Keep Our Environment Clean

Ozon qatlami— stratosferadatarqalgan gazsimon o‘ziga hos molekulalardan iborat modda bo‘lib, uning molekulasi uchta kislorod atomidan iborat. U momoqaldiroq bo‘lib, chaqmoq chaqqanda, labo-ratoriya sharoitida past elektr zaryadlanishida yoki ultrabinafsha nurlarning kislorodga ta’siri natijasida hosil bo‘ladi.

Ozon tez parchalanuvchi moddadar. Uning molekulasi atomlarga oson bo‘linadi. Kundalik hayotimizda suv va havoni tozalashda, kirni oqartirishda foydalaniladi.

Xo‘sh,ozon qatlami qanday paydo bo‘ladi ?

Atmosferaningyuqori qatlami ozon paydo bo‘lishiga tabiiy makon hisoblanadi. U yerda o‘tkirultrabinafsha nurlanish ta’si-rida atomli kislorod molekulasi parchalanib, ozon molekulasini hosil qiladi. Bu molekula atrof-muhit va tirik organizmlar uchun zararli bo‘lgan quyoshning ultrabinafsha nurlarini yutadi. Dunyo mutaxasislarining ta’kidlashicha, eng ko‘p ozon stratosferada to‘pla-nib, u ozon qatlamideb ataladi. Shu yerda ozonning paydo bo‘lishi va uning yemirilish tezligi tenglashadi. XX asrning 70-80 yillarida sayyora-mizning har hil mintaqalari ustidan “Ozon tuynugi” sodir bo‘layotganligi haqida dunyo olimlari ma’lumot berishdi.Rossiyalik olimlar 2004 yildaAntraktida ustida 25 mln. km2 kengligida ozon qatlamining siyraklashganini ma’lum qildilar. Sayyoramizning shimoliy yarim sharida ozonning eng katta miqdori qishning oxiri va bahorning boshida, eng kichik miqdori kuzda kuzatiladi. Janubiy yarim sharida esa aksincha xolat yuz beradi.

Ozon qatlamining yemirilish sabablari nimalardan iborat ?

-Vulqonlarning otilishi tabiiy sabablardan biridir.Vulqon otilishi bilan birga tarkibida oltingurgtbirikmalari bo‘lgan gazlar ham otilib chiqadi. U havodagi boshqa gazlar bilan arala-shadi va natijada ozon qatlamini yemiruvchi sulfatlar hosil bo‘ladi. Stratosferada mavjud bo‘lgan ozon miqdorini kamayishiinson faoliyati (atropogen) ta’siriga bog‘liq. Bu faoliyatning xilma-hilligi barchaga ma’lum.

-Ozonning siyraklashgan konsentratsiyasi quyoshning ultrabinafsha nurlarini yaxshi yuta olmaydi. Bu narlar yer yuziga yetib kelib, o‘simlik va hayvonot olamiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Ozon inson salomatligi uchun havfli bo‘lib, havoda ozon qatlamining 10%ga kamayishi kasallanish holatini 26% ga ko‘pay-tiradi, u is gaziga nisbatan zararlidir. U odamlarda yo‘tal paydo qiladi, bosh og‘rig‘iga sabab bo‘ladi, ko‘zga zarar yetkazib, ko‘z gav-harining xiralashuviga va kataraktakasalligi keltirib chiqaradi. Nafas olishni buzadi, terida saraton kasalligining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

Atmosfera havosining Yer yuzasi sathidan 15-20 km balandlikda mavjud bo‘lgan “Ozon qatlami” Quyoshdan keladigan ultrabinafsha nurlarni yutub, Yerdagi tirik organizmlar hayotini undan muhofazalab turibdi.

Ozon qatlamining asosiy yemiruvchilari bu- freonlardir. Bir molekula xlor atomi yoz minglab ozon molekulasini yemiradi. BundantashqariN₃SN( ya’ni bu nima? ) lar hamqishloq xo‘jaligida keng qo‘llaniladigan azot o‘g‘itlari ham ozonni yemiruvchi manbalardan hisoblanadi. Ana shunday ta’sirdan so‘ng Antarktidaga yaqin bo‘lgan YangiZellandiya aholisining 11 mingdan ortig‘i teri raki kasal-ligiga chalingan, 160 kishi halok bo‘lgan.

Ana shular bois “Ozon qatlami”ni siyraklashishini oldini olish borasida dunyo hamjamiyati tomonidan1993 yilda“Ozon qatlamini himoya qilish” bo‘yicha Vena Konvensiyasi qabul qilin-gan. Bu Konvensiyaga O‘zbekiston Respublikasi ham qo‘shilgan. BMT 16 sentyabrni “Halqaro ozon qatlamini himoya qilish kuni” deb e’lon qilgan. Shu sabab ozonni parchalovchi moddalarnibutun dunyodahalq ho‘jaligida qo‘llamaslik borasida chora-tadbirlarko‘rilmoqda.

