|
19.9.Xavfsizlikni ta’minlashda inson analizatorlarining roli
Ishlab chiqarish jarayonlarni va ishlarni mehanizatsiyalashtirish va
avtomatlashtirish ko'pdan-ko'p qo'l mehnatini siqib chiqaradi, ammo
sanoat va qishloq xo'jaligida shunday qator kasblar borki, bularda mehnat
muskullar va alohida organlar (analizatolar)ning ortiqcha zo'riqishi bilan
bog'liq bo'ladi. Ortiqcha zo'riqish kichik tezkor harakatlarni bajarish zarur
bo’lgan uzoq bosimdan, bir xil holatdagi ma’lum pozada davomli
ravishda bo’lishidan kelib chiqadi.
Evolyutsion va ijtimoiy rivojlanishning million yillik davri ichida
insonda o'zi uchun xavflardan himoyalashning tabiiy tizimi yaratilib
kelingan. Bu tizim takomillashishi bilan farq qiladi, ammo ma'lum
miqdordagi chegaralarga egadir.
Mohiyati bo'yicha, HFX fani insonni xavflardan himoyalashga
yo'naltirilgandir. Bir vaqtning o'zida shuni eslash kerakki,o'zi ham
potensial xavflarni olib yuruvchi hisoblanadi.Hayot va mehnat faoliyati
jarayonida inson o'zidan zaharli narsalar va nurlanuvchi issiqliklar ajratib
turadi, bular uning noto'g'riharakati oqibatida, har xil turdagi ko'ngilsiz
hodisalarning sababchisi bo'lishi mumkin.
Bundan tashqari, shuni eslash zarurki, shov-shuv sharoitida
ko'pchilik halq ommasining xulqi, bitta odamning xulqidan farq
qiladi va o'zining qonuniyatlariga egadir.
Xavfli holatlarni (ayniqsa ekstremal) tahlil qilgandl,
guruhlarning psixologik qonuniyatlarini hisobga olish zarurdir.
Psixologik ilm odamning xulq-atvor reaksiyalarini tartibga
solish va favqulodda vaziyatlarda qanday harakat qilish
444
bo'yicha ayrim ko'rsatmalarni beradi.
“Inson – muhit” tizimining xavfsiz holatini ta'minlash uchun inson
tavsifi bilan muhit elementlari o'rtasidagi kelishishlik muhimdir.Bunday
kelishish mavjud bo’lmaganda, quyidagi ko'ngilsiz oqibatlar sodir bo'lishi
mumkin: inson ish qobiliyatining pasayishi, umumiy va kasbiy
kasallanishlarning rivojlanishi; avariya, yong'in va portlashlarning
bo’lishi; ishlab chiqarish jarohatlanishlarning sodir bo'lishi va
boshqalar.
Inson o'zining analizatorlari yordamida atrof- muhit bilan
bevosita aloqalarni amalga oshiradi, ba'zan bu analizatorlar insonning
sezuvchi priborlari deb ham ataladi. Xavfsiz tizimlarni yaratishda odam
analizatorlarining tavsifmi hisobga olish muhimdir.
Buyuk rus fiziologi I.P. Pavlovning analizator haqidagi ta’limoti
sezgi organlari faoliyatini o’rganishda katta rol o’ynaydi. U funksional
jihatidan bir-biri bilan bog’langan uch elementdan iborat yagona tizimni -
analizatorlar deb atagan. Uch elementning biri analizatorning periferik
qismi - retseptor bo’lsa, ikkinchisi -o’tkazuvchi qism va uchinchisi
markaziy qism yoki bosh miya po’stlog’ining tegishli sohasidagi -
sezuvchi nerv hujayralaridir. Analizatorlarning har bir qismi o’ziga xos
funksiyani bajaradi.
Analizatorlarning periferik qismi yoki retseptorlari sezgi organlari
deyiladi.
O’tkazuvchi qism retseptorlarda xosil bo’lgan qo’zg’alishni
periferiyadan markaziy nerv tizimiga (miya po’stlog’ iga) o’tkazadi.
Analizatorlarning markaziy, ya’ni miya po’stlog’idagi qismi
ularning oliy bo’limi bo’lib, unda qo’zg’alish tahlil va sintez qilinadi.
Retseptorlar asosan ikki xil bo’lib: tashqi va ichki retseptorlarga
bo’linadi. Ichki retseptorlar organizmda sodir bo’lgan taassurotlarni,
tashqi retseptorlar esa tashqi muhitdagi taassurotlarni sezadi. Tashqi
retseptorlar yordamida atrofdagi muhit haqida tasavvur xosil bo’ladi.
Retseptorlar va miya po’stlog’ o’rtasida ikki tomonlama aloqa
mavjud bo’lib, analizatorlarning o’z-o’zini boshqarishini ta’minlab beradi.
Odam analizatorlarining afzallik tomonlaridan biri ularning juftligidir.
Ular signallarni takrorlash hisobiga ishning yuqori ishonchliligini
ta’minlaydi.
Analizatorlarning asosiy tavsifi sezuvchanlikdir. Analizatorga ta’sir
qiluvchi hamma qo’zg’atuvchi ham tuyg’u (his) xosil qilmaydi. Buning
ro’yobga chiqishi uchun qo’zg’atuvchining jadalligi ayrim chegaralangan
kattalikka ega bo’lmog’i kerak. Qo’zg’atuvchi jadalligining oshishi bilan
445
shunday payt keladiki, bunda analizator o’zining bir xil ishlashini
to’xtatadi. Jadalligi bo’yicha ayrim chegaraga ko’tariluvchi har qanday
ta’sir ogriqni olib keladi va analizator faoliyatini buzadi. Bir xil sezishning
minimaldan maksimalgacha bo’lgan oraliq qiymati analizatorning
sezuvchanlik
diapazonini
aniqlaydi.
Uning
minimal
qiymati
sezuvchanlikning pastki mutlaq bo’sag’asi deb qabul qilingan. Maksimali
esa-yuqori.
Sezuvchanlikning mutlaq bo’sag’alari qo’zg’atuvchining mutlaq
kattaliklarida o’lchanadi. Ikkita qo’zg’atuvchi o’rtasidagi minimal farq
sezishning zo'rg'a bilinadigan farqini chaqirib keltiradi u differensial
bo'sag'a yoki farqlanishning bo'sag'asi deb ataladi.
Psixofizik tajribalar bilan aniqlanganki, sezishning kattaligivg
qo'zg'atuvchining kuchiga qaraganda sekin o'zgaradi.Taxminiy qiymatga
ega bo'lgan Veber-Fexerning asosiy psixofizik qonuni quyidagicha
ifodalanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
