Кёлер, Хеннинг Қўрқувдан қўрқасизми ёки қўрқув жумбоғи / Хеннинг Кёлер. Тар

«ИЧКИ ВИЖДОН» ҲАҚИДА
УЧИНЧИ БОБ

---

Қўрқувдан қўрқасизми ёки қўрқув жумбоғи
52
надиларки, ҳайрон бўласан, аслида улар ўз йўнали
-
шини аниқ белгилаб олган соҳада «мутлақ турган» 
бўладилар, бошқа нарсаларга қизиқишлари йўқ (қи
-
зиқиш йўқми, демак, қўрқув ҳам йўқ, қўрқув бўлмагач 
улар назаримизда жасур кишилар бўлиб гавдалана
-
ди). Йўқ, бундай кишилар кучли эмас, аксинча, ожиз 
ва ҳамма нарсадан норози, нотавон, ўзларини омад
-
сиз деб биладилар. Шахс қадриятлари уларда зарар
-
ланган, ҳаёт ҳақидаги юракни эзадиган фикрлари, 
шубҳалари уларнинг уйқусини бузади, тинч ухлол
-
майдилар. Олдимизда умумқабул қилинган фикрлар
-
га, илмий қоидаларга мос келмайдиган, шунингдек, 
соғлом ақлга зид фикр: муҳимлигига ва зарурлигига 
қанчалар ишонишмасин, кишилар қўрқувдан қочган
-
ларида, чўчитадиган, сирли ҳаётий қадам босишдан 
бўйин товлаганларида энди бошланган қўрқувни бос-
тираман деб тебратиб (кучайтириб) юборадилар. 
Инсон қўрққанидан шахсий биографиясида долзарб 
бўлган бирон бир вазифани бажаришдан четлашса, 
ўзидан нафратлана бошлайди. Агар ўша вазифа
-
ни бажаришга киришиб, лекин кучли истак бўлиши
-
га қарамай уддалолмаганида ҳам ўзидан шунчалар 
нафратланмасди, бу нафрат ўта кучли бўлади.
Ўзидан жирканиш, нафратланиш шахсий кучлари
-
ни етарли баҳоламасликдир. Бу ҳолат, яъни, тўғри 
баҳолай олмаслик қўрқув учун зўр озуқа бўлади: 
киши ўзига борган сари камроқ ишонади, ўз кучига 
суянмай қўяди, оқибатда кейинчалик бутунлай ўзига 
ишонмай қолади. Шу ўринда аввалги бобда берилган 
Хиклин тезисларини қайтарамиз: «Биз ҳимоя қила
-
диган чегараларимизни мустаҳкамлашга мойилмиз 
... натижада бу чегаралар ишғол этиб бўлмайдиган 
девор даражасигача катталашади. Шундай бўлса-да, 

---

Қўрқувдан қўрқасизми ёки қўрқув жумбоғи
53
уй қамоқхонага айланади, умумий, катталашаётган 
хавф эса аниқ ва янада аниқроқ кўрина бошлайди. 
Аввалига ташқаридан таҳдид соладиган қўрқув ҳам, 
ваҳима ҳам кейинроқ энг қалин деворлардан тўхтов
-
сиз сизиб киради. Инсон одатига кўра ундан қочишга 
уринганда доим шундай бўлади. Қўрқув ва ваҳима 
қочоқни албатта «тутиб олади». Маслоу ҳам керак
-
ли нарсалардан қочишни инсоннинг ўзлигидан, вази
-
фа ва шахсий кучларини баҳолашдан қочиш билан 
боғлайди. Қамоқхонага айланган уйимиздан (бир то
-
мондан аниқ ҳаётий муҳитимиз деб тушунилса, ик
-
кинчи томондан одатларимиз дунёсидаги «ички уй
-
»дир) даъватга чорлаб чиқадиган овоз бизни муҳим 
нарсаларга – камолотга етишга йўллайди. Мана шу 
овоз ички виждон дейилади. Ички виждонни Фрейд
-
нинг «олий Мен»идан фарқлаш керак. Яъни, бирин
-
чи навбатда истак деб тушуниладиган виждондан, 
ота-оналарга, катталарга тақлидан пайдо бўлади
-
ган талаблардан ва идеаллардан ажратмоқ лозим. 
Фрейд шундай ёзади: «Виждонда яна бир элемент 
мавжуд... ёки бошқача айт ганда, виждоннинг бошқа 
бир тури борки, у ҳар биримизда ё кўпроқ ёки камроқ 
намоён бўлади. Бу шахсий табиатимизни, ўз тақдири
-
мизни ёки хусусиятларимизни, сифатларимизни, ҳа
-
ётий қизиқиш ларимизни онгли ва онгсиз равишда қа
-
бул қилишимизга асосланган ... ожизлик, ғараз, тама, 
ҳирс ва бошқа салбий сифатлар сабаб ўзимиздан 
тонмай, ўз-ўзимизга содиқ қолишликни талаб қила
-
ди». Маслоу ҳисоблаганидек, бутун борлиғимиз ўзи
-
миздан тонишимизга қаршилик қилади. «Аҳмоқона 
ҳаёт кечирадиган ақлли одам, ҳақиқатни била туриб 
жим юрадиган киши, мардлик ҳақида унутган қўрқоқ 
– бу кишиларнинг ҳаммаси ўзига нисбатан ноҳақ му
-

