Kerakli asboblar: optik taglik, etalon lampa, mikroampermetr, fotoelement, voltmetr. Nazariy qism

---

6 – laboratoriya ishi 
FOTOEFFEKT HODISASINI O‘RGANISH
Ishning maqsadi:
fotoeffekt hodisasining fizik mazmuni bilan tanishish va fotoelement 
hossalarini. 
Kerakli asboblar:
 
optik taglik, etalon lampa, mikroampermetr, fotoelement, voltmetr. 
NAZARIY QISM 
Yorug‘lik ta'sirida modda sirtidan elektronlarni urib chiqarilishiga 
fotoelektrik effekt
yoki 
tashqi fotoeffekt
deyiladi. Uchib chiqqan fotoelektronlar tufayli vujudga kelgan (hosil 
bo‘lgan) elektr toki 
fototok
deb ataladi. Tashqi 
fotoeffekt, asosan metallarda va metall oksidlarida 
kuzatiladi. Mazkur fotoeffektdan tashqari ichki
va 
ventilli fotoeffektlar ham mavjuddir. Ichki fotoeffekt 
yarim o‘tkazgichlarda va dielektriklarda kuzatiladi. 
Bunda elektronlar yorug‘lik energiyasani yutib, valent 
zonadan o‘tkazuvchanlik zonasiga o‘tadi (bog‘langan 
holatdan erkin holatga o‘tadi). 
Ikki tur elektr o‘tkazuvchanlikka (elektron va 
kovak 
o‘tkazuvchanlikka) 
ega 
bo‘lgan 
yarimo‘tkazgichlar chegarasiga yoki metall bilan 
yarimo‘tkazgich 
chegarasiga 
yorug‘lik 
tushishi 
natijasida elektr yurituvchi kuch paydo bo‘lish hodisasi 
ventilli fotoeffekt
deb ataladi, Fotoeffekt hodisasi 
birinchi bo‘lib rus olimi A.G.Stoletov tomonidan batafsil 
tekshirilgan. Fotoeffektning qonuniyatlarini o‘rganish uchun 15.1-rasmda tasvirlangan 
qurilmadan foydalaniladi. Anod va katodga ega bo‘lgan havosi so‘rib olingan shisha ballonning 
devorlari yorug‘lik o‘tkazmaslik uchun qoraytirilgan. Tok manbaining manfiy qutbi katodga 
ulangan bo‘lib, katodga yorug‘lik faqat maxsus kvarts oyna bilan qoplangan darcha orqali 
tushadi. Yorug‘lik ta'sirida katoddan ajralib chiqqan elektronlar katod atrifida to‘planib elektron 
bulutini hisil qilishadi. Ulardan ba'zilarining tezliklari juda katta bo‘lgani uchun ular anodga 
yetib borishadi va fototok hosil qilishadi. Anod va katod orasiga kuchlanish bersak uning 
maydonida elektron buluti harakatga keladi va anodga yetib boradi. Natijada anodda paydo 
bo‘lgan tokni milliampermetr 
mA
qayd qiladi. Zanjirdagi voltmetr 
V
katod-anod orasidagi 
kuchlanishni o‘lchash uchun, reostat 
R
esa bu kuchlanishni o‘zgartirish uchun xizmat qiladi. 
Mazkur qurilma yordamida fototokning volt-amper xarakteristikasi tekshiriladi. Fototokning 
katod-anod oralig‘idagi kuchlanishga bog‘liqligini ko‘rsatuvchi 
I
F
=
f
(
U
) grafik fototokning 
volt-
amper xarakteristiksi
(VAX) deyiladi. 15.2-rasmda tushayotgan yorug‘lik oqimining ikki 
qiymati uchun VAX tasvirlangan, VAX dan ko‘rinishicha, katod-anod oralig‘idagi kuchlanish 
U
=0 ga teng bo‘lganda ham fotoelektronlar anodga yetib borib fototokni hosil qiladi. Kuchlanish 
ortib borishi bilan fototokning qiymati ham ortib boradi, ya'ni anodga yetib borayotgach 
fotoelektronlar soni ko‘payib boradi. Lekin katod-anod kuchlanishining ma'lum bir qiymatidan 
boshlab, berilgan yorug‘lik oqimi uchun fototokning qiymati o‘zgarmas bo‘lib qoladi. 
Fototokning bu qiymati 
to‘yinish toki
deb ataladi. Katoddan 1 sekundda ajralib chiqqan 
elektronlarning barchasini shu vaqt ichida anodga yetib kelishi natijasida paydo bo‘lgan tokka