V.I.Shovqin haqida tushuncha
Odam uchun yoqimsiz har qanday tovushlar shovqi deb ataladi.
Jismlarning bir-biriga urilishi, ishqalanishi va muvozanat holatining
buzilishi natijasida hosil bo'lgan havoning elastik tebranishi harakati
qattiq, suyuq ya gazsimon muhitda to'lqin hosil qilib tarqaladi. Bunda
muhit zarralari muvozanat holatiga nisbatan tebranish hosil qiladi va bu
tebranish tezligi to'Iqinlar tarqalish tezligidan ancha kichkina bo'ladi.
Gazsimon muhitda shovqin tezligi quyidagicha ahiqlanadi:
bunda,
-gaz adiabati ko'rsatgichi (havo uchun
=1.4);
st
- gazning bosimi; p — gazning zichligi.
Normal atmosfera sharoitida (T = 293 °K va Pst = 1034 GPa) tovush
tezligi C havoda 344 m/s ga teng.
Tovush to'lqinlari ma'lum chegaragacha tarqalishi mumkin. Mana
shu chegara oraliq tovush maydoni deb ataladi. Tovush maydonidagi har
bir nuqtada havo zarralarining harakat tezligi vaqt birligida o'zgarib turadi.
Bir lahzada kuzatilgan havo to'liq bosimining ta'sir kuchidan xoli bo'lgan
85
havoning o'rtacha bosimiga nisbati tovush bosimi deb ataladi va R bilan
belgilanada. Tovush bosimining o'lchov birligi Pa.
Odam qulog'iga tovush bosimining o'rta kvadrat miqdori ta'sir
qiladi.
P
2
= 1/T
0
To
o
P
2
(t)dt
Chiziqlo'rtacha Vaqt bo'yicha odam qulog'iga T
0
30- 100 ms
davomida paydo bo'ladigan bosimni bildiradi.
Tovush
bosimining
tebranish
tezligiga
nisbati
tebranish
amplitudasiga bog'liq emas. U P/V=pc (Pa-s/m) ga teng. Bunda: p —
muhitning solishtirma akustik qarshiligi. Bu qarshilik havo uchun 410 Pa
s/m, suv uchun 1,5-106 va po'lat uchun 4,8-107 Pa s/m ga teng/
Shovqin to'lqinlari tarqalganda ma'lum miqdordagi eneigiya bir
nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko'chiriladi. To'lqin tarqalayotgan normal
yo’nalishning keltirilgan yuza birligiga vaqt birligida muhitning qandaydir
nuqtasidagi o'rtacha energiya oqimi tovushning shu nuqtadagi intensivligi
deb ataladi va I bilan belgilanib, Vt/m2 bilan o'lchanadi.
I=P
2
/pc
Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilashda keng
qo'llaniladigan tovush intensivligi va tovush bosimi birliklari juda katta
chegaralarda o'zgarib turadi (masalan, intensivlik 1016 marta, bosim esa
108 marta). Odam qulog'i tovushning mutlaq o'zgarishini emas, nisbiy
o'zgarishini farqlaydi.
Shuning uchun tovush birliklarini aniqlash uchun tovush intensivligi
va bosimning darajasi birligi kiritilgan. Bu birlik odam qulog'i eshitishi
mumkin bo'lgan eng minimal tovush intensivligi va bosimiga asoslanib,
bu birliklar I=10
-14
Vt/m
2
va R=2-10
-5
Pa ni tashkil qiladi. Bundan, agar I /
Io=0 bo'lsa, bu miqdor bir (Bel) B deb qabul qilingan.
0
I
I
=10
2Б,
0
I
I
=100
3Bvah.k
Odam qulog'i B birlikdagi tovushning o'ndari birini ham
yaxshi farqlaydi. Shuning uchun sanoat korxonalarida shovqinni
o'lchashning dB birligi qabul qilingan.
Tovush darajasi quyidagicha aniqlanadi.
