Tarbiyaviy ta'sirning birligi.
Bu prinsip tarb iy a g a d a x ld o r b o 'l-
gan barcha shaxslar, tashkilotlar. ijtim oiy institutlar, p e d a g o g ik ta"-
sirni o ‘zaro t o 'ld irg a n holda, birlashib h arakat qilishlari tarbiya-
lanuvchilarga kelishilgan holda talablar q o 'y is h lari, bir-birlariga yor-
dam berishlari talab etiladi.
19.2. 0 ‘quvchilarni o ‘rganishning
pedagogik-psixologik usullari
Tarbiyaviy tizim n in g en g asosiy tashkii etu v ch iiarid a n biri - bu
shaxsni ijodkorlikka, m ustaqillikka, insonparvarlikka, o 'z in i qadrlay
bilish va o ‘zg alarga h u rm a t qilishga o'rgatishdir.
Tarbiyaviy tizim asosiga insonparvar p sixologiya va p ed a g o g ik a
tam oyillari q o ‘yiladi.
Tarbiyaviy ishlarni tashkii etishning u stu v o r y o ‘nalishlari quyi-
d agilar hisoblanadi:
• o ‘q u vchilarning qiziqishi-xohishiga qarab t a ’lim m u assasa si va
un d an tashqarida tashkii etilgan turli xil u y u s h m a la rg a j a l b etish;
• o ‘quvchilar ishtirokida m u n ta z a m ra v ish d a h ar xil m a ’naviy-
m a ’rifiy tadbirlar o ‘tkazish;
• fan t o ‘garaklar, texnik y o 'n a lis h d a g i t o 'g a r a k la r va am aliy ijod-
korlik m azm u n in i o ‘zgartirish;
• badiiy-estetik birlashm alarni tashkii etish va rivojlantirish;
• huquqiy t a ’lim va tarbiyaviy takom illashtirish;
• o m m a v iy sport, harbiy vatanparvarlik ishlarini rivojlantirish,
s o g ‘lom tu rm u sh tarzi m alakasini shakllantirish;
• t a ’lim m uassasasi faoliyatini d em okra tla shtirish asosi sifatida
o ‘z - o ‘zini boshqarishni rivojlantirish.
T a ’lim m uassasa sida m a ’n a v iy -m a ’rifiy ishlar b o ‘y ic h a o ‘rinbo-
sari, guruh rahbari, m u handis-peda goglar, ta rb iy a ch ila r o 'q u v c h i
yoshlarni tarbiyalashda asosiy shaxslar hisoblanadi. U la r o ‘quvchi
yoshlarning individual xususiyatlarini, h ayot sharoitini o 'r g a n a d i va
261
tahlil etadi. o 'q u v c h ila r ja m o a s in in g iivojIanishi borasida bashorat
qiladi, ular shaxs sifatida o 'z - o 'z in i belgilashga y orda m beradi.
0 ‘quv-tarbiyaviy ja ra y o n id a yuritiladigan asosiy hujjatlardan
biri bu o ‘quvchilarning psixologik pasporti - xarakteristika. T a ’lim
m u assasa sid a har bir o 'q u v c h in in g psixologik pasporti boMishi lo-
zim. Uni inuntazam ravishda to'ld irilib borilishi tarbiya j a ra y o n id a
ishtirok etuvchi har qanday shaxs (m a 'n a v i y a t - m a ’rifat ishlari b o 'y i -
cha direktor o 'rinbosa ri. guruh rahbari, m u h an d is-p ed a g o g , tar-
biyachi o ‘quvchi)ning refleksiv m adaniyatini o shirishga x iz m a t
qiladi. P asport xarakteristikada q ay d etiladigan m a 'l u m o tl a r uchta
m a n b a orqali olinadi kuzatish va o 'q u v c h ila r bilan suhbatlashish,
hujjat (shaxsiy varaqalar, tibbiyot k o'rigi, kartalar, j u r n a lla r va
boshqalar) bilan test savollari tren in g lar o 'tk az ish orqali. Tarbiyaviy
m asaialarni hal etishdagi qiyinchiliklar o 'q u v c h i- y o sh la rn in g o ‘sm ir
yoshi bilan bo g 'liq m u am m ola r, ularning jism o n iy va ru h iy o 'z ig a
xosligi, yoshlarning norasm iy guruhlari o m m a v iy ax b o ro t vosi-
talarining o 'q u v c h i-y o sh la rn in g xu lq -atv o rig a ta'sirin in g yoritishi
