Keksa inson shaxsining xususiyatlari

3.2 Tarjiba sinov ishlari natijalarini tahlil qilish
Keksayish davrida bilish jarayonlari kundalik hayotda ko‘pchilik qariyalaming aqli ham susayadi, deb hisoblaydi. Masalan, yosh yigit qo‘ygan narsasini eslay olmasa, hech kim bunda hech qanday qo‘rqinchli narsani ko‘rmaydi, lekin bunday e’tiborsizlik qariyalar tomonidan amalga oshirilsa, bunday o‘zgarishlarni qarilik o‘zgarishlarining namoyon bo‘lishi deb, skleroz deb baholaydi. So‘nggi vaqtlarda ilmiy adabiyotlarda normal qarilikda intellektual faoliyatning susayishi haqidagi qarama-qarshi fikrlar uchraydi. Qarilik davrida kognitiv jarayonlaming o‘zgarishi muammosini o'rgangan tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ko‘pchilik aqliy ko‘nikmalar nisbatan saqlanib qoladi. Bu yosh davrida xotirani keng doirada o‘rganish natijalariga ko‘ra (Perlmutter, Adams, Barry, Kaplan, Person Verdonik, 1987) xotiraning susayishi nafaqat qarilik oqibati emas, balki boshqa omillar, depressiya, faoliyatning to‘xtatilishi va dorilarning salbiy ta’siri natijasidir.
Qarilik davrida kognitiv rivojlanish darajasida ma’lum susayish ro‘y beradi. Masalan, bilish jarayonida ma’lumotlarni qayta ishlash, mexanik eslab qolish tezligining pasayishi kuzatiladi. Lekin bunga mos ravishda kompensatsiyalar ham ro‘y beradi. Natijada ma’lum kognitiv xarakteristikalarning yo‘qotilishi kundalik hayotga ta’sir qilmaydi. (Perlmutter et al., 1987; Salthouse, 1985). Qarilik davridagi inson bilish qobiliyatidagi muhim o‘zgarishlardan biri - bu jismoniy va aqliy operatsiyalar bajarish tezligining susayishida namoyon bo‘ladi. Bu yoshga yetgan insonlarda reaksiya vaqti ortadi, perseptiv ma’lumotlami qayta ishlash sekinlashadi, kognitiv jarayonlar tezligi susayadi. Qariyalarda kognitiv qobiliyatlarning susayishi muammosi xotira funksiyalarining o‘zgarishi doirasida ko‘proq o‘rganilgan. Informatsion nuqtayi nazardan yondashuvchi xorij psixologlari sensor, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi xotira mavjudligini ta’kidlaydi. Ulaming fikricha, sensor xotira - juda qisqa muddatli ko‘rish yoki eshitish xotirasidir, bunda informatsiya qayta ishlanguncha 250 millisekund vaqt oralig‘ida xotirada saqlab turiladi. o‘tkaziIgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, qariyalar yoshlarga qarganada kamroq ma’lumotni xotirada saqlab qoladi. Birlamchi xotira xorijlik tadqiqotchilar tomonidan cheklangan ma’lumotlar hajmini saqlash sifatida tavsiflanadi. Masalan, sotib olinayotgan tovaming narxini eslab qolishni misol sifatida keltirish mumkin. Bu xotira turini ishchi xotira, yoki operativ xotira ham deb atash mumkin. Tadqiotlarda yoshlar keksalaming birlamchi xotirasida farqlar aniqlanmagan. Ikkilamchi xotira uzoq muddatli xotira turi bo‘lib, unda yosh xususiyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Yodlash va qayta esga tushirishni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda qariyalar berilgan ro‘yxatdagi kam so‘zlarni, rasm detallarining oz qismini eslab qolishi aniqlandi. Uchlamchi xotira bu ilgari bo‘lib o‘tgan voqeani eslashdir. Xotiraning bu turi keksalarda to‘liq eslab qolinadi. Keksalar ilgari bo‘lib o'gan tarixiy voqealarni batafsil eslab qoladi, agar bu voqeada o‘zi ishtirok etgan bo‘lsa, yanada yaxshiroq xotirada saqlanadi.
