Kerosinning kimyoviy tarkibi va xossalarini o’rganish”

Kerosinni pirolizlanishi.

Piroliz bu – yuqori temperatura ostida olib boriladigan termik kreking bo’lib, yuqori oktan soniga ega bo’lgan motor yonilg’isi va aromatik uglevodorodlar sintezi uchun ishlatiluvchi gazlar olishda qo’llaniladi. Piroliz haroratda va atmosfera bosimiga yaqin bosimda olib boriladi. Bunda polietilen, diolefin, metan, etan va vodorod tutuvchi gazli faza hamda yengil fraksiya gacha, naftalinli moy , yashil moy
, qoldiq fraksiyalariga ajratiluvchi aromatik uglevodorodlarni suyuq aralashmasidan iborat qismlarga ajratiladi. Yengil fraksiyani rektifikatsiyalash orqali benzol, toluol, ksilol va pirrobenzol adratib olish mumkin. Pirrobenzol – aromatik uglevodorodlar aralashmasi bo’lib, uni motor yonilg’isiga yuqori oktan sonli qo’shimcha sifatida qo’shiladi[34].
Piroliz davrida birlamchi va ikkilamchi kimyoviy reaksiyalar boradi;

1. 
   Birlamchi reaksiya davrida parafinlar parchalanadi.
   

^Cm+n^H2(m+n)+2 ^C_m^H_2n ^{+ C}_n^H_2n+2

2. 
   Olefin va naftenlani qayta gruppalanishi.
   

H₃C

CH₃

3. 
   Degidrogenlanish.
   

^Cn^H2n+2 C_nH_2n + H₂

4. 
   Naftenlarni aromatik uglevodoodlarga o’tishi.
   

H₂C




₊ ³ H₂

CH₃

5. 
   Aromatik uglevodorodlarni dealkillanishi.
   

H₃C

₊ H₃C


CH₂

Bundan tashqari piroliz jarayonida ikkilamchi reaksiyalar ham boradi; 1- Olefinlar va diolefinlani polimerlanishi.

2. 
   Diolefinlarni alkenlar bilan tsiklik uglevodorodlar hosil qilish orqali kondensatsiyalanishi.
   
3. 
   Aromatik uglevodorodlarni alkenlar bilan alkillanishi.
   
4. 
   Aromatik uglevodorodlar va siklogeksenni kondensatsiyalanish reaksiyasi orqali naftalin, antrasent va ularni gomologlari hamda koks hosil qilish reaksiyalari[35].
   

Piroliz ekzotermik jarayon bo’lib, ko’p energiya talab etuvchi ishlab chiqarishlar qatoriga kiradi, unda issiq gazlar issiqligini utilizatsiyasi muhim. Mavjud reaksion usullarni sxemalari quydagicha farqlanadi:

1. 
   Issiq gaz yordamida tashqaridan isitish (gomogen yoki adiabatik piroliz
   

– yuqori darajada qizdirilgan suv bug’i yordamida isitish).