---

Қўрқувдан қўрқасизми ёки қўрқув жумбоғи
54
носабатда бўлаётганларини тушунадилар ва шунинг 
учун ҳам ўзларидан нафратланадилар».
Инсон ўзидан нафратланаётганини унча сезмай
-
ди: ич-этини тирнайди. Юрагини чок-чокидан сўкиш 
билан ўзидаги шахсий сифатларни, чидамлилик ху
-
сусиятини, умуман, ўз қадриятларини умумий баҳо
-
лай олмай қолади. Натижада ҳаёт олдидаги қўрқув 
катталашиб, бутун атрофини қуршаб олади. «Шу 
тариқа невроз ривожланади, лекин шу билан бирга, 
янгича мардонаворлик, ҳақиқий жаҳл, ўзига бўлган 
кучли ишонч ҳам пайдо бўлиши мумкинки, оқибатда 
инсон тўғри ҳаракат қила бошлайди» (Маслоу) (сиз 
китобхонларга қўрқувнинг мавжудлиги ва моҳияти 
ҳақида яна бир бор мулоҳаза юритиш учун бу энг 
муҳим дақиқалардир эҳтимол). Демак, ҳар биримиз
-
да мавжуд ва ўзининг мавжудлигини сезишимиз
-
ни талаб қиладиган йўналтирувчи куч (тақдир ато 
этадиган донишмандлик дейиш ҳам мумкин) билан 
алоқани йўқотишимизда қўрқувнинг муайян даража
-
да ҳиссаси бор экан. Лекин болаларга қўриқчи фа
-
ришта қиёфасида намоён бўладиган «Мен»дан азоб
-
ли узилиш жараёнига, Маслоу фикрича, индивидуал 
виждон сифатида таъсир кўрсатувчи энг ардоқли, 
азиз бўлганларни эслаш, ёдга олиш имконияти ҳам 
жойлаштирилган. Михаэла Глёклернинг сўзларига 
кўра, ҳар бир инсон қўрқув ва тартибсизлик, беса
-
ранжомликдан ўтишига тўғри келиши эҳтимол. «Бир 
қанча қийинчиликлардан ... ўтиб, ўзлигини йўқотма
-
ганлиги ўша инсон учун тас кин ва рағбат бўлади, 
уни қўллаб-қувватлайди. Ана шу далил инсоннинг ўз 
табиатига кўра маънан мавжуд бўлиши ердаги ҳаёт 
силсилаларига боғлиқ эмаслигидан гувоҳлик беради, 
инсон ўзини ва оламни билиш учун тартибсизлик-