Shu bilan birga keksalik davridagi insonlarda xotira saqlanishida individual farqlar kuzatiladi. Masalan, oliy ma’lumotli keksalar o‘rta ma’lumotli tengdoshlariga nisbatan xotira testlarini yaxshiroq eslab qoladi. Intellektual faoliyat bilan faol shug‘ullanadiganlar bu testlarda yaxshi natija ko‘rsatishadi. Rus psixologlari tomonidan xotiraning yosh funksiyalari o‘zgarishini kuzatilgan tadqiqotlarda aniqlanishicha, yosh o‘tishi bilan mexanik esda olib qolish yomonlashadi, mantiqiy xotira esa saqlanib qoladi. Obrazli xotira so‘z-mantiq xotiraga nisbatan kamroq esda qoladi. Shunday qilib, keksalik davrida xotira asosida mantiqiy bog‘lanish yotadi, mantiqiy xotira tafakkur bilan chambarchas bog’langani uchun keksalarda tafakkur yaxshi rivojlangan deyish mumkin. Yoshlar xotira jihatdan keksalardan ustun bo‘lsalar-da donolik jihatidan ustun emas. Donolik - bu inson bilimlarining ekspert tizimi bo‘lib, hayotning amaliy jihatlariga yo‘naltirilgan, hayotiy muhim muammolar bo‘yicha foydali maslahatlar berishdir.Pol B. Bal hamkasblari bilan birga donolikni o‘rganib, uning bir necha kognitiv xususiyatlarini aniqlagan. Birinchidan donolik, insonlaming hayot mazmuniga aloqador muhim va murakkab muammolarni yechish bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan, donolik bilimlar, fikrlar va maslahatlarning yuksak darajasi bilan ajralib turadi. Uchinchidan, donolik bilan bog‘liq bilimlar shunchalik keng va chuqurki, ulami maxsus vaziyatlarda qo‘llash mumkin. To‘rtinchidan, donolik shunday aqlni o‘z ichiga oladiki, undan shaxsiy foydaga hamda insoniyat foydasiga foydalanish mumkin. Beshinchidan, donolikka erishish qiyin, lekin ko‘pchilik insoniar uni osongina anglaydi.
Intellektual funksiyalar pasayishining sabablari. Keksalarda funksiyalaming pasayishiga turli sabablar: bevosita va bavosita sabablar bo‘lishi mumkin. Intellektual funksiyalar pasayishining bevosita sabablariga miya kasalligi, masalan Altsgeymer kasalligi va miya qon-tomirlarining kasallanishini keltirish mumkin. Bavosita sabablariga esa bosh miya funksiyalari bilan bog‘liq emas, lekin intellektual funksiyalarni amalga oshirish uchun ta’sir ko‘rsatadigan sabablar kiradi. Ularga: inson sog‘ligining umumiy yomonlashuvi, ma’lumot darajasining quyiligi, bilish faoliyati motivatsiyasining mavjud emasligi va boshqalar kiradi. Demensiya - keksalik boshlanishi bilan bog‘liq shaxs o‘zgarishlari, amneziya, bilish nuqsonlarini o‘z ichiga olgan buzilishlarning bir butun kompleksidir. Senil demensiya – inson tafakkurining adekvatligida namoyon bo‘ladigan miyaning organik kasalligidir. Amerikalik olimlar tadqiqotlarida aniqlanishicha, qariyalar uyida yashovchi 75-84 yoshli keksalaming 20% demensiya kasalligining bir turi hisoblangan Alsgeymer kasalligiga chalinishgan. 85 yoshdan keyin qariyalar uyida yashovchi keksalarning 47 % ida senil demensiya kuzatilgan (Evans et al., 1989). o‘z oilalarida va faol hayot tarzini olib borayotgan keksalarda demensiya kamroq kuzatilgan.
Altsgeymer kasalligi. Ushbu kasallikda keksalarda bosh miya po’stlog’i hujayralarining buzilishi kuzatiladi. Kasallikning dastlabki belgilari mayda-chuydalarni esdan chiqarib qo‘yishda namoyon bo‘ladi. Keyinchalik qayerda bo‘lganligini, kundalik ishlarni ham esdan chiqarib qo‘yadi, o‘ziga ovqat ham tayyorlay olmaydi, yaqin kishilarini ham tanimaydi. Demensiyaning boshqa bevosita sababi mikroinsultdir. Mikroinsult - miya qon bilan ta’minlanishining o‘tkir buzilishidir. Keksalarda intellektual funksiyalarning buzilishi barchada bir xil emas. Ayrim olimlar 70 yoshdan keyin ham ishchanlik qobiliyatlarini saqlab qolgan: P.La-mark, M.Eyler, K.Laplas, Im.Kant, I.P.Pavlov “Yigirma yillik tajriba” asarini 73 yoshda yaratgan.Yirik jahon psixologlari S.Pako, G.Offre, L.Bin, U.Maynot, E.Medavir, A.Komfort, I.V.Davidoviskiy, B.G.Ananev, N.V.Nagorniy, E.D.Aleksandrova va boshqalar uzoq umr ko‘rish sirlarini ekologik omillar orqali tushuntirishga harakat qiladilar.
