Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

 20-jadval

 

Nomi 

 

Davlat, 

rayon 

 

Diametr, 

km 

 

Tushgan 

vaqti, 

yil. 

---

 

 

299 

Manikuag

an 

Kliruoter 

Rishat 

Transvaal  

Popigay 

Boltishev 

Rotmistro

v 

Kaluga       

Yanis'yarv 

Tungus 

Kanada  

Kanada 

Mavritaniv

a 

Janubiy 

Afrika  

Sibir, 

Popigay  

daryosi 

rayoni  

Kirovograd 

oblasti 

Kirovograd 

oblasti 

Kaluga   

shahari, 

rayoni 

Estoniya  

Sibir 

    65 

35 

50 

- 

100 

25 

215 

15 

 - 

Aniq emas 

Aniq emas  

Aniq emas  

Aniq emas 

28 mln. 

70 mln 

 

70 mln 

 

400 mln 

700 mln 

93 

 

Zilzilalar  nihoyatda  og'ir,  halokatli  va  fojiali  oqibatlarga  olib 

keladiki,  buning  natijasida  atom  portlashlaridan  bir  necha  marta  katta 

bo'lgan  voyronagarchilik  yuzaga  keladi.  Bu    vayronagarchiliklar 

oqibatlarini quyidagicha tavsiflash mumkin: 

Turar  joy  binolarining  buzilib  va  to'ntarilib  ketishi  natijasida  bino 

vayronalari  ostida  qolgan  odamlar  halok  bo'ladi.  Ma'lumki,  odamlar  yer 

qimirlashdan  emas,  yer  qimirlashi  natijasida  buzilib  ketgan  binolar 

parchalari ostida qolib ketganligi uchun halok bo'ladi. 

Zilzilalar  shaharlar  yoki  katta-katta  qishloqlarni    o'z    ichiga  olgan   

bo'lsa,   unda   portlashlar   va   yong'inlar   kelib   chiqishiga  sababchi 

bo'ladi.  ularning  asosiy  sababi  shahar  va  qishloqlardagi  elektr 

tarmoqlarining  ishdan  chiqishi  natijasida  ko'p  yerlarda  qisqa    tutashuvlar 

bo'lishi  va  bu  shahar  va  qishloqlardagi  gaz  taqsimlash  va    gaz    berish 

trubalarining    ishdan    chiqishi    natijasida    to'planib  qolgan  gazlar  elektr 

uchqunlari  ta'sirida  portlashga  muvofiq  muhit  yaratadi.  Agar  shaharda 

ko'plab  yengil  alangalanuvchi  moddalar  saqlanayotgan  bo’lsa,  uning 

oqibati dahshatliroq bo'lishi mumkin; 

Katta  kuchdagi  zilzilalar  natijasida  yer  yorilishi  va  yer  siljishlari 

natijasida  butun  boshli  qishloqlar  va  shahar  rayonlari  yer  ostida  yoki 

---

 

 

300 

vayronalar ostida qolib ketishi mumkin. 

Aholi  yashash  maskanlari  yaqinida  daryolar,  kanallar,  ko'llar  va   

boshqa        suv        inshootlari      bo'lsa,        ularning      buzilib        ketishi, 

daryolarning  o'z  o'zanini  o'zgartirishi  natijasida  u  maskanlarni  suv  bosib 

ketish xavfi paydo bo'ladi. 

Bulardan  tashqari  dunyoning  boshqa  hududlarida  bo'ladigan  tabiiy 

ofatlar,  masalan,  vulqonlar  otilishi  nitijasida  miriglab  aholi  yashaydigan 

hududlarda  vulqon  otilishidan hosil bo'lgan  zaharli  tutun  bosib  ketishi va 

bu tutunlar birnecha kunlab tarqalmasligi natijasida odamlarning halokatli 

holatlari kuzatilgan. Bundan tashqari vulqonlar otilganda katta miqdordagi 

kul va qurum otilib chiqadi, bu qurum bir necha o'nlab gektar maydonlarni 

bosib ketishi  mumkin. Bu qurum va ko'llar qum  bilan aralashgan holatda 

bo'lishi  unimli  yerlarni  ishdan  chiqaradi  va  bular  tarkibida  chiqayotgan 

lavalar tog' yon bag'riga joylashgan obod maskanlarni yondirib kultepaga 

aylantiradi. 