bilan belgilanadi. B u n d an tashqari, o 's m irla rg a t a ’sir k o 'rsa tis h
borasida raqobatlarning kuchavganini ham nazardan chetda qoldirib
b o 'lm a y d i. B un d a shubhasiz, ota-onalar, o ‘qituvchilar, tarbiya chila r
g 'o l ib k c lm o g 'i kerak. T a'lim m u a m m o la rd a o 'q u v c h i- y o sh la rn in g
ota-onalari bilan ishlashga katta o 'r in ajratiladi. O ta-o n alar bilan
m u n ta z a m ravishda psixolog suhbatlashadi va m aslahatlashadi. Hol-
buki, b u n g a doim iy ra vishda ehtiyoj ortib b orm oqda. S h u n in g uchun
o ta-ona lar lektoriyalarini in u n taza m (ravishda psixolog suhbatlashadi
va m aslahatlashadi) y o 'l g a q o 'y i s h g a muhimdir. P e dagoglar huquqni
m u h o fa z a etuvchi tashkilotlarning xodim lari va bosh q alar ishtirokida
an ju m a n la rta sh k il e ti s h y a x s h is a m a r a l a r beradi. 0 ‘quvch ilarg a tarbiya
berish va ular shaxsni rivojlantirishda a d a biyotning tarbiyalovchi
im koniyatidan foydalanishi m u h im ah a m iy a tg a ega. B adiiy ada b iy o t
t a ’sirida o 'q u v c h ila r shaxsini shakllantirishning o 'z ig a x o s jihati
shu n d an iboratki. bunda ular ijodiy qobiliyatini. barcha m a 'n a v iy
im koniyatlarini n am o y o n etish im koniga ega b o ‘ladi. B u ndan
262
tashqari. j a m o a n in g ijodiy ishlari m eto d ik asi b o ‘y ic h a tarbiyaviy
tadbirlar o ‘tkazish o 'q u v c h ila rn in g aqliy im koniyatlarini oshiradi.
J a m o a n in g ijodkorlik ishlari deyilganda. t a ’lim m u a m m o s id a turli
m a v z u la r b o 'y i c h a har xil anjum an yigMlishlar, tadbirlar, m a ’naviy-
m a 'rifiy ishlarni tashkil etish tushuniladi. S h u n in g d e k , o 'q itu v c h i va
o 'q u v c h il a r ishtirokida turli u y u s h m a yoki j a m o a t c h i la r tashkilotlari
tuzilib. is h la b c h iq i l g a n N i z o m l a r a s o s id a tad b irlar o ' tk a z i s h m a q s a d g a
muvofiq. K eyingi vaqtlarda yangi ilg 'o r tarb iy a konsepsiyalari va
texnologiyalari paydo b o 'lm o q d a . Y uqorida ta 'k i d l a b o 'tilg an id ek ,
bugungi kun t a ’lim -tarbiyasining asosiy vazifasi o ‘quvchi shaxsni
kam ol topqirish, xuddi shu m a ’noda aytish m u m k in k i, t a ’lim m uas-
sasasini bitiruvchilar shaxsining m odeli « K a d rla r tayyorlash milliy
dasturi»da h a m d a har bir aniq ta 'lim m u a ssa sa s in in g m aqsad va
v az ifalarida o 'z ifodasini topgan. Y U N E S K O ning «Yangi m ing
yillikda» nom li m a 'r u z a s id a esa. t a ’lim -tarbiya vazifasi q u y id ag ich a
tavsiliangan:
• o 'q is h g a o 'rgatish;
• y ash a sh g a o'rgatish;
• birgalikda y a s h a sh g a o'rgatish;
• m eh n at qilishga va m a b la g ' top ish g a o 'rg a tish .
B izning nazarim izda. o 'q u v c h in in g t a ’lim -tarbiyasi b orasida ushbu
m aqsadlari hozirgi za m on o 'z b e k t a ’limi uclum istiqbolli hisoblanadi.
D arhaqiqat, tarbiyalash texnologiyalari bora sida V atanim iz fani va
am aliy o tid a yetarli darajada katta tajribalar to 'p la n g a n in i e 4 i r o f
etm oq zarur. D em ak. m a ’naviy m eros va un in g natijasi o 'la r o q , m a -
naviy kam o lo t m aq sad ig a erishish kafolatdir desak, xato b o ‘lm aydi.