Suhbat metodi asosida 10 nafar keksa yoshdagi insonlar bilan suhbat olib bordim, bunda 4 nafar keksa insonlar nafaqaga chiqishgan lekin o‘z ish faoliyatlarini olib bormoqda. 2 nafar keksa shaxslar bilan suhbat o‘tkaza olmadim.Balki buning sababi nafaqaga chiqish yoshidagi " iste'fo shoki" bo‘lishi mumkin.3 nafar sinaluvchi iste'foga chiqqan lekin boshqa o‘ziga maqul mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanayotganligini aytishdi, 1 nafar sinaluvchi esa fiziologik jihatdan ancha keksayib qolganligini, ko‘rish o‘tkirligi pastligi hamda eshtish qobiliyati ham susayib qolganligini ko‘rish mumkin.
"Kuzatish" metodi yordamida atrofdagi keksa yoshga yetgan 12 nafar sinaluvchini kuzatdim. Bunda bazi sinaluvchilarning bir biri va boshqa insonlar bilan munosabati yaxshi ekanligini ko‘rish mumkin. 2 nafar sinaluvchida esa qaysarlik,tajanglik hamda injiqlik kuzatildi. Ba'zilarda esa munosabat juda ham yaxshi.
Xulosa
Keksalik jismoniydan ko‘ra ko‘proq ijtimoiy hodisa bo‘lib, psixologik rivojlanish keksalikka qadar davom etadi. Keksa odamning ruhiy salomatligi uning muloqotdagi ishtiroki bilan belgilanadi. Ijtimoiy aloqalarning torayishi majburiy kasbiy faoliyatni to‘xtatish, tengdoshlarning yosh guruhini bosqichma-bosqich "yuvish" bilan, kuchli ijtimoiy aloqalardan charchoqning kuchayishi bilan bog'liq. 60 yildan so‘ng, keksalarning keyingi avlodlardan ijtimoiy ajratilishi asta-sekin yuzaga keladi, bu ayniqsa, keksalikni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga muhtoj bo‘lmagan jamiyatlarda og'riqli tarzda boshdan kechiriladi. Qoida tariqasida, keksa odamlar uzoq muddatli rejalar tuzmaydilar - bu vaqtinchalik hayot nuqtai nazarining umumiy o‘zgarishi bilan bog'liq. Ular uchun kelajakdan ko‘ra hozirgi kun bilan yashash va o‘tmishni eslash muhimroqdir. Shunday qilib, keyingi yoshda shaxsiyat xususiyatlarida o'zgarishlar kuzatiladi. Hayotiy energiyaning pasayishi hissiy hayotning qashshoqlanishiga olib keladi. Qarish jarayoni bilan birga inson tanasida moslashish mexanizmlari rivojlanadi, buning natijasida to‘laqonli faoliyat qarilikgacha davom etishi mumkin. Shunday qilib, jamiyatda keksalikning yangi, ijobiy imidjini shakllantirishga shoshilinch ehtiyoj bor. Zamonaviy jamiyatda keksalikka munosabatni rivojlantirishning faqat ikkita usuli bor: "omon qolish" ni ta'minlash yoki keksa odamlarni jamiyatga integratsiya qilish. "Yashash" yo‘li - boshi berk ko‘cha. Shu sababli, keksa odamlarning muammolarini hal qilishning yagona maqbul usuli - bu integratsiya. Biroq, zamonaviy jamiyatda keksalik qayta tiklanmaguncha va keksa avlodga nisbatan ijtimoiy mas'uliyat qayta tiklanmaguncha buni amalga oshirish mumkin emas. Shunday qilib, biz keksa odamlar yaqinlarining g'amxo‘rligi va qo‘llab-quvvatlashiga muhtoj bo‘lib, ularning asosiy muammolari - yolg'izlik va kelajakka ishonchsizlik degan xulosaga keldik. Gipoteza tasdiqlandi, ish maqsadiga erishildi, vazifalar bajarildi.