Kasbiy psixologiya

                    Kasbiy buzilish tushunchasi va ularning oldini olish yo’llari. 
Muxandis  sohasida  amalga  oshirilayotgan  islohotlar,  birinchi  navbatda, 
respublikamiz  uchun  har  tomonlama  etuk  va  munosib  kadrlar  tayyorlash 
masalasini  kun  tartibiga  qo’ymoqda.  Ayni  damda  olib  borilayotgan  islohot  va 
kadrlar tayyorlash dasturlari e’tiborni xodimlarda mavjud kasbiy xususiyatlarga 
qaratishni,  ularning  jismonan,  ma’nan  sog’lomligi,  dunyoqarashi,  fikrlash 
doirasining  kengligi,  Vatan  himoyasida  o’z  aqidalariga  sodiqligi,  o’quv  va  ish 
jarayonida  axborot,  bilim  va  tajribalarni  o’zlashtirishda  shaxsning  psixik 
xususiyatlari dolzarb ahamiyatga molik ekanligini ta’kidlamoqda. 
Xush, xodimlarning kasbiy buzilishlariga qanday omillar sabab bo’lmoqda? 
Masalan,  Rossiyada  bu  muammoni  bir  qator  ilmiy  tadqiqotlar  o’tkazish 
natijasida  psixolog  olim  A.V.Budanov  3  ta  asosiy  omillar  guruhiga  bo’lib 
o’rgandi, ya’ni: 
–
 
xizmat sohasining o’ziga xosligi (spetsifikasi); 
–
 
shaxsiy fazilatlar omili; 
–
 
ijtimoiy-psixologik omillar
1
. 
Bu  tadqiqotni  o’tkazgan  Rossiya  psixologlari  xodimlarning  kasbiy 
buzilishlarini ularning ish tajribasi bilan solishtir- ganlarida quyidagi natijalarni 
taqdim qilganlar: 
1)
 
besh  yilgacha  ishlagan  xodimlarda  kasbiy  tanazzul  arzimas  bo’lib,  bu 
toifa  xodimlar  xizmat  sirini  endi  tushunib  borayotgan-  ligi  bois  kasbiy  buzilish 
past darajada; 
2)
 
6–10 yil ishlayotganlarda – o’rtacha darajada; 
3)
 
11–15 yil ishlayotganlarda kasbiy buzilish darajasi juda yuqori; 
4)
 
15 yildan ortiq ishlayotganlarda esa axloqiy-kasbiy buzi- lishlar bo’lishi 
aniq. 
Axloqiy-kasbiy  buzilishning  xavfli  tomoni  shundaki,  uning  eng  past 

---

120 
 
darajasi  ham  muxandis  xodimlarining  shaxsiy  va  xizmat  qobiliyatlariga  jiddiy 
zarar etkazadi. 
Psixologik 
nuqtai 
nazardan 
bu  muammoga 
xodimning 
shaxsiy 
xususiyatidan kelib chiqib yondashish qabul qilingan. 
Xodimlarning  kasbiy  buzilishida  ularning  shaxsiy  xusu-  siyatlari  ta’sirini 
rus psixologi A.  V. Budanov quyidagicha tahlil qiladi
1
: 
1)
 
xodimning  intellekti  ta’siri  (ya’ni,  mustaqil  fikrlash  va  mustaqil  qaror 
qabul qilishi tormozlanadi, mustaqil tarzda o’z ustida ishlashi va kasb mahoratini 
oshirishda  layoqatsiz  bo’lib  qoladi,  ekstremal  yoki  kutilmagan  vaziyatda  qaror 
qabul qila olmaydi); 
2)
 