H ar qalay, y osh avlodni oldindan belg ilan g an stereoturlar asosida
shakllantirish payti o 'td i. Hozirgi v aqtda o 'q u v c h ila r n i j a m i y a t
rivojlanishining ijtim oiy-iqtisodiy va siyosiy tendensiyalari bilan
m u n ta z a m tanishtirib borish o 't a m uhim dir. Bu ularning o ‘z hayoti,
y o ‘lini erkin tan lash g a im koniyat yaratadi. D em ak. yangi m aq sad la rg a
m uvofiq holda o 'q u v -ta rb iv a v iy ja ra y o n in i tashkil etish usullari
263
ham o 'z g arad i. B izning nazarim izda, ta'lim m u assasa la rid a xilma-
xil tadbirlarni tashkii etish (usullari ham ) va o 'tk a z is h n in g um u m iy
tamoyillari quyidagilar hisoblanadi:
• m a ’naviy - axloqiy yo'n a lg a n lik :
« u m u m m a d a n iy m azm un;
• m antiqiy yakunlanganlik, tadbirlarning yaxlitligi va g 'o y a g a
bo'y su n g a n lig i;
• hissiy rang-baranglik;
• bilish va yaratuvchilik asoslarining birligi;
• ishtirokchilarning u m u m iy m adaniyatini oshirishni t a ’m inlash;
• tadbirda ishtirok etishning om m aviyligi, y a ’ni u n g a ta'lim
m u as sasa sin in g barcha o 'q u v c h i-y o sh la rn i ja lb etishga h arakat qilishi.
0 ‘q u vchilar bilan darsdan tashqari m a sh g 'u lo tla r va m uloqotlar
o 'tk a z is h ularning jism o n iy -ru h iy o ‘sishi va t a ’lim-tarbiyasi uchun
m uhim , k o ‘p hollarda esa. hal qiluvchi ah a m iy a tg a ega boMadi.
Tarbiyaviy ishlar darsdan tashqari faoliyat b o 'lib, tarbivalam oq
o 'q u v c h i- y o sh la rn in g faoliyatini tashkii qilm oq demakdir.
Z a m o n a v iy p e d a g o g ik tex n ologiyalardan foydalanish tarbiyaviy
ishlarda katta sam ara beradi. Texnologiya - bu shaxsni o'qitish.
tarbiyalash va rag 'b atlan tirish qonunlarini o 'z i d a j o qilgan va
yakuniy natijasini t a ’m inla ydiga n p e d a g o g ik faoliyatdir. Z a m o n a v iy
p e d a g o g ik texno lo g iy alard a loyiha usulida keng foydalanilm oqda.
Loyiha asosida o ‘tkaziladigan m a ’n a v iy -m a ’rifiy ishlar tarbiyaviy
ish strategiyasini butunlay o 'z g a rtirib yuboradi. L oyiha usullari-
m a q s a d g a y o 'n a ltirilg a n tarbiyaviy faoliyat b o'lib, m a q sa d oldindan
belgilanadi. Tarbiyaviy y o sh lar loyihasi - bu o ‘q u vchilarning ijodiy,
m a ’lum darajada m ustaqil faoliyati:
• bunda o 'q u v c h ila r n in g o'z la ri bevosita ishtirok etishadi. y a ’ni
loyihani ijrosi uchun zaruriy m a t e r ia l- m a ’lum otlar to 'p la s h a d i;
• tad q iqot-tadbirlar o 'tk a z is h b o 'y i c h a taxm inlarni ilgari surishadi;
•ta d b irla rn i am ald a tashkii etish, o ‘tkazishda faoliyat k o'rsa tisha di;
• tadbirlarning ijtimoiy aham iyatini bilishadi.
264
D asrdan tashqari tarbiyaviy islilar qu y id ag ilarg a im kon beradi:
- m a s h g ‘ulo t va m uloqot;
- bir-birini bilish;
- yaxshi m u n o s a b a tla r shakllanishi;
- shaxs qirralarini anglash;
- yaxshi daqiqalarni birgalikda bosh d an kechirish;
- insoniarning yaqinlashuvi;
- h am k o rlik d a g i hissiy kechinm alar;
- d o 'stia sh ish -ru h iy yaqinlashish;
- tarbiyachi kasbining kerakligini his etish;
-- ehtiyoj-talabni his etish.
Do'stlaringiz bilan baham: |