Kasb yoki mutaxassislik nomi

Mening kompyuterim
Tarmoq diskida, ya'ni mahalliy papkani 
tarmoq drayveri sifatida ulash uchun. Buning uchun siz quyidagilarni 
bilishingiz kerak: papkani 
C: \\ Foydalanuvchilar \\ User \\ appdata \\ rouming \\ Microsoft \\ 
Windows \\ Network Qisponlar 
derazada ko'rsatiladigan tarmoq resurslari bo'yicha yorliqlar 
mavjud 
Mening kompyuterim.
Bu shuni anglatadiki, ulangan tarmoq 
papkasi shu joyda ham. Shuning uchun, agar siz biron bir mahalliy 
papka yorlig'ini yaratsangiz va yuqoridagi papkaga nusxalashsangiz, 
tizim uni tarmoq diskida o'qiydi va tegishli joyda namoyish etadi. Bu 
erda bunday oddiy harakatlar, siz tarmoq papkasini, shuningdek, 
mahalliy papkani derazada aks ettiriladigan tarmoq drayveri sifatida 
ulashingiz mumkin. 
Mening kompyuterim
. 
Va ular o'z kompyuterlarini unga bog'lab, biz qanday qilib 
kompyuterlar o'rtasida almashish va fayllarni baham ko'rish 
kerakligini ko'rib chiqamiz. Bu juda qulay, siz kompyuterdan 
kompyuterdan flesh-diskda hujjat kiyishingiz shart emas, 
shuningdek, filmlarni tomosha qilishingiz va boshqa kompyuterda 
musiqa tinglashingiz mumkin. 
Tarmoq qurish uchun sizga yo'riqnoma (Router) yoki o'zgartirish 
(tugmasi kerak. Ushbu ikkita qurilma o'rtasidagi farq shundaki, 
tarmoq tashkiloti, shuningdek, barcha Internetga tarqatadi va 
ulanishlarni boshqarishi mumkin. Ya'ni, siz maxsus kompyuterlar 
uchun sayt yoki portlarga kirishni cheklashingiz mumkin. Faqat 
tarmoq kerak bo'lganda kalit ishlatiladi. 
Umumiy papkani yaratish va foydalanish huquqlari, g'oyalar, 
shakllar va qoidalarni tanlash 
Umumiy papkalarni yaratish uchun siz mavjud bo'lgan umumiy 
papkasida papkalarni yaratish huquqiga ega bo'lishingiz kerak. 

---

Bunday huquqlarni olish to'g'risida ma'lumot olish uchun ma'murga 
murojaat qiling. 
Umumiy papkani yaratish 
Menyuda Fayli Elementni 
ta'kidlash Yaratmoq Va 
jamoani 
tanlang Papka. 
Dalada Ism Ism jildini kiriting. 
Ro'yxatda Kontent papkalari Yaratilgan papka turini tanlang. 
Ro'yxatda Papkani B. Jildning manzilini tanlang. 
Tezkor boshlang'ich papkani mavjud elementlar bilan boshlang. 
1.
Navigatsiya sohasida papkalar ro'yxatida nusxa ko'chirish 
uchun papkani bosing. 
Menyuda fayli Tanlamoq Papka va bosish jild nomi nusxasi. 
Jildni nusxalashni xohlagan ro'yxatdagi manzilni tanlang. 
Kirish darajasini belgilang. 
Navigatsiya sohasiga papkalar ro'yxatida, birgalikda foydalanish 
uchun umumiy papkani o'ng tugmachasini bosing va men buyruqni 
tanlang. Xususiyatlar Kontekst menyusida. 
Siz umumiy papka uchun ruxsatnomalarni belgilash uchun 
egasning egasiga beriladigan umumiy papkaga ruxsat berishingiz 
kerak. Shu bilan birga, siz faqat bitta papka uchun ruxsatlarni 
o'rnatishingiz mumkin. 
Yorliqni bosing Ruxsatnoma. 
Tugmasini bosing Qo'shmoq. 
Dalada Ism User huquqlarini almashish uchun zarur bo'lgan 
foydalanuvchi ismini kiriting. 
Tugmasini bosing Qo'shmoqVa keyin - tugma OK. 
Dalada Ism Kiritilgan ismni tanlang. 
Guruhda Ruxsatnoma Kerakli parametrlarni tanlang. 
Eslatma: Barcha foydalanuvchilarga papkaga kirish huquqiga 
ega bo'lgan barcha foydalanuvchilarga berish uchun qiymatni 
bosing Bajarilish dalada Ism. 
Ma'lumotlarni tashkil etish va qidirish uchun qarashni yaratish. 
Quyidagi harakatlardan birini bajaring. 
Noldan ko'rinishni yaratish 

---

2.
Menyuda Ko'rinish Jamoani tanlang Joriy ko'rinishVa keyin - 
buyruq Ko'rishni aniqlang. 
Tugmasini bosing Yaratmoq. 
Maydonga nom kiriting Yangi g'oya nomi. 
Ro'yxatda Vakillik turi Kerakli ko'rinishni tanlang. 
Ushbu ko'rinishda qaerda bo'lishi mumkinligini aniqlash uchun 
guruhga tegishli kalitni o'rnating. Ishlatilishi mumkin. 
Tugmasini bosing OK. 
Bo'limda ko'rinishni yanada sozlash Tavsif Tugmani bosing va 
kerakli parametrlarni tanlang. 
Parametrni tanlash oxirida bosing OK. 
Ushbu ko'rinishni darhol ishlatish uchun bosing Qo'llamoq. 
Standart vakillik asosida g'oyani yaratish 
Yangi vakolatxonani yaratmoqchi bo'lgan ko'rinishga o'ting. 
Menyuda Ko'rinish Tanlamoq Joriy 
ko'rinishva 
keyin 
buyum Hozirgi vakillikni o'rnatish. 
Bo'limning barcha turlari uchun Tavsif Tugmani bosing va kerakli 
parametrlarni tanlang. 
O'zgarishlarni 
tugatgandan 
so'ng, 
dialog 
oynasini 
yoping O'rnatish vakili. 
Menyuda Ko'rinish Jamoani tanlang Joriy ko'rinishVa keyin - 
buyruq Ko'rishni aniqlang. 
Dalada papka nomi uchun taqdimotlar Tanlamoq Joriy ko'rinish. 
Tugmasini bosing Nusxa ko'chirmoq 
Maydonga nom kiriting Yangi g'oya nomi. 
Ushbu nuqtai nazarni aniqlash uchun, guruhdagi tegishli holatga 
o'tishni belgilang Ishlatilishi mumkin. 
Eslatma: Yangi 
g'oyalar 
qo'shiladi Joriy 
ko'rinish Subenu 
(menyuda) Ko'rinish Tanlamoq Saralash turi). 
Odatiy papkada ishlatiladigan tasvirni o'zgartiring. 
Odatiy foydalaniladigan umumiy papkaning taqdimotini 
o'zgartirish uchun siz papkaning egasining huquqlariga ega 

