Kegl cc pechat indd

musbat zaryad deb, ikkinchi turdagi zaryadni shartli ravishda 
manfiy zaryad deb atashga kelishilgan.
Nima sababdan elektrlanmagan jismlar elektrlangan jismlarga tortiladi?
20-asr boshlarida fiziklar atom tuzilishini o‘rganib, uning o‘rtasida 
musbat  zaryadlangan  yadro  va  uning  atrofida  manfiy  zaryadlangan 
elektronlar aylanib yurishini aniqladilar (86-rasm).
 
 
– neytron
 – proton
 – elektron
 
 86-rasm. 
87-rasm.
Atom yadrosining o‘lchami atom o‘lchamidan taxminan yuz ming 
marta kichikdir. Lekin yadroda atomning amalda barcha massasi 
to‘plangan bo‘ladi. Atomning yadrosida musbat zaryadga ega bo‘lgan 
proton va zaryadga ega bo‘lmagan neytron bo‘ladi. Yadro atrofida 
aylanib yurgan elektronlarning massasi taxminan ikki ming marta kichik 
bo‘lib, yadroga tortilishi tufayli undan ma’lum masofada aylanib yuradi. 
Proton zaryadining miqdori son qiymati jihatidan elektron zaryadiga 
teng. Shunga ko‘ra, atomning umumiy zaryadi nolga teng. Agar ikkita 
jismni  olib  juda  yaqinlashtirsak  (ishqalasak)  atomdagi  ayrim  elektronlar 
bir jismdan ikkinchisiga o‘tib qoladi. Shunda elektronlar o‘tib qolgan jism 
manfiy, elektronini bergan jism musbat ishorada zaryadlanadi.
Shunday qilib ortiqcha elektronlarga ega bo‘lgan jism manfiy 
ishorali zaryadga, elektronlari yetishmaydigan jism musbat 
ishorali zaryadga ega bo‘ladi.
Demak, elektr zaryadlari faqat zaryadlangan zarralar orqali bir 
jismdan ikkinchisiga o‘tadi.
Musbat  zaryadlangan  tayoqchani  zaryadlanmagan  metall  gilzaga 
yaqinlashtirilsa, metall gilza tayoqchaga tortiladi (87-rasm). Sababi 
nimada?

---

121
Bunga sabab, gilzadagi erkin elektronlar tayoqchadagi musbat 
zaryadlarga tortilib gilzaning bir tomoniga to‘planadi. Uning qarama-
qarshi tomonida musbat zaryadlar qoladi. Manfiy zaryadlar, musbat 
zaryadlarga nisbatan yaqin joylashganligidan tortishish kuchi itarishish 
kuchidan katta bo‘ladi.
1. Jismlar ishqalanganda nima sababdan elektrlanib qoladi?
2. Elektrlanish hodisasi foydalimi yoki zararlimi?
3. Tabiatda elektrlanishga oid qanday hodisani kuzatgansiz?