Kegl cc pechat indd

issiqlik bu 
moddani tashkil etgan zarralarning kinetik energiyasidir,
degan 
mantiqiy xulosaga kelamiz.
Moddalarning yoki jismlarning isitilganlik darajasini ifodalovchi 
kattalik
temperatura
 
deb ataladi.
Muzni eritish jarayonida kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, erish paytida 
uning temperaturasi o‘zgarmaydi. Demak, bu paytda unga berilgan 
issiqlik muz tuzili 
shi (strukturasi)ni buzishga sarflanadi. Demak, 
modda issiqligini qisman molekulalar orasidagi potensial energiya 
ham belgilar ekan.
Shunday qilib, issiqlik ham energiyaning bir turi 
hisoblanadi. U boshqa energiyalar kabi bir turdan ikkinchi turga 
aylanishi mumkin. Issiqlik miqdori ham boshqa energiya va bajarilgan 
ish kabi joullarda o‘lchanadi!
Ish bajarib issiqlik energiyasini hosil qilish va issiqlik ener-
giyasini ishga aylantirish mumkin bo‘lganligidan, ish va energiya 
cham barchas bog‘langandir.
1. 
Nima uchun arqondan yoki yog‘och ustundan ushlab pastga 
sirg‘anib tushganda qo‘l qiziydi?
2. Nima sababdan avtomobil keskin tormozlanganda g‘ildirakla-
rining rezinasidan kuygan hid keladi?

---

104
3. 
Og‘zi berk idish issiq suvga tushirildi. Idish ichidagi havo 
molekula larining potensial va kinetik energiyalari o‘zgaradimi?
4. Siz o‘qigan qaysi kitobda yoki ko‘rgan kinoda odamlar sun’iy 
ravishda olov hosil qilishgan? Qanday usul bilan olinganligini 
gapirib bering.
37-MAVZU
JISMLARNING ISSIQLIKDAN KENGAYISHI
10-mavzuda Siz qizdirilgan metall sharning kengayib, halqadan 
o‘ta olmagan 
ligi bilan tanishgansiz. Suyuqliklarda bu hodisani 
o‘rganish uchun shunday tajriba o‘tkazaylik (70-rasm). Uchta 
probirka olib ulardan biriga suv, ikkinchisiga yog‘, uchinchisiga sut 
quyaylik. Probirkalar og‘ziga o‘rtasida nay 
chasi bor tiqin o‘rnataylik. 
Probirkalarni suvli idishga 70-rasmda ko‘rsatilganidek qo‘yib, tagidan 
isitaylik. Suv isigan sari asta-sekin naychalardan suyuqliklar yuqoriga 
ko‘tarila boshlaydi. Demak, suyuqliklar ham isitilganda kengayar 
ekan. Bunda suyuqliklarning naychadan ko‘tarilish balandligi turlicha 
bo‘lgan ligidan, ularning kengayishi ham turlicha bo‘ladi. Gazlarning 
issiq likdan kengayishini o‘rganish uchun bir kolbani olib, uning ham 
og‘ziga naychasi bor tiqin o‘rnataylik (71-rasm). Naycha uchini suvga 
tiqib, kolbani ushlagan holda ozroq siypalab turamiz. Shunda naycha 
uchidan suvga havo pufakchalari chiqa boshlaganini ko‘ramiz. Bunga 
sabab kolba qo‘l harorati tufayli ichidagi havosi bilan birga isiydi. 
Isigan gaz kengayib pufakcha shaklida chiqib ketadi. Kolba bo‘g‘zini 
shtativga o‘rnatib shu holda qoldirilsa, birozdan so‘ng naychadan suv 
yuqoriga ko‘tarilganligini ko‘rish mumkin. Sababi soviganda kolbadagi 
havo siqiladi.
72-rasm.
70-rasm. 71-rasm.
mis
temir
muz
Shunday qilib, moddalar (qattiq, suyuq va gazsimon) issiqlikdan 
ken gayadi, sovuq 
likdan torayadi. Bu hodisaning sababi oldingi 

---

105
mavzuda ay 
tilgan molekulyar harakatdir. Moddalarning bu 
xossasidan turmushda va texnikada keng foydala 
niladi. Temir yo‘l 
relslarini o‘rnatishda ularni bir-biriga jips tegmaydigan qilib o‘r-
natiladi. Elektr o‘tka 
zuvchi simlarni ustun 
lar ga yoz kunida biroz 
osiltirib torti 
ladi. Qishda to 
rayish eva 
ziga uzilib ketmasligi uchun 
shun day qilinadi. Shisha stakan 
larga issiq suvni birdaniga quyib 
bo‘lmaydi. Chunki, uning ichki qismi issiqlikdan tez kengayadi. 
Tash qarisi esa kengayib ulgur maydi. Shu sababli stakan si nib ketadi.