Jim bo'lmang, oilangiz va do'stlaringiz bilan xafa bo'lmang, ularga tajovuzkorning kiberhujumlari haqida gapirib bering. Shuningdek, siz psixologik yordam ko'rsatadigan istalgan ishonch telefoniga qo'ng'iroq qilishingiz mumkin.
· Siz bir muddat ijtimoiy tarmoqlardan tashqarida bo'lishingiz mumkin. Agar siz quvg'in paytida buni qilsangiz, yaxshi ishlar qilish uchun bo'sh vaqtingiz bo'ladi va tajovuzkorlar tushkunlikka tushadi, tinchlanadi yoki boshqalarga o'tadi.
· Hech qachon ijtimoiy tarmoq akkauntlarida ro'yxatdan o'tish manzilini ko'rsatmang va geolokatsiya qo'ymang. O'zingiz haqingizda qanchalik kam ma'lumotga ega bo'lsangiz, sizni ta'qib qilish ehtimoli shunchalik kam bo'ladi.
Internetda sayohat qilishda xavfsizlik qoidalariga rioya qiling. Shubhali havolalarga kirmang, notanish odamlar bilan uchrashmang, har bir ijtimoiy tarmoq akkaunti uchun murakkab noyob parollar o‘rnatmang, o‘zingizni va farzandlaringizni kiberbullingdan himoya qilish uchun shubhali fayllarni yuklab olmang.


O‘zbekistonda shakllanayotgan fuqarolik jamiyatining muhim qismiga aylangan OAV, internet jurnalistika va blogerlik jadal rivojlanmoqda. Bugun uyqudan uyg‘onishimiz bilan ijtimoiy tarmoq va messenjerlarga oshiqamiz, hayotimizni real vaqt rejimidagi yangiliklar va postlarsiz, matbuot va elektron nashrlardagi dolzarb maqolalar, ijtimoiy tarmoqlardagi qiziqarli, tanqidiy va fikrlashga undovchi materiallarsiz tasavvur eta olmaymiz.




Darhaqiqat, internet keng muloqotga imkon yaratadi. Biroq unda oxirgi paytlarda bulling holatlari tez-tez ko‘zga tashlanmoqda. Bulling ob’yektiga aylangan inson, ayniqsa balog‘at yoshidagi yoshlar uchun uning oqibatlari o‘ta jiddiy va ayanchli bo‘lishi mumkin.
Dastavval, bulling nima va unga qarshi qanday kurashish kerak ekani haqida gaplashsak. Bulling (kiberbulling) — Internetda biror insonni tajovuzkor guruh yoki biror shaxs tomonidan tahqirlanishi, ta’qib qilinishi, bu ishga boshqalar ham da’vat qilinishiga aytiladi.
Maktablarda yoki maktab yoshidagi o‘spirinlar o‘rtasida bulling qanday sodir bo‘ladi? Masalan, tanaffus paytida sinfdoshlar tomonidan aytilgan haqoratli so‘zni bir nechta odam eshitishi mumkin, chunki tahqirlangan va uni haqorat qilgan shaxs bir maktabda o‘qib, bir-birini taniydi. Ammo tuhmat mazmunidagi videodan internetda juda ko‘p saytlarga, uyali aloqa telefonlariga, kompyuterlardagi arxivlarga nusxa ko‘chirish mumkin. Bunday material tarmoqda uzoq vaqt saqlanadi. Ijtimoiy tarmoqlardagi guruhlardagi bullingga uchragan o‘spirinning sha’nida bildirilgan fikrlar, tahdid va ta’qiblarni millionlab odamlar ko‘radi va bu har qanday insonning ruhiyatiga qattiq ta’sir ko‘rsatadi.
Internetning anonimligi muayyan guruh va alohida shaxslar o‘rtasida nafrat uyg‘otishga va uning targ‘iboti keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, virtual dunyoda insonlarning xatti-harakati ularning real hayotdagi faoliyatidan tubdan farq qiladi. Chunki ular o‘z raqibining yuzini ko‘rmaydi va o‘z harakatining oqibati haqida o‘ylamaydi. Shuning uchun ham internetda inson huquqlarining kamsitilishi va tuhmat qurboniga aylanish xavfi yuqori.
Xo‘sh, bulling shunchalik xavfli va zararli ekan, unga qarshi qanday munosabat bildirish va kurashish mumkin?
Albatta mumkin, buning uchun mutaxassislarning bir qator tavsiyalariga amal qilish talab etiladi.
1. O‘zingizni xotirjam tuting. Ortiqcha hayajon, tashvishlanish yoki o‘zini oqlash vaziyatni battar chigallashtiradi.
2. Javob berishdan qoching. Sizga nisbatan bulling jarayonlaridan fakt olishga (video, surat, skrin-shot va h.k) harakat qiling, bu sizga kelgusida ularni javobgarlikka tortish uchun asqotadi.
3. Muhokama ketayotgan guruhlar yoki ijtimoiy tarmoqlarni tark eting, sizga tahdid yoki haqorat qilayotgan foydalanuvchilarni bloklang.
4. Shuni unutmangki, sizga nisbatan jismoniy yoki ruhiy tazyiq o‘tkazishga hech kim haqli emas. Shaxsiy daxlsizligingizni paymol etganlar ustidan huquqni muhofaza qilish organlariga murojaat qiling.
Yana shuni ta’kidlash kerakki, aholi orasida asossiz shov-shuv ko‘tarishga, vahima chiqarishga qaratilgan ma’lumotlar, materiallar, feyk xabarlar va umuman, ishonchli manbaga ega bo‘lmagan axborotni har qanday shaklda tarqatish amaldagi qonunchilikka muvofiq javobgarlikka sabab bo‘lishi mumkin.
Axborot va ommaviy kommunikasiyalar agentligi internet tarmog‘idagi turli ko‘rinishdagi jinoyatlarning oldini olish va qarshi kurashish maqsadida «Stop Kriminal» (@stop_kriminal_bot) botini ishga tushirgan. Mazkur bot orqali kiberbulling holatlari bo‘yicha ma’lumot yuborish mumkin. 
Kiberbullingdan jabr ko‘rgan bolalar va o‘smirlar esa Toshkent shahridagi Respublika bolalar ijtimoiy moslashuv марказига (http://rcsad.uz/) murojaat qilishlari mumkin. Bu yerda tajribali psixologlar, mutaxassislar bulling oqibatlarini bartaraf etishga xizmat qiladilar.
AOKA qonunchilikda axborot sohasidagi huquq va mas’uliyat aniq belgilanganini yana bir bor eslatib, buni faol va katta auditoriyaga, jamiyatda o‘z ta’sir kuchiga ega internet nashrlar, blogerlar, ijtimoiy tarmoqlardagi guruh va kanallar ma’murlari yaxshi his etishlari lozim, deb hisoblaydi.