Kattalikning sterjen uzunligi yoki kesim yuzasi bo‘ylab o‘zgarishini

 
vektor kattalik bo‘lib, sterjen kesimining 
K
nuqtasidagi to‘la kuchlanishni ifodalaydi. Demak kuchlanish
kuch/yuza
o‘lchov birligida o‘lchanar ekan. Kuchlanish odatda 
kgk/sm
2
, kgk/mm
2
, 
N/mm
2
, kN/sm
2
, Pa, MPa
va x.k.z.larda o‘lchanadi. Demak, kuchlanish 
vektor kattalik bo‘lib ichki kuchlarning yuza birligidagi miqdori ekan.
To‘la kuchlanishning kesimga perpendikulyar o‘qdagi proeksiyasi 
normal kuchlanish 
σ
(sigma), kesimda yotuvchi o‘qdagi proeksiyasi esa 
urinma kuchlanish 
τ
(tau) deb ataladi (1.12-rasm) 
1.12-rasm. Yuzadagi normal va urinma kuchlanishlar. 
Kesimda hosil bo‘ladigan kuchlanishlar (normal yoki urinma 
kuchlanishlar) yuzaga ta’sir qilayotgan ichki kuchlarning tashkil 
etuvchilariga va kesimning bo‘ylama o‘qqa nisbatan joylashishiga 
bog‘liq. Masalan: bo‘ylama kuch 
N
va eguvchi moment 
M
eg
ta’sirida 
sterjen ko‘ndalang kesimida faqat normal kuchlanish, ko‘ndalang kuch 
Q
va burovchi moment 
M
bur
ta’sirida urinma kuchlanish paydo bo‘ladi.
Sterjen ko‘ndalang kesimi bilan mos kelmaydigan kesimlarda 
kuchlanishlarning boshqa komponentalari ham hosil bo‘lishi mumkin. 
Ruxsat etilgan kuchlanishlar va mustahkamlikni baholash.
Materiallar qarshiligida konstruksiya elementlarining mustahkamligi 
bo‘yicha fikr yuritish uchun nazariy va tajriba yo‘llari bilan har bir 
material uchun kuchlanishlarning chegaraviy qiymatlari aniqlanadi. 
Chunki kuchlanishlar ushbu qiymatlardan oshib ketganda konstruksiya 
materiali normal ishlashi mumkin emas. Bu kuchlanishlarga eng katta 
normal kuchlanish 
σ
m.ch.
– materialning mustahkamlik chegarasidagi 

---

24
normal kuchlanish, ruxsat etilgan normal [
σ
] va ruxsat etilgan urinma
[
τ
] kuchlanishlar kiradi. Mustahkamlik chegarasidagi normal kuchlanish 
σ
m.ch. 
materialning uzilishi oldidan unda hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
eng katta kuchlanish bo‘lib, uning ta’siridan keyin material ishga 
yaroqsiz bo‘lib qoladi. Bu kuchlanish qiymati materialning xossalariga 
bog‘liqdir. 
Konstruksiya materiali normal ishlashi uchun har doim quyidagi 
shart bajarilishi lozim:
σ
max 
≤
[
σ
] yoki
τ
max 
≤
[
τ
]
. 
Ushbu shartlar mustahkamlik shartlari deb ataladi. 
Tabiatda mavjud materiallar deformatsiyalanish davrida o‘zini 
turlicha tutishiga qarab shartli ravishda plastik va mo‘rt materiallarga 
ajratiladi. Plastik materiallarga kam uglerodli po‘lat, mis, alyuminiy va 
boshqa metallarni misol qilish mumkin. 
Mo‘rt materiallarga misol qilib cho‘yan, tabiiy va sun’iy toshlar va 
hokazolarni keltirish mumkin. Plastik materiallar deformatsiyalanish 
jarayonida cho‘zilish va siqilishga bir xil qarshilik ko‘rsatadi, ya’ni
[
σ
]
ch 
= [
σ
]
s
. Mo‘rt materiallarning cho‘zilishga qarshiligi, siqilishga 
qarshiligiga qaraganda ancha kam bo‘ladi, ya’ni [
σ
]
ch
< [
σ
]
s
. 
Bu holda mustahkamlikning qo‘shimcha shartlaridan foydalanish 
kerak: 
max
ch
σ
 
≤
[
σ
]
ch
max
s
σ
≤
[
σ
]
s 
Ba’zi materiallar uchun ruxsat etilgan kuchlanish
[
σ
] 
ning
qiymati 1.1-jadvalda keltirilgan. Agar jadvalda berilgan ma’lumotlarda 
[
σ
] cho‘zilishga yoki siqilishga tegishliligi aytilmagan bo‘lsa, u holda 
berilgan ma’lumot faqat
[
σ
]
ch
 
ga tegishli bo‘ladi. Ruxsat etilgan 
kuchlanishlar haqidagi to‘la ma’lumotlar maxsus ma’lumotnomalarda 
berilgan. 
Shunday qilib konstruksiya elementini mustahkamlikka hisoblash 
uchun uning kesimlarida hosil bo‘ladigan kuchlanishlarning eng katta 
qiymatlarini topish kerak ekan. 
Eng katta kuchlanishlar hosil bo‘ladigan kesim xavfli kesim 
deyiladi. 
Ko‘ndalang kesimi o‘zgarmas bo‘lgan sterjenlarda xavfli kesimni 
ichki kuchlar epyurasidan aniqlash mumkin, ko‘ndalang kesimi 
o‘zgaruvchan sterjenlarda xavfli kesimni aniqlash uchun eng katta 
kuchlanishlar epyurasini butun sterjen uzunligi bo‘yicha qurish kerak va

---

25