2. 
   Kislorod jo’natishda xam-ashyoni qisman yonishi (oksidlanish pirolizi).
   
3. 
   Harakatlanuvchi yoki harakatlanmaydigan issiqlik manbai bilan isitish (regenerativ piroliz).
   

Tashqi tomondan qizdiriluvchi piroliz keng tarqalgan usul hisoblanadi. Asosiy qurilma trubali pech – neft kimyosi sohasida boshqa jarayonlarda ham ishlatiladi. Xom-ashyo pechkaga trubalardan o’tadi, trubalar suyuq yoki gazsimon yoqilg’i yonishidan isiydi. Hosil bo’lgan mahsulot yopishib qolmasligi uchun xom-ashyo 50 % gacha suv bug’i bilan suyultiriladi. Shunga qaramay trubalarda bari-bir koks to’planadi va doimiy ravishda to’xtatilib tozalab turiladi.
Hozirda kuchli agregatlar ishlatiladi, ular yuqori issiqlik kuchlanishiga ega bo’lib, xom-ashyoni pirolizlash vaqti qisqa. Avvallari kichik pechda piroliz o’tkazilgan va etilen olish quvvati yuqori bo’lmagan. Hozirda jarayon bir yo’la etilen rejimida amalga oshirilmoqda va olovsiz gorelkalardan foydalanish orqali trubalarni vertikal joylashtirib ularni ikki tomonlama isitib bitta korpusda bir necha yonish borligi tufayli isitishning gradientli usulidan foydalanishga yordam berishi natijasida trubalarni alohida qismlarida ayni shu yerda piroliz uchun zarur temperatura yaratiladi va saqlanadi. Bularning barchasi trubali pechning ishlab
chiqarish quvvatini oshirib, 50 va undan ko’proq ming tonna gaz etilen olishga yiliga 300-400 ming tonna etilenni olefin ishlab chiqarishda sariflashga imkoniyat berdi[36].
Gazsimon yoki suyuq yoqilg’i paneldagi gorelkalarda yonadi-2, yonish kameralari vertikal joylashgan trubalardan-4 iborat bo’lib, unda adiant seksiyasi-3 joylashgan. Trubalarning shu qismida piroliz jarayoni o’tadi, temperatura doimiyligi yonish gazlari va pechning qizigan devorlari isitish bilan ta’minlanadi. Qisman sovugan gazlar konveksion kameraga o’tadi. Bu yerdagi trubalarda xom- ashyo va suyultiiruvchi suv bug’i zaruriy temperaturagacha isitiladi. Kegin trubalarni radiant seksiyasiga o’tadi va piroliz mahsulotlari pechdan chiqib kegingi ishlovga o’tadi. Yonish gazlari issiqligi utilizatsiyalanib atmosfera havosiga tashlanadi[37].
Ushbu piroliz qurilmalari katta ishlab chiqarish quvvatiga hamda yonish gazlarini issiqligini yuqori utilizattsiyalash darajasiga ega. Piroliz trubali pech-1 da amalga oshadi, gorelkasiga havo va yonilg’i jo’natiladi. Yonish gazlari konveksion seksiyadan chiqib uning issiqligidan 2, 3, 4 qismlarda foydalaniladi, ya’ni suv bug’ini isitish uchun, uglevodorod xom-ashyoni isitish va bug’latish uchun, bug’ hosil bo’lishi uchun foydalaniladigan suv kondensatini isitish uchun ishlatiladi va shundan kegin tutun gazlari atmosferaga chiqariladi[38].
Piroliz mahsulotlari da trubali pechdan chiqariladi. Olefinlarni polimerlanib smolalanmasligi uchun tezda gacha sovutiladi. Avvallari bu jarayon alohida aparatlarda suv kondensatini purkash bilan amalga oshirilgan. Hozirda suv bilan sovutish ishlatiladi, gaz trubali utilizator qozonlaridan iborat. Piroliz mahsulotlari trubalarda bir tekis tezlikda
harakatlanadi natijada devorda qattiq zarrachalar to’planmaydi. Issiqlik borish
koeffisenti ko’tarilib, ga tezda sovushga erishiladi. Bu issiqlik hisobiga ZIA ga boradigan suv kondensatidan yuqori bosimli bug’ hosil bo’ladi. U 6-qismda to’planib gacha qizdiriladi, so’ng trubo kompresorlar harakati uchun yuboriladi[39].
Qisman sovutilgan piroliz mahsulotlari birlamchi fraksiyalash bo’limiga yuboriladi u yerda yengil moy va qiyin sirkulyatsiyalanuvchi moy bilan sepiladi. Birinchi moyni bug’lanishi ikkinchisi qurishi hisobiga piroliz mahsulotlari gacha soviydi. Ulardan og’ir moy kondensatsiyalanib 7-qismdan qora kuya va koksni yig’adi. Bu aralashmadan 10-filtrda koks ajratib olinadi. Og’ir moy issiqligi 11-qismda qaytarma suvni isitishda foydalaniladi. Sirkulyatsiyalanayotgan og’ir moy 7-qismning pastki tomonidan olinadi, uning
issiqligi esa 8-qismda par bug’ olishda foydalaniladi. Olingan bug’ qayta isitilib, pirolizdagi uglevodorod xom-ashyoni suyultirish uchun xizmat qiladi. Aylanayotgan moy 8-qismdan sepish uchun qayta 7-qismga yuboriladi.
gacha sovutilgan piroliz mahsulotlari suv bug’lari bilan 12 kolonna qismga yuboriladi, u yerda sovuq suv sepiladi. Natijada gazdan suv va yengil moy kondensatlanadi, piroliz gazi bo’linish bo’limiga chiqib ketadi. 13- separatorda yengil moy suvdan ajratiladi, qisman 7-bo’limga qaytadi, qolgan qismi kegingi ishlov berishga o’tadi.

13. 
    separatordagi issiq suv 14-tozalov bo’limidan o’tib bir qismi 11-bo’lim orqali 8-utilizator qozonga qaytadi va bug’ sifatida pirolizda ishtirok etadi. Qolgan qismi 15-qismga borib issiqligi utilizatsiyalanadi. 16-sovutgichda sovutilib 12-qismga qaytib xom-ashyoni suyultirish uchun xaydaladi[40].
    

4.