shaxsiy salbiy sifatlar ta’siri (ochko’zlik, qo’pollik, tajovuzkorlik, faqat 
o’z  manfaatlarini  ko’zlash,  bilimsizlik,  to’porilik,  o’z  shaxsiga  yuqori  baho 
berish) kabi. 
Bu  xususiyatlar  xizmat  ta’sirida  (vakolat  doirasining  keng-  ligi,  xizmat 
kiyimidan  havolanish,  hammaning  diqqat-markazida  bo’lish)  xodimga  yanada 
o’ziga yuqori baho berishiga sababchi bo’lib qolishi mumkin. 
Muxandis  xodimlari  faoliyatining  samarasini  belgilovchi  shaxsiy 
xususiyatlarini aniqlash  uchun, avvalo, ushbu faoliyatning psixologik  jihatlarini 
tahlil  qilish,  o’ziga  xos  tomonlarini  aniqlash,  shu  orqali  bu  faoliyatni 
takomillashtirish chora-tadbirlari tizimini ishlab chiqish va yo’lga qo’yish talab 
qilinadi. 
Bundan  tashqari,  nomzodda  xizmatda  uchraydigan tashqi omillar  ta’siriga 
ruhiy immunitetning rivojlanmaganligi, qaltis vaziyatda  tez va aniq qaror qabul 
qila  olish  reaktsiyasining  pastligi,  o’ziga  yuqori  baho  berishi,  iroda 
qobiliyatlarining  yaxshi  rivojlanmaganligi,  dunyoqarashi  va  madaniyat 
darajasining  pastligi  tufayli  xizmat  boshlagandan  keyin  qisqa  muddat  ichida 
uning axloqiy jihatdan emirilishiga sabab bo’ladi. 
Kasbiy tanazzul avvalo, shaxsning o’zida, keyinchalik esa uning harakatlari 
orqali  kasb  faoliyati  va  atrof-muhitidagi  munosa-  batlarda  ifoda  bo’lishni 
boshlaydi.  Bu  holat  muxandis  jamoalarida  ham  yuz  berishi  mumkin.  Masalan, 

---

121 
 
spirtli  ichimliklarga  ruju  qo’yish  holati  shu  bo’lim  yoki  bo’linmada  xizmat 
intizomining sustligiga dalil bo’la oladi. 
Kasbiy  tanazzulning  xavfli  tomoni  shundaki,  u  «latent»,  ya’ni  yashirin 
tarzda kechadi. Tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, ko’pgina holatlarda xodimning 
mast  tarzda  xizmatga  chiqishini,  avvalo,  rahbarlarning  o’zlari  (o’zlariga  gap 
tegmasligi uchun) yashiradilar. Xodimlar psixologik, psixoterapevtlik yordamini 
psixiatriya  xizmati  bilan  adashtiradilar  va  bu  o’z  o’rnida  psixodiagnostika 
ishlarini qiyinlashtiradi. 
Ularning xizmat vazifalariga quyidagilar kiritildi: 
–
 
shaxsiy  tarkibni  bir  yilda  bir  marotaba  majburiy  psixo-  logik 
diagnostikadan  o’tkazish  hamda  jamoadagi  ruhiy  muhitni  o’rganish, 
xodimlarning  individual  xususiyatlari,  psixologik  holatlari,  asab  turg’unligi 
darajalari,  qobiliyati,  xizmatga  yaroq-  liligi,  shaxsiy  tarkibning  xizmatdan 
qoniqganligi va xodimlar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash va hokazo; 
–
 
xodimlar  o’rtasida  xizmat  intizomi  va  qonunchilikni  buzish,  o’z  joniga 
qasd  qilish  (suitsid)  holatlari, xizmat  faoliyati  davomida  yuzaga  keladigan  turli 
qiyinchiliklar va yo’l quyiladigan intizom buzilish sabablarini o’rganib, ularning 
oldini  olish  chora-tadbirlarini  ishlab  chiqish  yuzasidan  rahbariyatga  takliflar 
kiritish; 
–
 
uzoq  xizmat  safaridan  qaytgan  xodimlarni  xizmatga  ko’nikma  hosil 
qilishlariga ko’maklashish; 
–
 
ishga  yangi  qabul  qilingan  xodimlar  bilan  psixologik  usullarni  qo’llab 
suhbat o’tkazish va boshqalar. 
Bu  yangilik  muxandis  xodimlarining  kasbiy  buzilishi,  uning  kelib  chiqish 
sabablarini tugatish yo’llaridagi muhim qadamdir. xodimlarning obro’siga putur 
etkazishi  mumkin.  Shuning  uchun  kasbiy  buzilishning  oldini  olish,  unga  yo’l 
qo’ymaslik bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. 
Muxandis xodimlari kasbiy  buzilishlarining oldini olishda asosan qo’yidagi 
yo’nalishlardagi chora-tadbirlarni qo’llash tavsiya etiladi.