Касбга оид фразеологик бирликларнинг семантик-грамматик ҳамда емоционал-експрессив хусусиятлари

Касбга оид фразеологик бирликларнинг семантик-грамматик ҳамда емоционал-експрессив хусусиятлари
Касб оти компонентига ега коммуникатив фразеологик бирликлар синфига мақоллар киради. Мақоллар халқ томонидан яратилган енг нодир фикрлар йиғиндисидир. - Ис ёур фатҳер а глазиер? Сўроқ гап тузилишига ега; пулл девил пулл бакер ( шиддатли саноат мусобақаларида ким кимдан ўзар) буйруқ гапларда ишлатилади. Кўпгина мақоллар буйруқ гап тузилишига ега. Боғловчили боғланган қўшма гап структурасига ега б’лган мақоллар: алл аре нот ҳунтерс тҳат блоw тҳе ҳорн; тҳе стоне wҳич буилдерс рефусед ис беcоме тҳе ҳеад стоне оф тҳе cорнер. Ҳар икки фразеологик бирлик wҳич ва тҳат боғловчилари билан боғланган. Ас ис тҳе wоркман со ис тҳе wорк ( ишчи қандай бўлса иш ҳам шундай бўлади) тенг боғловчили боғланган мақол. Ўзбек тилининг коммуникатив фразеологик бирликларини кўриб чиқиб айтиш мумкинки ҳозирги замон ўзбек тилида улар иккита асосий гуруҳга бўлинадилар: мақолли характерга ега бўлмаган коммуникатив фразеологик бирликлар ва мақолли характерга ега коммуникатив фразеологик бирликлар. Биринчи гуруҳга қуйидагилар тегишли : - Оқ деса оқ кўк деса кўк; айтгани айтган дегани деган; борида чора – чора йўғида банда бечора. Иккинчи гуруҳга еса афоризм характеридаги фразеологик бирликлар киради. Демак ўзбек тилида коммуникатив фразеоогик бирликлар иккига бўлинар екан, мақолли характерга ега бўлмаган коммуникатив фразеологик бирликлар ва мақолли характерга ега коммуникатив фразеологик бирликлар. Инглиз фразеологиясида мақол ва маталлар ўртасида чегара мавжуд емас, инглиз тилида мақол луғатлари ўзида мақолли характерга ега бўлмаган коммуникатив фразеологик бирликларни ҳам киритадилар. Барча тилларда мақоллар асосан ундов гап тузилишида бўлади. Коммуникатив фразеологик бирликларнинг семантикаси. Касбга оид коммуникатив фразеологик бирликлар семантикаси инсон тушунчаси билан боғлиқдир. 5) Ба’зи бир инсоний сифатларнинг тавсифини берувчи фразеологик бирликлар: Инглиз тилида: еверй cоок праисес ҳис оwн бротҳ – (ҳар бир лойхўрак ўз ботқоқини мақтайди) Алл аре нот ҳунтерс тҳат блоw тҳе ҳорн – (ҳамма ярқираган нарса ҳам олтин емас) Тоо манй cоокс споил тҳе бротҳ – баковул кўпайса ош шўр бўлади Ўзбек тилида: Ҳар кимники ўзига ой кўринар кўзига 6) Инсоннинг меҳнат фаолияти, бази бир касбларининг бахосини ифодаловчи фразеологик бирликлар: Инглиз тилида: Тҳе таилор макес тҳе ман - (инсонни тикувчи қилади) Год сендс ус меат анд тҳе девил сендс ус cоокс – ( худо йегулик узатади сгайтон еса ошпаз) Ўзбек тилида Меҳнат инсонни улуғлайди Меҳнатнинг таги роҳат Демак, инглиз ва ўзбек тилларида касбга оид коммуникатив фраеологик бирликларнинг семантик таҳлили шуни кўрсатадики, тадқиқот қилинаётган тилларнинг мақол ва маталлари ўз мазмунлари бўйича хилма – хил халқлар ҳаётининг ҳамма томонларини қамраб олади. Инглиз ва ўзбек тилларида касбга оид фразеологик бирликлар семантик жиҳатдан номинатив ҳамда коммуникатив фразеологик бирликларга бўлинади. Ушбу фразеологик бирликларнинг номинативли синфига озида субстантивли, адективли(сифатли), фе’лли фразеологик бирликларни киритади.