---

bo'lishingiz va uni hech bo'lmaganda bitta foydalanuvchi 
vakolatxonasini aniqlashingiz kerak. 
Xususiyatlar Kontekst menyusida. 
Yorliqni bosing Boshqaruv. 
Agar yorliq bo'lsa Boshqaruv Yo'q, bu sizning ruxsatingiz yo'q 
"egasi" degani yo'q. 
Ro'yxatda Manba ko'rish Jildni ochganingizda ko'rsatiladigan 
ko'rinishni tanlang. 
Elementlar uchun standart 
bu tur
 Microsoft Outlookning ishlashini 
ishlatadi Normal. 
Qo'shimcha 
papkaga 
ma'lumot 
berishda 
boshqa 
foydalanuvchilarga mavjud bo'lgan shakllarni ko'rsating. 
Shaxsiy umumiy papkaga yoki umumiy papkaga shakl qo'shish 
uchun siz muharrir yoki egasiga to'g'ri muharriringiz bo'lishi kerak. 
Umumiy papka egasi papkani foydalanuvchilari uchun shakllarga 
kirishni cheklashi mumkin. 
Xususiyatlar Kontekst menyusida. 
Yorliqni bosing Shakllar. 
Ro'yxatga 
shakl 
qo'shish 
uchun Folder 
shaklini 
xaritalashTugmasini bosing Tashkil qilmoqVa keyin shaklni tanlang. 
Tugmasini bosing Yaqin. 
Boshqa papka foydalanuvchilari ro'yxatini cheklash uchun 
guruhga tegishli kalitni o'rnating Ishlashga imkon bering. 
Papkaga joylashtirilgan elementlarni qayta ishlash qoidalarini 
yarating. 
Siz o'zingizning qoidalarini yaratish yoki o'zgartirish uchun siz 
egasining umumiy papkasiga ruxsat berishingiz kerak. 
Navigatsiya sohasiga papkalar ro'yxatida, qoidalarni yaratmoqchi 
bo'lgan umumiy papkani o'ng tugmachasini bosing va buyruqni 
tanlang Xususiyatlar Kontekst menyusida. 
Yorliqni bosing Boshqaruv. 
Tugmasini bosing Jild yordamchisi. 

---

Quyidagi harakatlardan birini bajaring: 

Qoidani yaratish uchun bosing Qo'shmoq. 
Mavjud qoidani o'zgartirish uchun uni ro'yxatda bosing va 
bosing O'zgartirmoq. 
Quyidagi haqiqiylikni o'zgartirish shartlarini kiriting 
ushbu 
element
. Qo'shimcha shartlarni belgilash uchun bosing Qo'shimcha 
ravishda. 
Guruhda Quyidagi bosqichlarni bajaring Kerakli harakatlarni 
tanlang. 
Eslatma: Odatiy qoida faol bo'ladi. va bosish OK. 
To'plash va tadbirlar jildiga qo'shing. 
Mavzu-14 Ma’lumotlarni izlash va qidiruv tizimlardan foydalanish
. 
Reja: 
1.
Internetda axborot qidiruv tizimlari 
2.
Axborotlarni paramеtrlari bo’yicha qidirish 
3.
Ixtisoslashgan axborot qidiruv tizimlari. 
Axborot hayotimizda muhim ahamiyatga ega ekan, uni 
Internetdan kerakli vaqtda, zarur miqdorda, qisqa vaqt ichida olib 
turishimiz kerak bo'ladi. Lekin, Internetdan axborotni qisqa vaqt 
ichida olish muammosi ham bor. Bu darsda shu muammoni hal etish 
usullaridan birini ko'rib chiqamiz. Qidiruv tushunchasi. Intеrnеt 
tarmog’idagi qidiruv tushunchasi shuni anglatadiki, bunda har bir 
foydalanuvchi o’ziga kеrakli bo’lgan biror ma'lumot yoki matеrialni 
maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ega bo’ladi. 
Internet - bepoyon axborot ummoni. Axborotlar Internetda millionlab 
Web-sahifalarda saqlanadi. Bizga kerakli axborot saqlanadigan Web-
sahifani topish uchun uning Internetdagi adresini bilish zarur. Ammo 
internet soat sayin yangi axborotlar bilan boyib boradi. Shuningdek, 