Dengiz  va  okeanlar  yaqinida  joylashgan  aholiga  suv  toshqinlari  va 

katta  kuchdagi  dovullar  va  sunami  kabi  ofatlarga  dosh  berishga  to'g'ri 

keladi. 

Bu keltirib o'tilgan voqealar odamlarning ruhiy holatida salbiy ta'sir 

ko'rsatadi. Natijada, odamlarda mhiy tushkunlik, qo'rquv paydo bo'ladi va 

ba'zi bir holatlarda ruhiy kasalliklar kelib chiqishiga olib keladi. 

Odatda,  zilzilalar  to'satdan  boshlanadi.  Bunda  odamlarda  qo'rquv 

hissi  sarosimalikka  olib  keladi.  Sarosimaga  tushgan  odamlar  baravariga 

xonalardan  yoki  binolardan  chiqib  ketish  joylariga  intiladi  va  bu  intilish 

birdaniga  vujudga  kelganligi  sababli  odamlar  ko'proq  to'planadigan 

binolarda  chiqish  joylarida  ur-yiqit  boshlanadi  va  bu  yerda  bir  odam 

ikkinchisiga  yo'l  berish  kerakligi  haqida  umuman  o'ylamaydi  va  har  kim 

uchun  o'z  hayotini  qutqarish  birinchi  darajali  ishga  aylanadi.  Bu  esa 

qo'shimcha fojialar kelib chiqishiga sababchi bo'ladi. 

Shuning uchun zilzila xavfi bo'lgan hududlarda odamlarni oldindan 

ogohlantirish  xizmatini  tashkil  qilish  va  sarosimalikning  oldini  olishga 

qaratilgan  chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  muhim  hisoblanadi.  Bunday 

joylarda, shuningdek, odamlarni uydan chiqib ketgandan keyin uyga tezda 

qaytib  kirish  imkoniyati  bo'lmaydi;  bunga  birinchidan,  qo'rquv  hissi 

xalaqit  bersa,  ikkinchidan,  uning  qaytadigan  uyi  vayronaga  aylangan 

bo'lishi  ham  mumkin.  Shuning  uchun  bunday  hududlardan  palata 

shaharchalari  qurish  uchun  yetarli  palatkalar  va  ularni  hayot  faoliyati 

izdan 

chiqmasligini 

oldini 

olishga 

qaratilgan  chora-tadbirlar,  oziq-ovqat  va  ichimlik  suvi  bilan  ta'minlash 

---

 

 

301 

masalalari  oldindan  tayyorlab  qo'yilgan  bo'lishi  kerak.  Bu  hududda 

joylashgan  sanoat  korxonalari  va  energetika  tarmoqlarini  ishini  avariyani 

oldini  olishga  qaratilgan  avtomatlashtirilgan  tizimlar  yordamida  energiya 

tarmog'ini  o'chirishni  ta'minlovchi  vositalar  oldindan  tayyorlab  qo'yilgan 

bo'lishi kerak. 

Aytilganlardan  ko'rinib  turibdiki,  zilzila  xavfi  bo'lgan  rayonlarda 

zilzila  bo"lish  vaqtini  oldindan  bilish  va  uning  bo'lishini  aholiga  o'z 

vaqtida  yetkazish  va  zilzila  vaqtida  u  yerdan  chiqib  ketish  imkoniyati 

bo'lmagan  taqdirda  sarosimaga  tushmasdan  sovuqqonlik  bilan  harakat 

qilish,  ya'ni  eshiklar  oralig'iga  yoki  mustahkam  va  baquwat  mebellar 

bo'lsa,  ularning  tagida  zilzila  oqibatlarini  va  tugallanishini  kutib  turish 

zilziladan omon saqlanishning asosiy yo'li hisoblanadi. 