Касбга оид номинатив фразеологик бирликлар гуруҳи 2 га бўлинади: бўйсунадиган сўз бирикмасининг тузилиши билан ясалган фразеологик бирликлар ҳамда ижодий сўз бирикмасининг тузилиши билан ясалган фразеологик бирликлар. Енг кўп тарқалган бўйсунган струкрурали фразеологик бирликлардир. Инглиз тилига нисбатдан ўзбек тилида бундай бирликлар камроқ учрайди. Ўзбек тилида коммуникатив фразеологизмларига киритилган мақол ва маталлар ҳар хил структурага ега бўлса, инглиз тилида уларда ҳеч қандай фарқ йўқ. Миллий – маданий ахборотни олиб юрувчи фразеологик бирликлар Ҳозирги вақтда лингвистикада тил ва маданиятнинг ўзаро та’сири масаласига катта диққат қаратилмоқда. Тил инсоннинг маданиятини, дунёқарашини акс еттирадиган восита бўлиб ҳисобланади. Тил ахборотни тўплаш ва сақлаб қолиш воситаси бўлиб, у дунё ҳақидаги инсон билимининг маконидир. Ҳар қандай халқнинг табиати, турмуши, тарихи, бойлиги ҳар хил. Назаримизда, дунёнинг тилга оид манзарасини шакллантиришда фразеология алоҳида рол ўйнайди. Тилнинг фразеологик таркибининг образли мазмунига маданий ва миллий кўриниш гавдалантирилган. Ахир бу образлар луғатларда одамлар онгида беҳуда мустаҳкамланмаган, улар ўз ма’но ва долзарбликарини сақлаб қолганлар. В. Н. Телиянинг мулоҳазаси бўйича “фразеологик бирликларнинг ўзлари маданий стереотипларнинг ролини егаллайдилар”. Тилда маданий миллий еталонлари билан ассоцация қилинадиган ўша иборалар мустаҳкамланади. Фразеологик бирликлар орқасида маданият туради. Лингвистик адабиётда тилнинг у ёки бу вариантига тегишли бирликни аниқлайдиган локалли маркалаштириш тушунчаси ишлаб чиқилган. Берилган ишда локалли маркалаштириш тушунчасида урғу унинг екстралингвистик шартланиш томонига кўчади, локалли маркалаштириш еса халқ ҳаётининг моддий шароитларини, мамлакат географиясини, унинг тарихи ва маданиятини, унинг ҳақиқатлилигини кўриб чиқадиган фразеологик бирликларнинг хусусиятларини интерпретация қилади. Миллий – фонли маркалаштириш фразеологик бирликларнинг семантикаси, образлилигига маҳаллий калоритни яратади. Локалли маркалаштиришнинг тадқиқотида ўрганилаётган фразеологик бирликларнинг семантикаси бир бурчак остида кўриб чиқилади, тилдан ташқари ҳақиқат билан нисбатнинг кўрсатгичи каби, урғу еса ички шаклга, фразеологик образга кўчади. Фразеологик образ чуқур ўзига хосликка ега. Унинг яратилишида кам бўлмаган инсон ҳаёти билан боғлиқ ҳақиқатнинг аниқ ҳодисалари аксида ижтимоий томонига тегишлидир. Лингвистларнинг якдиллик фикри бўйича фразеология тилнинг кўпроқ ўзига хос миллий соҳаси бўлиб ҳисобланади. Фразеологик фонд – бу фақат тилга оид емас, балки ҳар бир халқнинг маданий – тарихий хазинасидир. Фразеологик бирликлар орқали тадқиқотчилар халқ олиб юрадиган ма’лумотлар ҳақида хабар топадилар. Биргина фразеологик бирликни билиш бу камдир, биз унинг орқасида нима турганлигини, уни мамлакатнинг маданияти билан тарихи билан алоқаларини ўрганишимиз ҳам керак деб ўйлайман. Бундан ташқари, локалли маркалаштириш тадқиқот қилинаётган фразеологик бирликда социолингвистик шартланиш категориясининг бевосита кузатилаётган кўрсатилиши бўлиб ҳисобланади.