---

Қўрқувдан қўрқасизми ёки қўрқув жумбоғи
55
ларга, қийинчиликларга тушиб қолади». Шу тариқа 
биз ҳаётий қизиқишларимизда яшаш имкониятлари 
борлиги ҳақида фикрлашга ўрганиб, ўз қалбимиз
-
даги хилватгина бурчакда ҳаёт мазмунини, келажак 
ҳақидаги (мавҳум-фалсафий эмас, албатта шахсий 
кўламда) саволларимизга ечим топамиз, ҳаётий қа
-
рашларимиз тизимини, ғояларимизни ишлаб чиқиб 
ватан туйғусининг шаклланишига биринчи қадамни 
қўямиз. Бу ҳар қандай тўсиқларни ёриб ўтувчи мар
-
казий ирода импульсини излашда ўзи билан мулоқот 
учун «олий ёлғизлик»дир. Тизгинсиз, енгиб бўлмай
-
дигандек туюлган марказий ирода импульси онгга 
«ўзликни йўқотиш қўрқуви» сифатида оқиб киради, 
сўнг қўрқув томонидан синалгунга қадар (бу вақтда 
инсон оёғи остида ер борлигини билиб турган, яъни, 
ташқи оламдан узилиб, ички оламга кириб кетгани
-
да ҳам оёғи остидаги ерни сезиб туради) ўзига бўл
-
ган ишонч (хоҳ содда, оддий, хоҳ хотиржам бўлсин) 
сифатида шаклланиб бўлади. Сўнг «фаришта» ёки 
«олий Мен»га юзланиб яна ўзимиздан «Мен қаердан 
келдим? Ўлимдан сўнг нима бўлади? Нима учун мен 
бу ердаман?» – деб сўраймиз. Демак, шу каби са
-
волларга жавоблар борлиги, «юқоридан юборилган 
ҳаётий синовлар»нинг мавжуд бўлиши мумкинлиги, 
уларни излашга жиддий киришиш имкониятлари бор 
эканлиги умуман тан олинади. Акс ҳолда яна қўрқув
-
дан ҳимояланиш механизми ишга тушади ва инсон 
диний ёки мистик ғоялардан бошпана қидиради. Ўзи
-
га ишончсизлик ва ҳимояга муҳтож бўлганида ҳар са
-
фар яна ўша «манзиллар»ни паноҳ тутади.
Мазкур китоб сўнгида мен амалда қўрқувни бошқа
-
риш имкониятлари ҳақида яна тўхталаман, ҳозирча 
эса вазиятлар тубдан ўзгартирилмаса, бу тавсия
-
лар қуруқ маслаҳатлар тўпламига айланиб қолиши
-

---

Қўрқувдан қўрқасизми ёки қўрқув жумбоғи
56
ни таъкидлайман, холос. Биринчидан, қўрқувни қа
-
бул қилишда сабр қилиш кераклиги талаб этилади; 
қўрқувдан қутулиш истаги – худбинлик (эгоизм), худ
-
бинлик эса қўрқув ни кучайтириб алангалатади, бу – 
circulus vitiosus, яъни, ҳамма ёғи берк ҳалқа. Иккин
-
чидан, олам ва инсонга моддий ёндашиш доираси
-
дан ташқари чиқувчи ҳаёт, ижтимоий турмуш моддий 
томонларига қизиқиш зарур. Ахир бундай ёндашув 
қўрқувнинг самараси-ку! Ундан қутулишнинг иложи 
йўқ, чунки оламни, инсонни ўрганиш билан боғлиқ 
ҳамма ўй-фикрлар қўрқувнинг ўзидан ўсиб чиқади. 
«Ақлий етуклик, идрок этиш вақти бошланганда (XIX 
аср охири ХХ аср бошлари назарда тутилмоқда), – 
дейди Рудольф Штайнер, – қўрқув (одамлар аввали
-
га юзига тик қараган қўрқув – Х. К.) кишилар томо
-
нидан англашилишдан тўхтаб қолди; ана шу англа
-
шилмаган кўринишда у (идрок этиш сўнгига етмаган 
қўрқув) ҳозир ҳам ўз таъсирини ўтказяпти, кейин ҳам 
таъсирини ўтказаверади. Турли ниқоблар остида ҳа
-
ётимизга кириб келяпти. Интеллект даври инсонда 
яшайдиган қўрқувга бўлган қарашни қоронғилаштир
-
ди, лекин уни бутунлай олиб ташлолмади. Натижада 
англашилмаган қўрқув инсонга шу даражада таъсир 
қилдики (ҳозир ҳам инсонга таъсир қиляпти), у так-
рорланди, ҳамон такрорланмоқда: одамлар инсонда 
туғилиш ва ўлишдан бошқа нарсалар мутлақо мавжуд 
эмас деган қатъий фикрда қотдилар ... Инсон ўз қалби
-
нинг азалий туб-тубига боқишга қўрқади, ана шу қўрқув 
боис қуйидагича назария пайдо бўлди: бу ҳаётда туғи
-
лиш ва ўлишдан бошқа нарса умуман йўқ! Замонавий 
материализм қўрқувдан пайдо бўлган, лекин ҳеч ким 
бунга шубҳа билан қарамайди. Қўрқув ва ваҳима сама
-
раси – бу материализмнинг айнан ўзгинаси».

---

Қўрқувдан қўрқасизми ёки қўрқув жумбоғи
57