Tarkibidaxlorftoruglerod (XFU-11, XFU-12, XFU-113, XFU-114, XFU-115,)vagidroxlorftoruglerod (GXFU-22, GXFU -141b) bulgan moddalar ozon katlamini buzuvi moddalar xisoblanadi.Ozon katlamiga zarar yetkazmaydigan moddalarga GFU-134-a, GFU -152a, GFU -125, GFU 143a, R-404a, R-410a.

Ozon qatlamini buzuvchi moddalarni va tarkibida ular mavjud bo‘lgan mahsulotlarni olib kirish yoki olib chiqish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2005 yil 11 noyabrdagi 247-sonli karori asosida nazorat kilinadi vabelgilangan tartibdatabiatni muhofaza qilish nazorat organlari tomonidanruxsatnoma beriladi.

Ozon qatlamini buzuvchi moddalarni Respublika xududiga olib kirish va olib chikish Respublika Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi tomonidan,tarkibidaozon katlamini buzuvchi mavjud bo‘lgan mahsulotlarni olib kirish yoki olib chiqish viloyat Tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasitomonidan nazoratiolib boriladi.

Ozonni yemiruvchi moddalar (OYEM) dan foydalanish, xukuma-timiz tomonidan Monreal bayonnomasiga muvofiq ko‘rilgan choralar natijasida 1991 yil 3,03 tonna o‘rniga, 2003 yilda 2, mln. tonnaga kamaytirildi.

Atrof-tabiiy muhitda bunday o‘zgarishlar barcha mintaqalarda kuzatilmoqda. Qo‘rg‘oqchiliklar, suv bosishlar, bo‘ronlar, issiq garm-sellar, keskin sovib ketish va boshqalar natijasida tabiiy ofatlarer yuzasiningbarcha xududlarda yuz berishimumkin.

Dunyo miqyosida ham bungako‘plab misollar mavjud. 2000 yilda Avstraliya sohillarida yuz bergan suv toshqinlari, 2003 yilning yozida Yevropadayuz bergan 1200 tabiiy ofatdan biri, jonsarak jazirama,qit’aning 12 ta mamlakatida 70 msing o‘lim holati qayd qilingan.2005 yilAQSH da ro‘y bergan “Katrina” dovuli, Afrikadagi qurg‘oqchiliklar va mazkur hududga noodatiy hisoblangan qor yog‘ishi va misli ko‘rilmagan qaxratonlar.

XIX asrdayoq olimlar uglerod (S0₂) oksidiningatmosferada quyosh energiyasini o‘zida saqlab qolishini, buning oqibatida yer yuzasining global isishiga olib keldi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanishi va sanoatdaqazib olinayotgan uglerod yonilg‘ilarining (neft, gaz va ko‘mir) iste’molining ko‘payishiatmosfera havosida uglerod (S0₂) oksidining konsentratsiyasi oshishiga olib keldi.

O‘tganXIX asrning 1896 yillarida Shved kimyogari Arrenius uglerod (S0₂) oksidiningyoqilishi natijasida global isishga olib kelishini aniqlagan edi.

XX asrning keyingi 35 yili davomida xlorftoruglerod (CFCs), metan (CH₄)va azot oksidi Bug‘li effekt hosil bo‘lishiga zamin bo‘lishini aniqladilar.

Ammo, ko‘p yillar davomida uglerod (S0₂) oksidining “ortig‘i” atmosferada okeanlar tomonidan yutub yuboriladi degan tahminlarga asos bo‘ldi.1957-1958 yillarda Tinch okeani Gavayi orollaridagi “Mauna Lao” vulqonida tadqiqotlar o‘tkazayotgan paytda uglerod (S0₂) oksidining konsentratsiyasi mudom ko‘tarilib kelayotganini isbot-lashdi.

Global iklim o‘zgarishi oqibatida sayyoramizda dengiz va ummonlar satxining sezilarli darajada ko‘tarilgani kuzatilmoqda. Bu ayniqsa Meksika ko‘rfazi atrofida katta havf tug‘dirmoqda.Olim-larning ta’kidlashicha insonlar, xayvonlar va nabobot olamiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Ifloslantiruvchi moddalarning atmosferaga mislsiz darajada tashlanishi natijasida atrof-tabiiy muhit (tabiiy ekologik tizimlar) ning ifloslanishiga, tabiiy resurslarning kamayishiga va inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, turli kasalliklarga olib kelmoqda.