Hozirgi  vaqtda  dunyodagi  hamma  seysmik  xavfli  rayonlar,  hattoki, 

qaysi joyda necha ballgacha zilzila bo'lishi mumkinligini belgilagan holda 

aniqlash  imkoniyati  bor.  Hamma  zilzila  xavfi  bo'lgan  hududlarga  ega 

bo'lgan  davlatlarning  hammasida  seysmik  stansiyalar  va  seysmologiya 

ilmiy tadqiqot markazlari va laboratoriyalari ishlab turibdi. Bu stansiya va 

laboratoriyalar  bir-birlari  bilan  mustahkam  aloqa  bog'lagan  va  bir-birlari 

bilan  axborot  almashish  imkoniyatlari  yo'lga  qo'yilgan.  Bu  ma'lumotlarni 

internet tizimi orqali olish va uzatish imkoniyatlari mavjud. 

Bu  stansiyalar  va  institutlarning  asosiy  vazifalari-zilzilani  aniq 

bo'lishi  mumkin  bo'lgan  vaqtini  iloji  boricha  aniqlikda  oldindan  ilmiy 

asoslarda  asoslab  bashorat  qilish  va  uni  o'sha  zilzila  bo'ladigan  hudud 

aholisini  zilzila  xavfidan  ogoh  qilish  bilan  ularning  hayotini  saqlab 

qolishdir.  Bu  borada  birmuncha  ishlar  amalga  oshirilgan  bo'lsada, 

masalan,  zilzila  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  joyni  aniq  aytib  berish  va  uni 

bo'lishi  mumkin  bo'lgan  vaqtini  taxminiy  aytish  imkoniyatlari  bo'lsada, 

uni vaqtini aniq aytish imkoniyati yo'q. 

Zilzilalar bo'lish vaqtini an'anaviy metodlar bilan, masalan, suv osti 

suvlarining  tarkibini  aniqlash  va  suvlar  tarkibidagi  radon  miqdorini 

belgilash  va  boshqa  tajribalar  yo'li  bilan,  ya'ni  ilgarigi  zilzilalarning 

davriyligi  va  boshqa  xususiy  belgilar:  zilzila  bo'ladigan  hududlarda 

hayvonlarning besaramjonligi, yowoyi hayvonlarning u yerdan uzoqroqqa 

qochishga  intilishi  va  boshqa  belgilardan  yer  silkinishini  bashorat  qilish 

mumkin. 

Zilzila  bo'lgan  hududda  birinchi  navbatda  vayronaga  aylangan, 

yarim  vayron  bo'lgan,  bosib  qolgan  va  yonayotgan  binolar  ostidan 

zararlanganlarni  qutqanb  olish,  ularga  birinchi  yordam  ko'rsatish, 

yonayotgan 

binolarda 

o't 

o'chirish 

ishlarini 

amalga 

oshirish, 

---

 

 

302 

zararlanganlarni  suv  bilan  ta'minlash,  oziq-ovqat  mahsulotlari  va  kiyim-

kechaklar  bilan  ta'minlash,  o'tish  yo'llarini  buzilgan  binolar  bo'laklaridan 

tozalash,  ba'zi  bir  yarim  buzilgan  binolarning  odamlar  hayotiga  xavf 

solayotgan 

qismlarini 

buzib 

tashlash, 

avtotransport 

vositalari 

harakatlanishi  kerak  bolgan  zonalarda  tiklash-ta'mirlash  ishlarini  amalga 

oshirish,  elektr  va  gaz  tarmoqlarida  yuz  bergan  zararlarni  aniqlash  va 

vaqtincha  bo'lsa  ham,  ularni  o'chirib  yong'in  va  portlash  xavfmi  oldini 

olish, yaroqsiz holga kelgan va ta'mirlash imkoniyati bo'lmagan binolarni 

butunlay  buzib  tashlash,  sog'  qolgan  binolarda  ularning  mustahkamligini 

tekshirgandan  keyin  ularning  hayot  faoliyatini  ta'minlaydigan  xo'jaliklari 

elektr  va  gaz  ta'minoti  tizimini  zararlanmaganligiga  ishonch  hosil 

qilgandan  keyin  ularga  zararlanganlarni  vaqtincha  joylash,  yaqin  o'rtada 

joy  tanlab  unga  hamma  boshpanasiz  qolganlarni  palatkali  lager  tashkil 

qilib joylashtirish va boshqa ishlar amalga oshiriladi.