«Келисилди»

1-a’meliy
Gidrosferanın` payda bolıwı, formalanıwı, ondag`ı suwdın` tu`rleri, zapasları.

Suw o`mir deregi ekenligin tek ıssı ha`m o`te ıssı, qurg`aq klimat sharayatında g`ana tolıq biliw mu`mkin. Xalıq ibarası menen aytg`anda qay jerde suw payda bolsa sol jerde o`mir baslanadı, suw tawsılg`an jerde bolsa o`mir de tamam boladı. Sonın`` ushın da burıng`ı zamanlardan baslap u`lkemizde suwg`a hu`rmet, onı asıraw, ısırapgershiligine ha`m pataslanıwına jol qoymaw ruxı hu`kim su`rgen. Sonın`` menen birge "suwday tınıq bol", "aldın`nan aqqan suwdın qadiri joq" ha`m t.b. iboralar da malim sharayat ha`m dawirde o`z "xızmetin" o`tegen. Əsirese a`sirimizdin` 50- jılllarında "tabiattı xalıq izimine boysındırıw" ushın baslang`an gu`res o`zine ta`n o`mir mektebi za`ru`r juwmaqlarg`a alıp keldi. Bular ishinde en` za`ru`ri suw baylıqları sheklengen ekenligi, olarg`a tek ma`lim mug`dardag`ana jaman suw taslang`andag`ana o`z sıpatın saqlap qalıwı mu`mkinligi, tabiat jol koyılg`an qatelerin keshirmewi ha`m ha`r bir qate ushın o`sh alıwın tu`siniwden ibarat boldı. Arnawlı tekseriwler sonı ko`rsetedi sanı ha`mme wakıt o`sip baratırg`an planeta xalqın ( eger onın` sanı 1800 jılda 0,9 mlrd. bolg`an bolsa, 1920 jılı-1,8 mlrd. 1970 jıl-4,0 mlrd, 1990 jıl-5,2 mlrd, 2000 jıl-6,3 mlrd, 2050 jıl-11 mlrd) azıq-awqat menen taminlew ushın 2050 jılg`a kelip 500mln gektar suwg`arılatug`ın jerlerden joqarı o`nimdarlıqqa erisiw ushın diyxanshılıq etiw (ha`zir bul maydan 285 mln. ga jaqın) kerek boladı. Lekin bar suw baylıqları tek 450 mln. ga jerdi suwg`arıwg`a jetedi. Aral ten`izi basseyininde ha`zir 30 mln.ga jaqın xalıq, 7,3 mln.ga suwg`arılatug`ın jer bar. Vasseyinda suwg`arıwg`a jaraqlı jer maydanı 60 mln. gektarg`a jaqın bolıp, bar suw baylıg`ı ju`da` barsa 10mln. gektar jerdi suwg`arıwg`a jetedi.1980 jılg`a kelip jer sharında 4,5mlrd.ga jaqın xalıq bolg`an, olardan 1,5mld ga jaqını sıpatlı ishimlik suwı menen ta`minlengen emes, natiyjede bir sutkada ishiwge jaraqsız suw payda etiw natiyjesinde 30 mıng`a jakın adam joq bolıp baratırg`anlıg`ı anıklang`an. Otken dawirde jol koyılg`an qa`teler natiyjesinde Amudarya suwı Termez qalasınan, Curxondarya- janubiy Surxon suw omboridan, Kashkadarya-Chim kıslogidan, Zarafshon daryası-Samarkand qalasınan, Chirchik daryası-Tashkent qalasınan pa`stde ishimlik ushın putkilley jaraqsız bolıp qaldı. Natiyjede Buxora, Toshxovuz, Ha`rezm, Kizilorda, Qaraqalpaqstan Respublikası xalqı ishiw ushın ulıwma jaraqsız suwdı istemol etiwge majbu`r bolıp kaldı. Bul bolsa sırtqı ortalıqdın` ulıwma pataslanıwı, azıq-awqat menen taminleniwi jaman awqalı menen birge xalıqdın` deyerli 90 % i kesellikke alıp keldi.

Demek du`nyada, sonnan Aral tenizi basseyinida omirdi ta`minlew faktorlarınan biri suw baylıqlarınan ilmiy tiykarda paydalanıwdı payda etiwden ibarat. Bul mashqalanın` zarurligi burıngı SSSR teritoriyasında dunyada birinshi ma`rte 1960 jılı ta`n alınan bolsada onı amelge asırıw, ilmiy-ameliy tiykarlardı jaratiw, okıtiw, qa`niygeler tayarlaw tiykarınan 70 jıllar akırında baslandı.
Suw resurslarınan ratsional (natiyjeli) paydalanıw- dep tabiattı qorg`aw haqqındag`ı ha`m me nızam ha`m kag`ıydalarg`a tolıq rioya qılg`an jagdayda olardan paydalanıw jamiyetge tek ha`zirgi kunde emes, balki tasavvur etiw mumkin bolg`an uzak keleshekde ha`m en` joqarı natiyje alıwın tamiyinleushige paydalanıwga aytıladı.
Suw resurslarınan ratsional (natiyjeli) paydalanıwga olar resurslardan tolıq (kompleks) paydalang`anda gana erisiw mumkin.
Suw dereklerinin ha`m ma paydalanı xossa ha`m kasiyetlerinen bir waqıtda yaki izbe-iz ekonomikalıq tarepden ratsional (natiyjeli) paydalanıw olardan tolıq paydalanıw deyiledi.
Suw resursların qorg`aw dep olardın` kasiyetlerinin buzılıwı ha`m pataslanıwı, sebepsiz sarplanıwı ha`m waktınan aldın kemeyip ketiwin joq etiwge joneltirilgen nızamlı, sıyasıy, texnik ha`m ekonomikalıq ilajlar birlespesine aytıladı.
Suw resursları tejamkorligi dep olardı qorg`aw haqqındag`ı nızam ha`m kag`ıydalarg`a tolıq amel qılg`an jagdayda orınlang`an jumıs yaki islep shıgarılg`an onim birligine olardı ilajı barınsha kem sarplaniwın ta`minlewga aytıladı.
Suw resursların basqarıw dep olardı waqıt dawamında tarkalıwı ha`m bolistiriliwine (mug`darın ha`m sıpatın) paydalanıwchı talabına maslasıuına (qayta tikleniwine) aytıladı.