Kauchuklar haqida umumiy tushuncha Diyen monomerlari va ularning xossalari 3

Diyen monomerlar 

---

Diyen uglevodorodlarga - butadiyen, xloropren va izopren vakillari asosiy 
bo’lib, sintetik kauchuk olishda xizmat qiladi. Xozirgi kunda xalq xo’jalik va 
sanoatda rezina buyumlarning 100 mingdan ortiq turlari mavjud bo’lib, yildan 
yilga oshib bormoqda. Bu esa yangi xossalari yaxshilangan sifatli monomerlar 
olishning xomashyo bazalarini yaratishga asos bo’ladi. 
Barcha kauchuklar ikki guruhga bo’linadi: 1-umum maqsadli; 2-maxsus 
maqsadli. Sanoatda ishlab chiqariladigan asosiy kauchuklarning xususiyatlari jadval 
4.1 da keltirilgan. 
 
 

---

Butadiyen - 1,3. 
CH
2
=CH-CH=CH
2
rangsiz yoqimsiz xidli gaz. 
Butadiyen diyen uglevodorodlardan biri bo’lib, oson polimerlanadi hamda 
stirol, nitril, akril efirlari, meakril kislota, izobutilen, izopren kabi monomerlar 
bilan polimerlanadi. Butadiyen zamonaviy sintetik kauchuklarning asosiy 
monomeridir. Butadiyen orqali asosan umum maqsadli xdmda maxsus 
kauchuklarni ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga sintetik 
smolalar, adipodinitril va sebatsion kislota kabi moddalarni olish imkoniyatini 
beradi. 
1910 yilda birinchi marotaba 1,3-butadiyen etil spirtini katalitik parchalab 
Lebedev S.V. taklif etgan. Keyinchali 1913 yilda 1,3-butadiyen etil spirti va sirka 
aldegiddan Nemis olimi Reppe uz usulini taklif qiladi. Germaniyada 1,3-
butadiyenni ishlab chiqarishni quydagi sxema bo’yicha sanoat usuli 1938 yilda 
o’zlashtirildi. 
Atsetilen atsetaldegid 1,3-butilenglikol 1,3-butadiyen. 
Xozirgi paytda 1,3-butadiyen tabiiy gazdan va neftning yo’ldosh gazlaridan 
pirolitik qayta ishlab olinmoqda. 
Piroliz uchun yengil parafin uglevodorodlari (etan, propan, butan va 
ularning aralashmalari), quyi oktan sonili benzin fraksiyalari, kerosin-gazoyl va 
og’irroq o’rta distillyatlar qo’llaniladi. Xomashyo tarkibi butadiyenni xosil bo’lish 
unumini belgilab beradi. Xomashyo naften uglevodorodlariga boy bo’lsa va 

---

parafin uglevodorodlar miqdori kam bo’lsa C
4
uglevodorodlar shu jumladan 
butadiyen chiqish unumi yuqori bo’ladi. Piroliz suv bug’ini ishtirokida olib 
boriladi. C
4
fraksiyaning chiqish unumi va tarkibi pirolizni olib borish sharoitiga 
x,am bog’liq. Piroliz rejimini ogirlashtirish bilan birga va xom ashyoda yuqori 
uglevodorodlar miqdori ortishi bilan C
4
fraksiyasida butadiyenni miqdori ortib 
45% gacha yetadi. C
4
fraksiya ekstraksiyalab rektifikatsiyalash usuli bilan turli 
erituvchilar ishtirokida ajratib olinadi. 
Butadiyen butan-butilenlarni oksidlab digidrogenlash usuli bilan ham olib 
boriladi. Digidrogenlash suv bugi ishtirokida olib boriladi. Bu katalizatorlarni 
ishlash vaqtini uzaytiradi, ayrim jarayonlarda katalizatorlar o’z-o’zidan 
regeneratsiyalanib turadi. Jarayon 570-600 
0
C da suv bug’i va monomerning 
molyar nisbati 30:1, kislorod va etilenlarni molyar nisbati 0,6:1 va 0,6 MPa 
bosimda olib boriladi. Reaktordan so’ng gazlar aralashmasi sovutiladi va 
fraksiyalarga ajratiladi. Toza butadiyenni ajratib olish o’ziga xos xususiyatlarga 
ega, sababi reaksion aralashmada kislorod saqlovchi erituvchilarni miqdorini 
ko’pligidir. 
Butadiyen ekstraksiyalab rektifikatsiyalash usuli bilan ajratib olinadi. 
Tozalab olingan maxsulotda butadiyen miqdori 99,9% bo’ladi. Qo’shimchalar 
sifatida 0,05% pentadiyen va 0,035% dan kam karbonil birikmalar bo’ladi. 
Butadiyen-1,3 molekulyar massasi 54,1, suyuqlanish harorati - -1108,9
0
C, 
qaynash harorati - -4,4
0
C, zichligi 650 (-6
0
C) kg/m
3
, sindirish ko’rsatgichi 1,422 (-
6
0
S).