Kasb tanlashga

2. 
Hozirgi zamon o‘quv vositalarining tavsifnomasi. 
H ozirgi 
zam on o‘qitish vositalariga quyidagilarni kiritish m um kin:
Natural (tabiiy) obyektlar.
Tabiiy obyektlar sirasiga jo n - 
li va jonsiz tabiat obyektlari k irad i, o ‘quvchilar u lar bilan 
m ashg‘ulothirda tarq atm a yoki nom oyish qilinadigan m a te ria l­
lar shaklida tanishadilar. K o 'rg azm alilik — tabiiy obyektlarni 
tan lab olish yoki tabiiy obyektlarni o ‘z ichiga tarkibiy qism qilib 
kiritgan turli q o ila n m a la rn i loyihalashga q o ‘yiladigan asosiy ta- 
lablardan biri.
Shu maqsadda o ‘rganilayotgan tu sh u n chalarn in g m azm u n i­
ni ochib berish uchun kerak b o ig a n ayrim tipik belgilarni aniq 
ifodalashga yordam beradigan obyektlar ajratib olinadi. N atural 
obyektlarning qo iyo zm aligin i kuchaytirish uchun turli kodlash 
usullari qoilaniladi: rangli, raqam li, harfli. Tabiiy obyektlarni 
o‘qitish jarayonida ular bilan ishlash uslublaridan asosiylari k u ­
zatish va tajriba o ik a z is h hisoblanadi. Ko‘rgazm ali q o ila n rn a la r 
sifatida ishlatiladigan tabiiy obyektlarga, avvalo uning jih o z va 
moslamalariga m axsus ishlov berish zarur; ularni kesish, ayrim 
belgilarga maxsus rang berish, qopqoqlarning qo b ig id a ko‘rish 
tuynuklarini ochish, ichki bo'shliqlarni yoritish, lam pa yoki sig­
nal beruvchi o i'n atish va hokazo.
182

---

0 ‘quv modellari, mulyajlar, maketlar.
M odellar tabiiy obyelct- 
la rn in g siin’iy ko‘rin ish i b o ‘lib, u la rn in g m u him sifatlari, aloqa- 
lari va m uno sab atlarini qayta takrorlaydigan o ‘quv ko'rgazm ali 
q o ‘Ilan m alar hisoblanadi. O rginal obyekt (m ik ro - va m ak ro - 
obyektlar) xususiyatlarini ko‘rsatishda shartlilik (ram ziylik)ka 
am al qilin ad i, razm ern i k attalash tirish yoki kengaytirish orqali 
obyekt qurilm asi sxema tarzid a aks ettiriladi. M o d ellarning eng 
keng tarq alg an tipik tu rlari bu m oddiy (predm et) m odellardir. 
M odellar o ‘z hajm iga ega yoki tekis m odellarga b o ‘linadi. U lar­
n in g o ralig‘ida relyef jad vallar joylashgan. H ajm ga ega m o del­
lar tarkibiy qism larga b o ‘linishi m u m k in (m ufta va o ‘zagi (atom
yig‘indisi bilan)), qism larga bo'linm aydigan, qim irlam aydigan, 
(belgilash kom plekti) va harakatlanuvchi (ichki yonish dvigate-
li, nasos) b o ‘ladi. H ajm ga ega b o ‘lgan m odellar sirasiga mulyaj 
va m ak etlar kiradi. U lar h am u m u m ta ’lim ham texnika fanla- 
rin i o ‘qitish jarayonida qo‘llaniladi. Mulyaj (m aket)lar deya biz 
shunday obyektlarni aytam izki, u lar m oddiy obyektlarga aynan 
o ‘xshatib yaratilgan qo‘llanm alardir.
Mulyaj va m aketlar atro f-m u hit hodisalari p red m etlarn in g
tashqi belgi va xususiyatlarini o'rgan ish d a qo 'llan iladi. M odel­
lar o'rganilayotgan obyektlarning ichki qurilm asi va h arak at- 
lanish tam oyili m ash in a va m ex an izm larn ing k in em atik asin i 
o'rganilayotgan vaziyatlarda boshqa aloqalar va m u n osabatlar 
m a z m u n in in g h am o'rganilishiga im koniyat beradi.
O 'quvchilarga taqd im etiladigan m odel va mulyaj (m aketlar) 
lar ham xuddi tabiiy obyektlar singari dem okratsion va tarq atm a 
q o 'llan m alarga bo'linadi. Turli xil m odellarni loyihalashtirishda 
bu turd agi o'qitish vositalarining funksiya va d id ak tik im koni- 
yatlaridan kelib chiqqan holda um um iy pedagogik-ergonom ik 
talab larn i ilgari surish m u m k in , ya’ni axborotlashgan, o'quv ja d - 
vali faoliyatining aniq usullariga adekvantlik (o'rganish, qabul qi­
lish, plakat, sxema, d iagram m a, grafik va boshqalar) an iq bir tu ­
shuncha, k o 'n ik m a va b ilim larn i sh ak llan tirishd a qo'llan iladig an 
tekis m oddiy o'qitish vositasidir. O 'quv jadvali aniq va ko'rgazm ali 
holda o'rganilayotgan obyekt haqida ilm iy axborot beradi. Jadval­
lar turli xil bo'ladi:
• K om pozitsion — rasm va fotosuratlar.
• G rafikli: (chizm a, d iag ram m a, sxema va boshqalar).
» Belgili — ram ziy form ula, h a r f va so 'zlar bilan ifodalanuvchi.
183

---

So'nggi paytda elektrlashgan jadvallar keng qo‘llanilm oqda, 
ya’ni, stendlar, xavfsiziikka oid texnikalar.
0 ‘qitish vositalari orasida eng ko‘p q o ‘llanilayotgan vosita­
lar bu p lakatlardir. P lak atlar quyidagi talab larga javob berishi 
shart;
— plakatning m azm uni o ‘rganilayotgan mavzuga oid bo‘lishi;
— plakatda ifoda etilgan chizm a yetarli darajada katta va uzoq- 
dan ham ko‘ra olish im konini berishi kerak;
— plakatdagi obyektlar tabiiy holatlarida ko‘rsatishi shart;
— plakatda tasvirlangan ch izm alarn in g qism lari m asshtab m u- 
tanosibligi asosida berilishi kerak;
— eng e’tiborga loyiq qism lar alohida (boshqa) rang bilan 
ajratib ko‘rsatilishi lozim.