---

ba'zi (eskirgan) axborotlar Internet tarmog'idan chiqarib tashlanadi. 
Internetdagi ko'p foydalaniladigan Web-sahifalar adreslari maxsus 
ma'lumotnomalarda chop etib turiladi. Lekin ulardan to'liq axborot 
olib bo'lmaydi. Chunki Internetdagi barcha Web-sahifalar adreslarini 
chop etish uchun juda katta hajmli kitob kerak bo'ladi. Bu kitob chop 
etib tugatilmasidan Internetdagi bir qancha adreslar o'zgarishi aniq. 
Bu muammo maxsus Qidiruv tizimlari yaratilishi bilan osonlikcha hal 
etildi. Intеrnеt tarmog’i foydalanuvchilari qidiruvni Intеrnеt muhitida 
joylashgan vеb-saytlar, ularning manzili va ichki ma'lumotlari bo’yicha 
olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kеrakli bo’lgan 
axborotni samarali qidirish va tеz topish imkoniyatini bеradi. 
Axborotlarni qidirish. Intеrnеt tarmog’i shunday bir muhitki u o’zida 
turli ko’rinishdagi va turli tillardagi ko’plab axborotlarni jamlagan. 
Bunda ushbu axborotlar ichidan kеrakli bo’lgan ma'lumotlarni qidirib 
topish muammosi paydo bo’ladi. Intеrnеt tarmog’ida har bir 
foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o’zbеk, rus, ingliz yoki boshqa 
tillardagi bir yoki bir nеcha so’zdan tashkil topgan so’rovlardan 
foydalanadi. Ya'ni ma'lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida 
ishtirok etgan so’zlar va jumlalar bo’yicha qidirib topish mumkin. 
Bunda foydalauvchi tomonidan Intеrnеt qidiruv tizimi qidiruv 
maydoniga kеrakli ma'lumotga doir so’z yoki jumla kiritiladi va qidiruv 
tizimi ishga tushiriladi. Shundan so’ng qidiruv tizimi foydalanuvchiga 
o’zi tomonidan kiritilgan so’z yoki jumlaga mos kеluvchi 
ma'lumotlarni qidirib topadi va kompyutеr ekranida ularning 
ro’yxatini hosil qiladi. Vanihoyat ro’yxatdagi ma'lumotlarni kеtma-kеt 
ko’rib chiqilib kеrakli bo’lganlari kompyutеrga saqlab olinadi. 
Axborotlarni paramеtrlari bo’yicha qidirish. Ko’rib o’tilganidеk, har bir 
foydalanuvchi Intеrnеt tarmog’i orqali o’ziga kеrakli bo’lgan 
ma'lumotlarni uning mavzusi hamda tarkibidagi so’z yoki jumla 
bo’yicha qidirib topishi mumkin, lеkin Intеrnеt tarmog’ida 
ma'lumotlar shunchalik ko’pki, ta'kidlab o’tilgan usul samara 
bеrmasligi mumkin. Bunday hollarda Intеrnеt qidiruv tizimlari 

---

qidiruvning bir qancha qo’shimcha usullari bo’yicha qidiruvni taqdim 
etadi, bular: 

ma'lumotlarni uning tili bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, vidеo) bo’yicha 
qidiruv; 

ma'lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni uning joylashgan Intеrnеt zonasi bo’yicha 
qidiruv; 

ma'lumotlarni xavfsiz qidiruv. Ixtisoslashgan axborot qidiruv 
tizimlari. Axborot qidiruv tizimlari – bu vеb-sayt hisoblanib Intеrnеt 
tarmog’ida axborotlarni qidirish imkoniyatini taqdim etadi. Bunda 
yuqorida sanab o’tilganidеk Google i Yahoo dunyodagi eng 
mashhur qidiruv tizimlaridan hisoblanadi. Bizning davlatimizda 
WWW.UZ axborot-qidiruv tizimi qidiruv so’rovlari bo’yicha 
ilg’orlardan biridir. Bundan tashqari Intеrnеt tarmog’ida ma'lum 
sohada ishlaydigan ixtisoslashgan qidiruv tizimlari ham mavjud. 
Bulardan eng ommaboplari: “KtoTam” – insonlar to’g’risidagi 
axborotlarni qidirishga mo’ljallangan yangi turdagi axborot-qidiruv 
tizimi. Bunda insonlarni ismi, sharifi, familiyasi, kasbi, lavozimi va 
unvoni hamda tashkilot va boshqa insonlar orqali topish 
mumkin.“Tagoo” – musiqalarni qidirishga mo’ljallangan qidiruv 
tizimi. Boshqa qidiruv tizimlariga nisbatan ushbu tizim o’zining 
kеngaytirilgan musiqa bazasidan va boshqa saytlarning mp3 
rеsruslaridan qidirib ularning ro’yxatini shakllantiradi. So’rovda 
musiqa nomini, uning ijrochisini hamda albom nomlarini ham kiritish 
mumkin.“Truveo” 
– 
Intеrnеtning 
turli 
rеsurslaridagi 
vidеomatеriallarni qidirishga ixtisoslashgan axborot – qidiruv tizimi. 
Bu tizim orqali on-layn vidеo hamda tеlеdasturlar namoyishlarini 
ham qidirib topish mumkin.“Kinopoisk” – filmlar to’g’risidagi 
axborotlarni qidirish tizimi. Qidiruv vaqtida filmning nomi, chiqqan 
yili, janri, ishlab chiqqan davlat nomi, kompaniya nomi, aktеrlar 

---

ismlari hamda rеjissеrlar va stsеnariy mualliflari ism shariflaridan 
ham foydalanish mumkin.“Ebdb” – elеktron kutubxonalardan 
kitoblarni qidirishga ixtisoslashgan axborot-qidiruv tizimi. Ushbu 
saytning ma'lumotlar bazasida elеktron ko’rinishda tarqatiladigan 
adabiyotlarning ko’plab mashhurlari to’plangan. Qidiruv natijalari 
kitob nomlari bo’yicha guruhlanadi.“Ulov-Umov” – rеzyumе va 
vakant joylarni qidirish tizimi. Bunda qidiruv jarayonida karеra va 
ishga bag’ishlangan hamda ijtimoiy tarmoq va boshqa saytlar 
vakansiyalari tеkshiriladi va ro’yxati shakllantiriladi.Qidiruv 
tizimlaridan to’g’ri maqsadda foydalanish. Ha, afsuski, bugungi 
kunda kompyutеrga va intеrnеtga yoshlar tomonidan birinchi 
navbatda ko’ngilochar vosita dеb qaralmoqda. Ayniqsa, bolalar 
kompyutеrga ko’zi tushgan zahoti darrov o’yinlarni so’rashadi, 
ko’pchillik yoshlar esa Intеrnеtga ulangani zaxoti esa rasmlar 
tomosha qilishni so’rashadi.Intеrnеt rеsurslari xilma-xildir. Ularning 
ichida ham foydali ham zararli bo’lganlari ma'lumotlar uchraydi. 
Intеrnеt tarmog’idagi axborot-qidiruv tizimlari esa Intеrnеt rеsurslari 
ichidan so’ralgan ixtiyoriy ma'lumotlarni qidirib topib bеrish 
imkoniyatiga ega. Chunki bunday qidiruv tizimlari kalit so’zlar 
bo’yicha qidirishni amalga oshiradi. Foydalanuvchi tomonidan 
qanday ma'lumot kiritilsa, xuddi shu ma'lumotga mos ma'lumotlarni 
qidirib topadi. Shu narsani eslatib o’tish kеrakki, har qanday axborot 
ham foydali va to’g’ri, rost hisoblanavеrmaydi. Axborot-qidiruv 
tizimlaridan faqatgina to’g’ri va foydali maqsadda foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. Turli nojo’ya ma'lumotlardan foydalanishdan 
va tarqatishdan saqlanish maqsadga muvofiqdir. Har bir qidiruv 
tizimi Internet tarmog’ida o'z adresiga ega. Masalan, yuqorida sanab 
o'tilgan qidiruv tizimlari mos ravishda www.rambler.ru, 
www.aport.ru, www.yahoo.com va www.google.uz adreslarga ega. 
Qidiruv tizimi Web-brauzer orqali ishga tushiriladi, ya'ni brauzerning 
adreslar satriga qidiruv tizimining adresi kiritiladi. Qidiruv tizimlari 
(Web-sahifasi) turli ko'rinishga ega bo'lgani bilan ularning ishlashi 

---

deyarli bir xil. Ulardan foydalanishni Rambler qidiruv tizimi misolida 
ko'rib chiqamiz. Qidiruv tizimida ishlash Ramblerni ishga tushirish 
uchun avval Internet Explorerni ishga tushiramiz, Brauzerning 
adreslar 
satriga 
Rambler 
qidiruv 
tizimining 
adresi 
-
 www.rambler.ru ni kiritib Enter tugmasini bosamiz. Brauzer 
ma'lumotlar maydoniga Rambler qidiruv tizimining Web-sahifasi 
chiqadi: 
Avvalambor, internetdan qanday axborotni izlashni aniq bilish 
lozim.U biror mavzu bo'yicha maqola, o'yin dasturi, kompyuter 
qurilmalari drayveri va hokazo bo'lishi mumkin. Agar biror maqola 
kerak bo'lsa, Rambler qidiruv satriga shu maqola nomi yoki 
maqolada uchrashi mumkin bo'lgan so'z yoki jumla, ya'ni kalit so'z 
kiritilib, qidiruv tugmasi bosiladi.Agar biror dasturni topish kerak 
bo'lsa, qidiruv satriga shu dastur nomi yoki uning vazifasi kiritiladi. 
Masalan, WindowsXP operatsion sistemasi uchun Laserjet 1300 
printerining drayveri kerak bo'lsa, qidiruv satriga "Windows XP 
uchun Laserjet 1300 drayveri" (драйвер Laserjet 1300 для Windows 
XP) deb yoziladi. Rambler qidiruv satriga kiritilgan axborotni Internet 
tarmog'idagi millionlab hujjatlar ichidan izlaydi) Natijada Web-
brauzer ma'lumotlar maydoniga bir necha (o'nlab yoki yuzlab) 
hujjatlarning gipermurojaatli adreslari va ularning qisqacha 
tavsiflaridan iborat Web-sahifa chiqadi. Topilgan hujjatlar ichidan 
keraklisini berilgan qisqa tavsifga ko'ra aniqlab olinadi. 
Izlash vaqtini kamaytirish uchun kerakli axborotni mavzu bo'yicha 
izlash mumkin. Buning uchun Ramblerning bo'limlar ro'yxatida 
kerakli bo'lim tanlanadi. Bu ish tanlangan bo'lim nomi ustiga 
sichqoncha ko'rsatkichini olib kelib, chap tugmasini bosish orqali 
amalga oshiriladi. Shuni aytish joizki, ro'yxatda umumiy bo'limlar 
berilgan Masalan, "Sport", "Yangiliklar", "O'yinlar", "Kinozal" va 
hokazo. Bo'lim tanlangach, qidiruv satrida berilgan axborot 
Intemetning faqat tanlangan bo'limga tegishli hujjatlari ichidan 
izlanadi. 

---

WAIS WAIS (Wide Area Information System) – kеng profilli 
axborot sistеmasi. Kirish uchun ochiq bеrilganlar bazasi sistеmasi. U 
tarmoq rеsurslarini indеkslangan ma'lumotlarini saqlovchi global 
bеrilganlar bazalarini majmuidir. Wais taqsimlangan bеrilganlar 
bazasida qandaydir satr yoki kalit so`zlar yordamida ma'lumotlarni 
topish imkoniyatini bеradi. Bundan ko`rinib turibdiki, Wais fayl 
nomlari va formati bilan emas, balki ularda joylashgan matnlardan 
tashkil topgan bеrilganlar bazasi bilan ish ko`radi. Wais da boshqa 
xost kompyutеrlarda mavjud bеrilganlar bazasi bilan bеvosita aloqa 
bog`lab, kеrakli hujjatni undan avtomatik ravishda oladi. Dеmak, 
Wais tufayli intеrmurojaatlar turli bazalar sistеmasi bilan ham 
bog`langan. Bundan tashqarii Wais da mavjud bеrilganlar bazasiga 
yangi bеrilganlar bazasini qo`shish mеxanizmi yaxshi ishlab 
chiqilgan, Waisda ishlatiladigan matnlardan tashkil topgan 
fayllardagi matnlar o`lchoviga hеch qanday chеgara yo`q. Bunday 
imkoniyat hozirda tijorat maqsadlarida ma'lumot olishda kеng 
qo`llanilmoqda. 
FINGER 
Finger bu 
Internetning buyrug`i bo`lib, 
u 
foydalanuvchilar haqida ma'lumotlar olish uchun xizmat qiladi. 
Uning dеyarli barcha opеratsion sistеmalar (Dos, Windows) uchun 
vеrsiyalari mavjud. Finger buyrug`ini bajarish (Unixda) quyidagicha 
bo`ladi. Finger foydalanuvchi 
ro`yxat 
nomi 
(login). 
Misol 
uchun: Finger [e-mail] buyrug`i bilan Internet bilan 
bog`lanilsa, Finger orqali zaripov haqida ma'lumot olish mumkin. 
Finger dan foydalanish uchun foydalanuvchining nomi (login) va 
foydalanuvchi ro`yxatdan o`tgan kompyutеrning to`la nomini bilish 
kеrak. Bu ma'lumotlar ma'lum bo`lsa, Finger foydalanuvchi 
to`g`risida quyidagi ma'lumotni bеradi: uning ismi sharifi, uy 
katalogi, Internet bilan oxirgi marta qachon aloqa qilgani, 
o`qilmagan elеktron pochtaning borligi. Ayniqsa oxirgi ma'lumot 
ko`p hollarda foydali bo`lishi mumkin. Chunki xususan siz yuborgan 
xatingizni o`qilgan yoki o`qilmagani (olmagani) haqida ma'lumotga 

---

ega bo`lasiz. Finger yordamida plan (shaxsiy rеja) agarda u uy 
katalogida joylashtirilgan bo`lsa, faylini ham ochib ko`rish imkoniyati 
mavjud. O`z shaxsiy plan faylingizda esa hoxlagan rеjani yozishingiz 
mumkin. Fingerdan foydalanish har doim muvafaqqiyatli 
kеchavеrmaydi. Quyidagi uch holatda u kеrakli natijani bеrmasligi 
mumkin. Finger foydalanuvchini topa olmaydi. Bunda Finger 
attain paydo bo`ladi. Bu esa foydalanuvchi adrеsi noto`g`ri 
kiritilganini bildiradi. Finger kompyutеrni topolmaydi, Finger 
unknown host: [e-mail]. Bu xato kompyutеr nomini 
noto`g`ri ko`rsatilganda paydo bo`ladi. Kompyutеr Finger buyrug`ini 
topa olmaydi. Finger 
[e-mail]
. Finger: Command not 
found (buyruq topilmadi). Bu uzoqlashgan kompyutеr – sеrvеrda 
mijoz kompyutеr Finger buyrug`ini topa olmadi va shuning uchun 
bu buyruqni bajara olmadi. Buning sababi Finger Internetning 
barcha 
kompyutеrlarida 
bo`lmasligidan 
dalolat 
bеradi. 
Finger yordamida, xususan turli sohalarga oid yangiliklarni ham olib 
turish 
mumkin. 
Misol 
uchun: Finger 
[e-mail] buyruq 
yordamida NASA yangiliklarini 
olish mumkin. Еr qimirlash haqidagi ma'lumotlar esa Finger 
[e-mail] buyrug`i orqali olinadi. 
ARCHIEMavjud fayllar haqidagi ma'lumotlar turli sеrvеrlarda 
bo`ladi. Archie kalit so`zlar orqali sеrvеrlarga talabnoma yuborish 
uchun xizmat qiladi. Mavjud sistеma orqali archiega kirish 
mumkinligini tеkshirish archie enter buyrug`i bilan amalga oshiriladi. 
VERONICA programmasi Veronica (Very Easy Rodent – 
Oriented Net – wide Index to Compyuter Archives – qiziquvchilar 
uchun kompyutеr arxivlari bo`yicha ma'lumot bеruvchi) ma'lumot va 
fayllar joylashgan sеrvеrni topish uchun xizmat qiluvchi 
programmadir. Gopher serverlarga 
kirish 
oson 
bo`lishiga 
qaramasdan ba'zan qidirilayotgan ma'lumot yoki fayl qaysi 
sеrvеrdaligini topish qiyin bo`lishi mumkin. Bu holda Veronicadan 
foydalanadi va u qaysi sеrvеrda qiziqtirayotgan fayl yoki ma'lumot 
borligini aniqlab bеradi. U Gopher serverlarda mеnyu punktini 
aniqlab bеradi. Undan ishlatish uchun Veronica sеrvеrga kirishni 

---

amalga oshiruvchi Gopher serverdan foydalanadi. Veronica 
ma'lumotlar bazasi dunyoda mavjud Gopher serverlarni skanеrlash 
hisobiga to`plashgan bo`ladi. Uning ma'lumoti ma'lumotlar 
bazasiga gopher.tc.umn.edu sеrvеri orqali kiritiladi. Bunda Other 
gopher and Information Servers (Boshqa Gopher va axborot 
sеrvеrlar) mеnyusi tanlanadi va uning Search Gopher space using 
Veronica bandi tanlanadi. Bunda ma'lumotlarning archive dan ko`ra 
osonroq tanlanishiga sabab Gopher serverlarning fayllar nomlari 
bilan emas, mеnyu bandlarini matnlar yordamida tasvirlashidadir. 
Bunday axborot ko`proq tushunarlidir. Bu matnlar yordamida fayl 
yoki kataloglarning nomlari aytilishidan ko`ra ularning mazmuni 
so`zlar bilan aytilishini tushunish osonroq. Misol uchun biror mavzu 
bilan fayl nomini, faylni topishdan ko`ra ko`proq ma'lumot bеradi. 
Shuning uchun Veronica archive topolmagan fayllarni ham topib 
bеradi. Veronica Gopher fayllarni tadqiq qilib bo`lgandan so`ng 
topshiriq asosida bajarilgan barcha ishlarning mеnyu ro`yxatini 
bеradi. Uning yordamida kеrakligini Gopherdagidan tanlash 
mumkin. 
ALTA-VISTA 
Alta-Vista nomli 
programma 
WWWda 
ma'lumotlarni qidirishning zamonaviy sеrvеrlaridandir. Uning 
yordamida hatto rus tilida turli kodirovkada tayyorlangan 
ma'lumotlarni ham qidirish imkoniyati mavjud. U KOI-8 va Windows 
1251 kodlarida bеrilgan sahifalarni o`qiy oladi. Kеyingi paytda u 
orqali kuniga millionlab foydalanuvchilar turli ma'lumot bazalariga, 
tеlеkonfеrеntsiyalarga murojaat qilib turibdi. 
Mavzu-15 Global tarmoqda axborot qidiruv texnologiyalaridan 
foydalanish. 
Reja: 
1.
Global kompyuter tarmoqlarining tijoratda qo‘llanilishi. 
2.
Moliyaviy-iqtisodiy faoliyatdagi global kompyuter tarmoqlari. 
3.
Global tarmoq tuzilmasi. 
Axborot texnologiyalari va zamonaviy texnika yutuqlari bilan 
o’zaro almashish extiyoji global kompyuter tarmoqlarini 
mamlakatlararo xamkorlik dasturini amalga oshirishning ajralmas 
qismi qilib qo’ydi. Ilmiy va maorif maqsadlari va biznes uchun ko’plab 

---

kompyuter tarmoqlari tashkil etilgan. Ko’plab tarmoqlarni birlashtira 
oluvchi va dunyo xamjamiyatiga kirish imkonini beruvchi tarmoq - bu 
Internet. Internet foydalanuvchiga cheksiz axborot resurslarini taqdim 
etadi. Ushbu resurslarga kirish uchun mos keluvchi amaliy dasturiy 
ta'minotdan foydalanish kerak. Do’stona grafik interfeys Internet 
xizmatidan xar bir kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. 
Bunday dasturlarning ko’pi foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan 
Windows OT muxitida ishlaydi. Grafik interfeysli dasturlar muxim 
xususiyatlarga ega: ular foydalanuvchidan barcha tizimli arxitekturani 
bekitadi va xar qanday kompyuter platformasida saqlanadigan 
ma'lumotlar bilan ishlash imkonini beradi. 
Global kompyuter tarmoqlarining tijoratda qo‘llanilishi. 
Zamonaviy axborot texnologiyasiga ega xisoblash texnikasidan 
va elektron uzatish tizimidan foydalanmay turib, zamon talabiga 
javob beruvchi moliyaviy muassasalarni tashkil etish mumkin emas. 
Shu bois, bunday muassasalar xam dasturli-apparat kompleksi 
sifatida, xam elektron shaklda axborot uzatishning kommunikatsiya 
vositasi sifatida eng yirik isteomolchilar xisoblanadi. Tashkilotlarning 
aloxida avtomatlashtirilgan komlekslarini bog’lovchi global tarmoqlar 
milliy va xalqaro darajada xisob-kitoblar o’tkazish imkonini beradi. 
SrrinNet tarmog’i SrrinNet ma’lumotlarni uzatish tarmog’i bo’lib, 
o’nlab mamlakatlarning yuzlab shaxarlariga kirish uzellariga ega. 
SrrinNet tarmog’iga keng soxadagi ma’lumotlarga ega mingta 
ma'lumot bazasi ulangan. SrrinNet tarmog’i axborotlarniga katta 
tezlikda almashish imkonini beradi. Glasnet tarmog’i. Oshkoralik 
kuchaygan paytda tashkil etilgan va uni o’z atamasiga aylantirgan 
(Glasnost-oshkoralik) Glasnet tarmog’i 1990 yildan boshlab, Rossiya 
axolisiga va MDXdagi bir qancha davlatlar uchun jaxon Internet 
kompyuter tarmog’iga kirish xizmatini ta’minlaydi. Xususiy mijozlar va 
tarmoq xizmatidan foydalanuvchi kichik biznes vakillariga e’tibor 
berish - Glasnetning ajralib turuvchi xususiyati sanaladi. Sovam 
Telerort tarmog’i. Sovam Telerort Xalqaro kompyuter axborot 

---

tarmog’i San Francisco/Moscow Telerort (AKSh), Cable&Wireless 
(Buyuk Britaniya) kompaniyalari xamda Avtomatlashtirilgan tizimlar 
instituti (Rossiya) tomonidan 1990 yilda tashkil etilgan. Tarmoq avvalo 
joriy vaqt rejimida teleks va telefaks xalqaro axborot almashuv uchun 
mo’ljallangan. Xalqaro tarmoqqa chiqish ijaradagi yo’ldan Іarbiy 
yevropaga aloqa qilish kanallari orqali chiqiladi. Bank tarmoqlari va 
banklararo xisob-kitoblar tizimi Xo’jalikda to’lovlarning katta qismi 
naqd pulsiz xisob-kitob shaklida amalga oshiriladi. Naqd pulsiz 
aylanmaning katta axamiyati iqtisod uchun ko’plab banklararo pul 
o’tkazishni o’zaro xisobga olish tizimi yoki kliring bilan almashtirish 
zaruriyatini keltirib chiqaradi. Kliringni qo’llashning nisbatan samarali 
soxalari quyidagicha: Markaziy Bank tizimida banklararo xisob-kitob, 
pul mablag’larini o’zaro o’tkazishni doimiy takrorlovchi iqtisodiy 
jixatdan bir-biriga bog’liq korxonalarga xizmat ko’rsatish, bir xildagi 
tezkor bitimlarni amalga oshirish. Kelajakda aksionerlik kliring va 
xisob-kitob tuzilmalarini tashkil etish va ularni jaxon moliya tizimiga 
birlashtirish - bu Markaziy Bank siyosatining yo’nalishlaridan biri 
xisoblanadi. Endi turli mamlakatlardagi mavjud kliring tizimini ko’rib 
chiqamiz. AQSh banklari to’lov xabarlarini uzatish uchun quyidagi 
asosiy kommunikatsiya tarmog’idan foydalanadi: FEDWARE - AQSh 
federal zaxira tizimining kommunikatsiya tizimi; BANKWARE - xususiy 
banklar va tijorat korxonalari extiyojiga xizmat qiluvchi 
kommunikatsiya tizimi; CHIRS - xisob-kitob palatalari uchun 
banklararo to’lov tizimi; yevropa banklarida quyidagi tizimlar keng 
qo’llaniladi: CHARS - Buyuk Britaniya banklararo kliring xisob-kitoblari 
tizimi. U o’z ichiga 200ta bank va bir necha xisob-kitob markazlarini 
oladi; BACS - kliring tizimi, Buyuk Britaniyaning yirik va mayda 
korxonalariga tijorat usulida naqd pulsiz aylanma qilishiga xizmat 
qiladi. SIT - Fransiya markaziy banki ko’magida 15 ta yirik banklar 
asosida tashkil etilgan tizim. Loyixa maqsadi - banklar, savdo va 
sanoat firmalarini yagona xisob kompleksiga birlashtirish. Bu 

---

kompleks mablag’ o’tkazish va banklararo o’zaro xisob-kitobni tezkor 
usulda amalga oshiradi. 
SWIFT tarmog’i standartlarida uzatiladigan ma'lumotlarning 
kategoriyasi, gurux va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uzatishdan 
tashqari tizim IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida 
banklararo fayllar bilan almashishni qo’llab-quvvatlaydi. Standartlarni 
jaxon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuqlaridan 
biri. Bu narsa moliyaviy muassasalarga xujjatlar bilan almashish va 
nizo xamda xatolardan qochish imkonini beradi. Xozirda tarmoq 
asosini uchta kommunikatsiya stansiyalari tashkil etadi. Ular 
Amsterdamda (Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kalpepereda (AQSh) 
joylashgan. Bundan tashqari, o’z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat 
ko’rsatuvchi regional stansiyalar mavjud. Zamonaviy texnologiya va 
talabalar SWIFT tarmog’ini zamonaviylashni muvofiqlashtiradi. 
Natijada arxitekturasi to’rtta darajadan iborat yangi - SWIFT-II 
yaratildi: 

Abonentning 
kirish 
nuqtasi 
xisoblanmish 
foydalanuvchining terminallari (SWIFT Based Terminal - SBT); 

mintaqaviy protsessor (Regional Processor - RP). Uning vazifasi 
xabarlarni uzatish, protokollarni boshqarish, keluvchi xabarlar 
to’g’riligini tekshirish, abonentlarga ularning ma’lumotlarini qabul 
qilganlik xaqidagi tasdiqni uzatishdan iborat. RÐ àáîíåíòlari ularga 
berilgan kodlar bo’yicha taniydi; 

marshrutlovchi (guruxli) protsessor 
(Slice Processor - SP) xabarlarni marshrutlashni boshqaradi, barcha 
ma’lumotlar va xabarlarni uzatish xaqidagi xotirani saqlaydi, tizimli 
xabarlarni ishlab chiqadi, tizimga asoslangan arxivni olib boradi va 
ular elektron nusxasining maxsus ma'lumotlar bazasida saqlanishini 
boshqaradi; 

tizimni boshqarish protsessori, faqat barcha tizimni 
boshqarish va nazorat qilish vazifasini bajaradi. Tizimda asosiy 
kompleksda barcha operatsiyalarni takrorlash uchun zaxira 
protsessori mo’ljallangan. SWIFT ma'lumotlarni yuqori darajada 
ximoyalashni ta'minlaydi. SWIFTning asosiy talabi terminallarni ulash 
tartibidir. Tizim xar bir foydalanuvchi uchun individual yashirin kod 

---

bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish asosida 
xar bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishi) kerak. Bu xabar maxsus 
qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo’lib, u tasodifiy 
sonlar generatoridan foydalangan xolda shifrlovchi kalitni xosil qiladi. 
Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu - 
kalitlar almashish tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi 
tasdiqlangandan so’ng u tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va 
kalitlar SWIFT terminaliga mikroprotsessorlar karta (MK) yordamida 
kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User Security Enhancement - USE) 
ishlab chiqadi. Terminalni tarmoqqa ulash tartiblaridan birortasi 
buzilgan taqdirda, (shovqin, liniya uzilishi aniqlansa, uzatishda xato 
aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi notug’ri bo’lsa va 
xokazo) terminal avtomatik ravishda uchadi, maxsus faylda bu xol 
qayd etiladi. Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi. 
Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavfsizligini 
ta'minlash buyicha qo’shimcha chora xisoblanadi. Bundan tashqari, 
tizimda tez-tez to’xtab qolishdan ximoyalash uchun axborotlarni 
zaxira nusxalab qo’yish xisobga olingan. SWIFT tizimining barcha 
imkoniyatlaridan foydalanish uchun maxsus dasturiy-apparatli 
interfeys mavjud. Bugungi kunda SWIFT tarmog’i uchun terminal 
komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT 
terminal komplekslari uchun platforma ishlab chiqaruvchilari o’rtasida 
Digital Equipment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), 
Hewlett Pacard (Apollo 9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga 
mansub protsessorli kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. 
Bugungi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida Digital va IBM 
nisbatan mashxur sanaladi. 
Global tarmoq tuzilmasi. Umumiy xolatlarda global tarmoq 
kompyuterlar va terminallar ulangan aloqa tarmoqchasini ulaydi. 
Lokal tarmoqqa birlashgan kompyuterlarni ulashga ruxsat beriladi. 
Aloqa tarmoqchasi ma’lumotlarni uzatish kanali va kommunikatsiya 
uzellaridan iborat. Mijoz-foydalanuvchilar ishlaydigan kompyuter 
ishchi stansiyalar deb yuritiladi. Foydalanuvchilar taqdim etadigan 