Ўзбек тили фразеологик бирликлари миллий асосда пайдо бўлган. Инглиз тилида бошқа тиллардан олиб ўзлаштириш нисбатдан кучлироқ, айниқса лотин ва франсуз тилларидан. Миллий – маданий компонентларни егалловчи тадқиқот қилинаётган фразеологик бирликларнинг таққосли таҳлили ўз хусусиятларига улар акс еттирган жамиятнинг ҳаёт доираси билан боғлиқ бўлган асосий гуруҳлар бўйича уларнинг таснифини кўрсатади: 1) Ҳар хил ижтимоий гуруҳларнинг меҳнатга оид фаолиятлари асосида пайдо бўлган фразеологик бирликлар; 2) аниқ тарихий давр, реалликни акс еттирувчи фразеологик бирликлар; 3) одамлар, урф - одатлар, миллий ўзига хос вазиятларни акс еттирувчи турмуш, маросимлар асосида пайдо бўлган ананали характердаги фразеологик бирликлар; 4) мамлакат географиясини акс еттирувчи фразеологик бирликлар; 5) адабий манбалар, давлатга оид ҳужжатлар, матбуотдан пайдо бўлган фразеологик бирликлар. Меҳнат фаолияти асосида пайдо бўлган фразеологик бирликларнинг ҳақиқий касбий мазмунини, меҳнатга муносабатини, ҳар хил соҳадаги вакилларнинг ҳаёти ва турмуш тарзини акс еттирадилар, бу еса кўриб чиқилаётган миллий калоритни шартлайди. Меҳнат фаолияти ва ижтимоий муносабатлар билан боғлиқ фразеологик бирликларнинг миллий маданий компоненти инглиз ва ўзбек тилларида таққосланганда аниқ билинади. Шундай қилиб , хохлаган натижага олиб келмайдиган жамоавий меҳнат ҳақидаги тушунчани инглиз тилида “ тоо манй cоокс споил тҳе бротҳ” фразеологик бирлиги ифодалайди. Ушбу фразеологик бирликнинг инглиз тилида қуйидагича аниқроқ таснифланади: тоо манй партиcипанц ин тҳе шапинг оф а план, аcтион ор ундертакинг аре ликелй то инжеcт тҳеир персонал опинион анд стйлес инто тҳе wорк то тҳе ехтент тҳат тҳе ехпеcтед оутcоме ор натуре анд стйле оф тҳе субжеcт беcомес алтеред беёнд реcогнитион ор фаллс шорт оф иц оригиналлй cонcеивед фунcтион. Ушбу фразеологик бирликда урғу ҳар бир киши нимагадир ўзиникини кирати деган ма’нога кўчади, бу еса умумий ишга имкон бермайди. Бу фразеологизм ўз ма’носи бўйича “ кўпчилик – пўқчилик” ўзбек тили фразеологик бирлигига тўлиқ мос келади. Касбга оид фразеологик бирликлар ўзига хос ҳар хил доираларни ҳар хил касбий гуруҳларнинг ҳаёти ва турмушининг хусусиятларини акс еттирадилар, масалан; инглиз тили фразеологик бирлиги бусман’с ҳолидай – ўзининг одатдаги машғулотлари устида байрам кунини ўтказиш – автобус ҳайдовчиларига байрам кунларида янги келганларни ўргатишга тўғри келган ҳақиқатни акс еттиради. Тадқиқот қилинаётган фрзазеологик бирликларнинг қишлоқ хўжалиги меҳнат соҳасида айрим ҳақиқий томонларини метафорик контекстда кўрсатади: инглиз тилида “ Шееп тҳат ҳаве но шепҳерд” , “тоо муч wатер дроwнед тҳе миллер” ўзбек тилида “ кўпдан қуён қочиб қутулмас” Ёки “алл аре нот ҳунтерс тҳат блоw тҳе ҳорн”, қурилиш ишлари : суч cарпентерс, суч чипс, плай cарпентер, хизмат доирасидаги профессорлар - еверй cоок праисес ҳис оwн бротҳ; тоо манй cоокс споил тҳе бротҳ, оёқ кийимчилар касби - тҳе cобблер (шоемакер) муст стиcк то ҳис ласт, ўзбек тилида « дурадгор бор жойда қўлингни тий, тилчи бор жойда тилингни тий » тувакчи касби - cлай ин тҳе ҳандс оф тҳе поттер, ошпазлар « ан илл cоок cан’т лиcк ҳис оwн фингерс, овчилар « алл аре нот ҳунтерс тҳат блоw тҳе ҳорн » ва бошқалар.
Тилнинг ўзига хослиги фақат унинг моддий томонида емас, балки семантик томонида ҳам намоён бўлади. Фразеологик бирлик таркибида бўлган емоционал-експрессив жиҳатлар унга у яратган жамоа томонидан берилади. Бу белгилар фақат ҳақиқатни емас, балки унга билдирилган муносабатни ҳам ўзида акс еттириши зарурдир. Касбга оид фразеологик бирликнинг емоционал-експрессив хусусиятлари уни яратган жамоа тарихининг тажрибаси, етик ва естетик жиҳатларига ҳам боғлиқдир. Тажриба қилинаётган фразеологик бирликлар ҳар хил ижтимоий статуслар ( ҳолатлар) , аниқ тарихий даврга берилган тилга оид жамоалар касблар вакилларининг идрокини акс еттирадилар. Усталик билан яратилган фразеологик бирликлар нот то cаре а тинкер’с дамн ишлатилади , нот то cаре а принcе’с дамн семантик жиҳатдан мумкин емас. Ўзбек тилида “ молдай ювош” Демак биз инглиз ва ўзбек тилидаги ба’зи бир касбга оид фразеологик бирликларнинг емоционал ва експрессив жиҳатларини таҳлил қилдик. Инглиз тилида ўзида салбий жиҳатларни англатувчи қуйидаги фразеологик бирликлар мавжуд: солдиер, тинкер, таилор, барбер, саилор, ўзбек тилида:мисгар, сартарош, фойтинчи “ас қуаррел соме ас а тинкер”, “ то сноре лике а тинкер”, “ ас друнк ас а тинкер”, “ нот то cаре а тинкер’с cурсе (дамн)”, “нот wортҳ тинкер’с дамн”, “а голд диггер”- бой ошиқлардан фойда йўлида фойдаланадиган аёл Хуллас, касбга оид фразеологик бирликлар меҳнат фаолиятини, сиёсий тузилишни, ан’анали маиший характердаги ҳодисаларнинг ҳақиқатлигини акс еттиради. Улар мақолларда ҳам, мақол типида бўлмаган фразеологик бирликларда ҳам учрайди. Инглиз тилидаги мақол ва маталлар чегара билмайди. Улар коммуникатив фразеологик бирликлар сирасига киради. Инглиз ва ўзбек тилларида касбга оид фразеологик бирликлар семантик жиҳатдан номинатив характерга ега бўлган ва коммуникатив фразеологик бирликлардир. Шунингдек, фразеологик бирликлар емоционал-експрессивликни ҳосил қилиб, образлиликни юзага келтиради.