L=10lg
0
I
I
,dB
Tovush bosimi bo'yicha esa
L=lg P2/P
0
=20 Ig P/P
0
, dB
86
Tovush darajasini intensivligi bo'yicha aniqlash, asosan, akustik
hisoblash ishlarida qo'llaniladi, bosim bo'yicha aniqlash esa shovqinni
o'lchash va uning inson organizmiga ta'siri darajasini belgilaganda
qo'llaniladi. Chunki inson organizmi shovqinning intensivligini emas,
bosimning o'rta geometrik miqdorini sezadi.
Agar biron nuqtaga bir nechamanbaning shovqini ta'sir qilayotgan
bo'lsa, ularning darajasi emas, balki intensivligi qo'shiladi.
I=I1+I2+…+In
Ularning darajalarini aniqlashda esa ayrim intensivliklarningj
minimal eshitilish miqdoriga nisbati olinadi:
10 lg
0
I
I
=10lg(
0
1
I
I
+
0
2
I
I
+…+
0
I
I
n
), yoki
L=10lg(10L/10+10L/10+…+10L/10)
Bu ko’lrilgan ifodalarninig amaliy ahamiyati sanoat korxonalarida
shovqinni kamaytirish vaqtida yaxshi bilinadi. Chunki agar korxonada
o'rnatilgan bir necha shovqin manbayi bo'lgan taqdirda, ularning bir
nechasining shovqini kamaytirilsa, u umumiy shovqin darajasiga hech
qanday o'zgarish kiritilmasligi mumkin. Ammo ish joylarida bar xil
shovqin chiqaruvchi mexanizmlar bo'lsa, unda birinchi navbatda eng
kuchli shovqin chiqaruvchi sistemani kamaytirishdan boshlash maqsadga
muvofiqdir.
Agar biror sanoat korxonasida bir xil darajada shovqin chiqaruvchi
bir necha mexanizm o'rnatilgan bo'lsa, unda umumiy shovqin darajasi
quyidagicha aniqlanadi:
L=L
i
+10 Ign
L
1
—bitta mashina chiqaryotgan shovqin.
Bu formuladan ko'rinib turibdiki, ikkita bir xil shovqin chiqaruvchi manbaning shovqini bittasinikiga nisbatan 3 dB ortiq bo'ladi.
Odam qulog'i ma'lum chastotadagi tovushlami eshitish qobiliyatiga
ega. Bu chastotalar 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo'lgan diapazonni tashkil
qiladi, 16 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta bo'lgan chastotadagi
tovushlami odam qulog'i eshitmaydi va u tovushlar infra va ultra tovushlar
deb ataladi.
Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilashda
87
shovqinning o'rta geometrik chastota oraliqlari belgilangan. Bu oraliqlar
quyidagicha belgilanadi.
O'rta geometrik chastota oraliqlari: 63 (45-90) (qavsda shu
chastotani ifodalaydigan chegara miqdorlar berilgan), 125 (90-180), 250
(180-355), 500 (355-710), 1000 (710-1400), 2000 (1400-2800), 4000
(2800-5600), 8000 (5600-11200).
Shovqinlar GOST 12.1.003-76 ga asosan spektral va vaqt bo’yicha
tavsiflariga asosan sinflarga bo’inadi
19-rasm. Tovush chegarasini belgilovchi chiziqlar.
Spektr bo'yicha shovqinlar tonal tovushlar (elektr arraning tovushi)
va keng polosali (reaktiv dvigatel tovushi) bo'lishi mumkin. Vaqt bo'yicha
tavsifiga esa uning, doimiyligi (8 soat davomida 5 dBA gacha o'zgarsa) va
o'zgaruvchanligi (8 soat davomida 5 dBA dan ortiq o'zgarca) hisobga
olinadi. O'zgaruvchan shovqinlar o'z navbatida vaqt birligida uzluksiz
(impuls) bo'lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |