Kasb tanlashga

3. 
0 ‘quvchilarning o‘zlashtirishini baholash mezonlari. 
H ar 
qanday baholash natijalari o‘zaro taqqoslanishi, ya’ni o‘lchanishi 
lozim bo‘ladi. Ularni taqqoslash baholashdan oldin yoki keyin 
ishlab chiqilgan mezonlar asosida amalga oshirilishi mumkin. 
Baholash mezonlari o‘quv maqsadlariga qay darajada erishilgan- 
likni anglatuvchi ko‘rsatkichdir. Bu ko‘rsatkichlar sonlar («besh», 
«to‘rt», «uch» va hokazo) so‘zlar («a’lo», «yaxshi», «qoniqarli» va 
hokazo) yordamida tavsiflanishi m um kin. Boshqacha qilib ay- 
tadigan bo‘lsak, baholash mezonlari ta ’lim oluvchining qaysi 
o‘zlashtirish darajasini namoyish qilishiga qarab mos qo‘yiladigan 
baho ko‘rsatkichining tavsifidan iborat.
Baholash uning mohiyatidan kelib chiqib, ikki xil shaklda 
o‘tkazilishi mumkin: mezonga asoslangan baholash va m e’yorga 
asoslangan baholash.
Mezonga asoslangan baholash — baholanuvchining ta ’lim 
jarayonida qo‘lga kiritgan natijalarini, 
bilim, 
malaka va 
ko‘nikm alarini oldindan belgilangan o‘quv maqsadlari asosida 
ishlab chiqilgan ham m a uchun umumiy va bir xil mezonlarga 
ko‘ra taqqoslash va o‘lchashdan iborat bo‘lgan baholash shaklidir. 
Bunday baholash mezonlarni aniq belgilab beruvchi o'rganish 
maqsadlari bo‘yicha natijalarga baho berish imkoniyatini yarata­
di. Bu orqali natijalar to‘g‘ridan to‘g‘ri va xolis baholanadi, shu-
286

---

ningdek, kuchli guruhlarni kuchsiz guruhlardan yaxshiroq farq- 
lash im konini beradi. Bu baholash shakli ikki bosqichdan iborat 
b o iib , birinchi bosqichda baholanuvchining erishgan natijalari 
aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa, natijalar mezonlarga taqqos- 
lanadi va oichanadi.
0
‘quvchilarning o‘zlashtirishini hisobga olish, ya’ni aniqlash, 
yangi m aterialni m ustahkam lash vaqtida o‘tilgan o‘quv m ate­
riallarini o‘zlashtirish, m ehnat usullarini egallash va mustaqil 
m ehnat topshiriqlarini, grafik ishlarini va uy topshiriqlarini ba- 
jarishlari ham da o‘quvchilarning bilim lari tekshiriladi va unga 
baho qo‘yiladi.
0
‘quvchilarning o‘quv-m ehnat faoliyatini m untazam tekshirib 
borish va unga baho qo‘yish ularning berilgan topshiriqlarini 
o‘z vaqtida va puxta, mustaqil bajarishlarini ta ’minlaydi, ilmiy 
-am aliy bilim larni, m ehnat ko‘nikm alari va m alakalarini astoydil 
egallashga undaydi. Shu bilan birga o‘qituvchi va ishlab chiqa­
rish ta ’lim i o‘qituvchilarining o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan kam ­
chiliklarni aniqlash bilan birga uni tuzatish choralarini izlashga 
undaydi.
Bundan tashqari o ‘quvchilarning o ‘zlashtirishini tekshirish 
o‘qituvchilarning faoliyatiga baho berishga ham asos bo‘ladi, 
ya’ni u usullarini ko‘rsatishi, m ehnat va hunar ta ’lim ining tash­
kiliy formalari, m etodlaridan ham ko‘rsatmali qo‘llanm alardan 
sam arali foydalanishiga, mustaqil ishlarni tashkil etish, ular­
ning bajarilishiga rahbarlik qila olishiga baho berish im konini 
beradi.
Bilim, dastlabki ko‘nikm alar sifatini nazorat qilish bo‘yicha 
baholash m ezonlarini ko‘rgazmali qo‘llanma sifatida tayyorlab 
ustaxonaga osib qo‘yish ham ijobiy natija beradi. Bundan tashqa­
ri, ko‘rgazmali qo‘lIanm aning oxirida izoh o ‘rnida quyidagilarni 
yozib qo‘yish mumkin; m ehnat ta ’limi va yo‘nalishlari, m aktab 
joylashgan iqtisodiy hududda keng tarqalgan sohalar kasblarga 
muvofiq tanlanadi. Shunga ko‘ra yo‘nalish tanlangandan keyin 
joylarda m ehnat ta ’limi o‘qituvchilari o‘zlari baholash m ezonla­
rini ishlab chiqishlari zarur.
Baholash m ezonlarini ishlab chiqish bo‘yicha um um iy tavsi- 
yalarga ko‘ra, o ‘quvchilarning nazariy, texnika va texnologiyaga 
doir bilim lari va dastlabki ko‘nikm alari bo‘yicha baholash m e ­
zonlarini ishlab chiqarishda quyidagilarn' .hisobga olish kerak;
287

---

— texnologiyaga, texnikaga, iqtisodiyot va m ehnatni ham da 
ishlab chiqarishni tashkil etishga doir nazariy bilimlarni;
— asosiy texnologik operatsiyalar va texnologik jarayonlarni 
bil ishni;
— asosiy asbob va moslamalarni (qirqish, o‘lchash tekshirish 
moslamalarini, priborlar, apparatlar, stanoklar, m ashinalar, 
agregatlar, ularning vazifasi, ishlash prinsiplari, boshqarilishi, 
ta ’m irlanishi va hokazolarni) bilishni;
— xavfsizlik texnikasi va shaxsiy gigiyena qoidalarini bilishni;
— asosiy m anbalarni, ta’lim ning texnik va didaktik vositala­
rini va ulardan foydalanishni bilishni;
— har xil o‘quv fanlari (matematika, kimyo, fizika va h.k.) 
bo‘yicha tegishli m a’lum otlardan foydalana olish ko‘nikm asini;
— ishlab chiqarish mazm unidagi masalalarni hal qilish (ash- 
yolarning zarurligini, ularni ishlatishni hisoblash va h.k.) uchun 
turli bilim lardan mustaqil foydalanishni;
— buyum lar tayyorlashning sifatini nazorat qilish ko‘nikm a- 
sini.
Amaliy laboratoriya mashg‘ulotlari bo‘yicha baholash m e­
zonlarini ishlab chiqishda esa quyidagilardan foydalanish tavsiya 
etiladi;
— navbatdagi ishni rejalashtirishda mustaqillikdan, ish o‘rnini 
ratsional tashkil etishdan;
— tekshirish, sozlash, rostlashdan;
— mustaqil holda boshqarish, ishlash, qayta tiklash, tanlash 
va h.k. lardan;
— tanlashni asoslash, ishlash rejimi, bo‘yoqning rangi, ishlash 
usullari, texnologik operatsiyalari va hokazolar nimalarga asos- 
lanib tanlanganini isbotlashdan va h.k.
0
‘quvchilarning bilim, ko‘nikm a va malakalariga o‘qituvchi 
besh balli tizim da baho qo‘yadi. Baho qo‘yishning besh balli tizi­
m ini amalda tatbiq etishda so‘zlar bilan ifodalanadigan «5», «4», 
«3», «2», «1» ballarda ifodalanadi.
Ko‘pincha o ‘qituvchilar o‘quvchilarning intizomiga oid birorta 
kamchiligi (kechikib kelishi, m ashg‘ulotlarga kelmay qolishi, dars 
vaqtida gaplashib o‘tirishi va hokazolar) uchun bahoni kam ayti­
rish kabi xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bu o ‘rinda o‘qituvchi tarbiyaviy 
ta ’sir ko‘rsatishning boshqa vositalaridan foydalanishi lozim.
Baho mezonlari quyidagicha tavsiflanadi;
288

---

«Aio» (5 ball) o‘quv m aterialini butun tafsilotlari bilan bi­
lish va tushunish, m aterialni izchil, m antiqan bogiangan holda 
hatosiz bayon etish, hisob-kitob va grafika ishlarini nam unali 
bajarish, m ehnat topshiriqlarini mustaqil, dadil va to ‘g‘ri ta t­
biq etish, m ehnat usullarini to ‘g‘ri bajarish (mehnat ta iim i das- 
turining talablari doirasida), texnikaviy talablar doirasida sifat 
ko‘rsatkichlariga rioya qilish, ishni vaqt normasi doirasida baja­
rish «5» bail bilan baholanadi.
«Yaxshi» (4 bail) baho butun o‘quv m ateriallarini bilishi va 
tushunishi, uni og‘zaki va yozma ravishda to ‘g‘ri bayon etishi, 
hisob-kitob va grafika ishlarini to‘g‘ri va puxta bajarishi, olin­
gan bilim lardan o‘quv-m ehnat topshiriqlarini, berilgan ishni 
belgilangan vaqt m e’yoriga muvofiq vaqtida bajarilganligi uchun 
qo‘yiladi.
«Qoniqarli» (3 bail) baho dasturidagi asosiy m aterialni bundan 
keyingi o ‘quv, mehnat vazifalarini bajarishga imkon beradigan 
hajmda bilishi va tushunishi, o‘quv m aterialini birm uncha xato 
va kam chiliklar bilan, o'qituvchining ozgina yordami orqali sod- 
da qilib bayon etishi, m ehnatni tashkil etishda biroz kam chilik 
b oig an holda belgilangan vaqt norm asini 75% bajargani uchun 
qo‘yiladi.
«Yomon» (2 bail) baho dastur m aterialning ko‘p qismini yax­
shi tushunm aslik, uni qo‘pol xatolar bilan bayon qilish, hisob- 
kitob va grafika ishlarini yetarli darajada bajarmaslik, olingan 
bilim larni xatolarga y o i qo‘yib tatbiq etish, m ehnat operatsi­
yalarini ko‘p xatolar bilan bajarish, m ehnatda belgilangan sifat 
ko‘rsatkichlarini ta ’minlay olmasliklari uchun qo‘yiladi.
«Juda yomon» (1 bail) butun dastur m aterialini bilmaslik va 
tushunm aslik, o iilg a n m aterialni bayon qilib bera olmaslik, olin­
gan bilim lardan amalda foydalana bilmaslik, m ehnat usullarini 
qoilay olmaslik, brakka y o i qo‘yganligi uchun «1» baho qo‘yiladi.
Baholarning tarbiyaviy rolini oshirish masalasi diqqatga sazo­
vordir. Shu munosabat bilan usta, o‘qituvchilar qo‘ygan baholarini 
izohlab berishi muhimdir. Bu hol o'quvchilarga o‘z bilimlaridagi 
kam chiliklarini, amaliy ishlaridagi nuqsonlarni bilib olishlariga 
yordam beradi. Baholarni m untazam izohlab borish, ularning 
ta iim iy rolini oshiradi.
Dars jarayonida o ‘quvchilarni bilim, m ala’.^ va ko‘nikm alarini 
o‘qituvchi tom onidan to ‘g‘ri baholash ko‘p m uam m olarni ye-
289

---

chishga, ta ’lim-tarbiyani yo‘lga qo‘yishga yordamlashadi. Bilim ­
larni va m ehnat ko‘nikm alarini tekshirish va ularga baho qo‘yish 
mehnat ta ’lim ining ham m a bosqichlarida o‘tilgan m aterialni 
mustahkam lash vaqtida m ehnat usullarini eslash va mustaqil top- 
shiriqlarni bajarishda grafika ishlarini va uyga berilgan vazifala- 
rini ado etishda amalga oshiriladi. 0 ‘qituvchilarni o‘quv m ehnat 
faoliyatlarini m untazam tekshirib borish va baho qo‘yish ularga 
beriladigan topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarishlarini ta ’minlaydi. 
Mehnat texnikaviy bilim larni, m ehnat ko‘nikm alarini va masa- 
lalarini astoydil eslashga undaydi. Baholashda bahoning obyek­
tivligi o'quv tarbiyaviy ishda m uhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, 
mehnat o'qituvchilari va ustalari uchun o ‘quvchilarning o ‘quv 
mehnat faoliyati vaqtida qo‘yiladigan talablarga rioya qilish ham 
ancha muhimdir. Bunday talablarga quyidagilar kiradi: o ‘quv m a­
terialini mehnat va hunar ta ’limi dasturida belgilangan hajmda 
bilish, olingan bilim lar va m ehnat ko‘nikm alarini chuqurligi 
va anglanganligi, javoblarning va ko‘rsatilayotgan usullarning 
to‘g‘riligi, o‘rganilgan m aterialni tahlil qilish va umum lashtira 
bilish, o‘rganilgan va egallangan bilim lardan amaliy faoliyatda 
foydalana olish. Ishdagi mustaqillik va olingan bilimlarni amalda 
qo‘llanilishi, ish jo'yini to‘g‘ri tashkil etish hamda tayyorlanayot- 
gan buyumlarga nisbatan qo‘yiladigan texnikaviy talablarga rioya 
qilish, belgilangan vaqt normasini bajarish va xavfsizlik texnikasi 
qoidalariga amal qilish va hokazolar.
Ana shu talablar asosida quyidagi baho mezonlari belgilab 
chiqilgan. 0 ‘quvchilar bilimi, ko‘nikm a va malakalarini tekshirish 
jarayoni didaktik masalalarni hal qilishga, ya’ni bilim, ko‘nikma 
va malakalar sifatini aniqlashga yo‘naltirilgan. Bilim, ko‘nikm a 
va malakalarning sifati eng avval ularning puxtaligi va ongliligi 
bilan tavsiflanadi. Bilim, ko‘nikm a va malakalarning puxtaligiga 
ishonch hosil qilish uchun ularni faqat o ‘zlashtirilayotgan paytda 
emas, balki o‘quvchilam ing keyingi faoliyatlarida ham tel^shirish 
kerak. Shunday qilib, butun ta ’lim davomida o‘quvchilarni"tizimli 
va rejali ravishda nazorat qilish kerak.