---

tarmoq resurslari manbai serverlar deb yuritiladi. Serverlar tarmoq 
bo’ylab axborotni tez uzatish uchun, axborotni dasturiy ta'minot 
yordamida vazifalarni bajaruvchi kompyuterlardir. Bu uzellar aloqa 
tarmog’ining ishlash samaradorligini ta'minlaydi. Ko’rib chiqilgan 
tarmoq uzelli xisoblanadi va global tarmoqda qo’llaniladi. 2. 
INTERNET global kompyuter tarmog’i 1957 yil ARRA (Advanced 
Research Rrojects Agency) tashkiloti tuzildi. 60-yillar oxirida DARRA 
(Defense Advanced Research Rroject Agency) ARRANet tajriba 
tarmog’ini tashkil etish xaqida qaror qabul qildi. Ilk bor tarmoq 1972 
yilda namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan iborat bo’lib, asosiy 
tuzilish prinsipi tarmoqdagi barcha kompyuterlarning teng xuquqli 
bo’lishi edi. 1975 yil ARRANet tajriba tarmog’i maqomini xarakatdagi 
(amaliy) tarmoq maqomiga o’zgartirdi. 80-yillar boshida tarmoqda 
mashinalarning o’zaro ta'sir protokollari standartlashtirildi. 
Boshlang’ich variant TCR/IR (Transfer Control Rrotocol/Internet 
Rrotocol). BBN kompaniyasi bilan shartnoma tuzildi, bu esa TCR/Irni 
UNIX OT safiga kiritdi. 1983 yilda - Internet tashkil etildi. ARRANet 2 
ta qismga bo’lindi: MILNet va ARRANet, ularga NSFNet va boshqa 
tarmoqlar ulandi. 1989 yil - ARRANet mustaqil almashish imkonini 
yaratdi. Biroq bir necha yil ilgari uning resurslariga faqat faylga 
murojaat qilishga mo’ljallangan dasturiy ta'minot yordamidagina 
kirish mumkin edi. 
Internetga joylangan asosiy g’oyalar ISΠ(International Standard 
Organization - Standartlash bo’yicha Xalqaro tashkilot) ochiq 
tizimlar (ISO/OSI) o’zaro ta'sir standartini ishlab chiqdi, uning asosiy 
maqsadi, turli darajadagi tarmoq komponentlarining o’zaro 
munosabatini tashkil etuvchi tartiblar va turli xildagi darajalardir. 
Internet tarmog’i yetti darajali model asosida tashkil qilingan. 
Mavzu-16 Mantlarni aniqlovchi dasturiy ta’minotni o‘rnatish va 
ishlatish. 
Rejasi: 
1.
Ajratilgan fragment ustida amalar; 
2.
Matnga shakl berish; 
3.
Tabulyatorlarni o’rnatish; 
Ajratilgan fragment ustida amallar. 

---

a) Ajratilgan fragmentning joyni o‘zgartirish (ko‘chirish) uchun 
sichqon ko‘rsatkichi shu fragmentga keltirib, tugmachasi bosilgan 
holda kerakli joyga “sudrab” olib borib qo‘yib yuboriladi. 
b) Fragmentlarni yo‘qotish (o‘chirish) uchun Delete tugmachasi 
bosiladi yoki bosh menyudan “Правка” / “Удалить” ketma-ketligi 
bajariladi. Shu ishni 
piktogrammasini bosish yo‘li bilan ham 
bajarsa bo‘ladi. 
v) Fragmentdan buferga nusxa ko‘chirish uchun standart 
anjomlar panelidagi piktogrammasi bosiladi yoki bosh menyudan 
“Правка” / “Копировать” ketma-ketligi bajariladi. 
g) Buferdagi fragmentni kerakli joyga qo‘yish uchun kursor 
kerakli joyga keltirib 
piktogrammasi bosiladi yoki bosh menyudan 
“Правка” / “Вставить” ketma-ketligi bajariladi. 
d) Ajratilgan fragmentning shriftini o‘zgartirish uchun formatlash 
anjomlar 
panelidagi 
piktogrammasidagi 
ro‘yxatdan kerakli shriftning nomi, 
piktogrammasidan 
o‘lchami belgilanadi. Shriftning ko‘rinishi: quyuq, kursiv va tagiga 
chizilgani esa mos ravishda 
piktogrammalari yordamida 
o‘rnatiladi. 
Matnga shakl berish. 
a) Abzaslarning chegaralarini o‘rnatish Линейка yordamida 
amalga oshiriladi. Bu abzatsning 1-satrining chegarasini 
“Линейка”ning yuqori kismidagi 
belgi (marker) yordamida 
o‘rnatiladi. Qolgan satrlarining o‘ng va chap chegaralari mos ravishda 
lineykaning past qismidagi o‘ng va chap markerlar yordamida
o‘rnatiladi. Markerlarni o‘rnatish sichqon yordamida “sudrash” yo‘li 
bilan bajariladi. 
b) Matn chegaralarini tekislash 4 xil ko‘rinishida bo‘lib, uni 
bajarish uchun formatlash anjomlari panellidagi quyidagi 
piktogrammalardan 
yoki 
klaviaturadagi 
tugmachalar 
kombinatsiyasidan foydalaniladi. 

---

- chap tarafga tekislash yoki Ctrl+L; - o‘ng chegaraga tekislash 
yoki Ctrl + R; 
- markazga nisbatan tekislash Ctrl+E -bir vaqtda o‘ng va chap 
chegarani tekislash chegara;Ctrl+J 
Tabulyatorlarni o‘rnatish. 
Tabulyatorlar matnni bir nechta ustun shaklida tuzish 
imkoniyatini beradi. Lineyka yordamida tabulyatorlyarning 4 xil 
ko‘rinishini o‘rnatish mumkin bo‘lib, ularning ko‘rinishi lineykaning 
chap tomoniga joylashgan tabulyatsiya piktogrammasini bosish yo‘li 
bilan tanlanadi: 
- chap tarafda tekislash;
- markazga nisbatan 
tekislash; 
- o‘ng chegaraga tekislash; 
- o‘nlik nuqtaga nisbatan 
tekislash. 
Tabulyatorlarning ko‘rinishi tanlagandan so‘ng lineykadan shu 
tabulyator o‘rnatilishi kerak bo‘lgan joyda sichqon tugmachasi 
bosiladi. Tabulyatorning bekor qilish uchun tabulyator ko‘rsatkichi 
sichqon yordamida “sudrab” lineykadan chiqariladi. 
Qog‘oz chetiga hoshiya (ramka) qo‘yish uchun Формат – Границы и 
заливка - Страница – Рисунок – (нет)da tanlab olamiz.