Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

15-rasm.
masofada turib  tasvirlashadi.  Masalan,  inson  qomatini  todaqonli 
tasvirlash  uchun  rassom  naturadan  taxm inan  5—5,5  m etrlar 
masofada turishi kerak.  Shundagina u tasvirni tohaqonli  tasawur 
etib vazifani aniq bajarishi mumkin.
Fazoviy perspektiva
  deb,  buyumlarning  fazo  (bo‘shliq)  ta’sirida 
o‘zgarib  (qisqarib)  ko‘rinishiga  aytiladi.  Fazo  —  tiniq muhit  bo‘lib, 
uning  tiniqhgi  tabiatning  turli  hodisalari  ta’sirida  o‘zgarib  turishi 
mumkin.  Masalan,  havo  namhgi,  atmosfera bosimining  o‘zgarishi, 
havodagi chang-to‘zonning ta’sirida havo buluthgi vaboshqalar.  Shu- 
ning uchun tasvirlanayotgan obyektning fazo bo‘shlig‘ida qay daraja- 
da  chuqur joylashganiga  qarab  rang,  nisbat,  tus  va  undagi  alohida 
bohaklaming  (yaqqol  yoki  xira)  ko‘rinishlariga  keskin ta’sir  etadi.
Fazo  perspektivasi  obyekt  kunning  qaysi  vaqtida  tasvirlana- 
yotganligiga (ertalab, kunduzi, kechqurun), yil fasllari (qish,bahor, 
yoz,  kuz) hamda atmosfera o‘zgarishiga (quyosh yoki bulut)  qarab 
ham  o‘zgaradi.
Fazoviy  perspektivaning  bir  necha  asosiy  qoidalari  mavjud 
bohib,  ular  quyidagilardan  iborat:
26

---

1.  Bajarilayotgan  tasvir  rassomga  yaqin  boMgan  buyumlar 
yaqqol,  uzoqdagilar  esa,  umumiy  ko‘rinadi.  Tasvirda  fazoni 
sezdirish  uchun  yaqin  masofada joylashgan  buyumlarni  yaqqol, 
uzoqdagilarni  esa,  umumiy tarzda tasvirlash  kerak.
2. Fazo  bo‘shlig‘i  (kengligi)da  joylashgan  buyumlar  chizuv- 
chidan  qanchalik  uzoqda joylashgan  bo‘lsa,  xira tusda  ko‘rinadi. 
Tasvirda  fazoviy  perspektivani  to ‘g‘ri  ko‘rsatish  uchun  uzoqda 
joylashgan buyumlarni ozroq yengil,  oldingi qatordagi buyumlarni 
esa,  yaqqol  tasvirlash  kerak.
3. Yaqin masofada joylashgan buyumlar fazoda yaqqol  hajmli 
bo‘lib  ko‘rinadi,  uzoqdagilari  esa,  xiraroq ko‘rinadi.  Tasvirlashda 
ham ushbu tartibga rioya qilmoq zarur.
4. Chizuvchidan  uzoqroq  joylashgan  buyumlar,  atmosfera 
bosimi ta’sirida siyohrang, havorang va och tusda ko‘rinadi. Fazoviy 
perspektivani yanada kuchliroq kohsatish uchun yaqin masofadagi 
yaqqol kohinib turgan buyumlarni  aniqroq chizgilar bilan,  uzoq- 
dagilarni  esa,  ochroq tusda tasvirlash  mumkin.
5. Oldingi  qatorda  joylashgan  buyum lar  haqiqiy  o ‘z  tusi 
(rangi)da,  uzoqdagilari  bir  xil  bo‘lib  ko‘rinadi.  Fazoviy  pers- 
pektivaning  bu  qonuni  rassomdan  oldingi  masofada  joylashgan 
buyumlami yaqqol, uzoqdagilarni esa, umumiy tarzda xiraroq qilib 
tasvirlashni  talab  etadi.
Fazoviy perspektivaning ushbu qonun-qoidalariga rioya qilish 
o‘quvchi  uchun  muhimdir.  Yuqorida  ko‘rsatib  o‘tilgan  qoidalar 
o ‘quvchining  qanday  vazifa  bajarishidan  qat’iy  nazar  (portret, 
natyurmort, manzara va h.k.) kuzatiladi.
Chiziqli konstmktiv tuzilish.
  Tasvirlash uchun buyum qanday sod- 
da yoki murakkab bodishidan qat’iy nazar, u konstmktiv tuzihshga ega. 
Konstmksiya
  so‘zi — tuzilish  (qurilish)  m a’nosini anglatib,  rassom 
buyumni  tasvir- 
la sh d a ,  ush b u  
qonunga amal qi- 
lishi  shart.  Bu- 
yumni  haqqoniy 
qilib  tasv irlash  
uchun  uning  tu- 
zilishini  chiziqli 
konstmktiv  tuzi-
lish ig a   e ’tib o r  
16-rasm.
27

---

berish  maqsadga  muvofiq.  Cliiziqli  konstruktiv  ko‘rish  har  qan- 
day vazifani tasvirlashda amalga oshiriladi.  Uyjihozlarini metodik 
izchillikda  tasvirlashda,  cliiziqli  konstruktiv  usulni  amalda  qo‘l- 
lab,  naturani  qanday  yaxhtlikda  bajarilisliini  ko‘rishimiz  mumkin 
(16,17-rasmlar).
17-rasm.
Buyurnning  konstruktiv  tuzilisliini  uning  asosiy  qismlaridan 
hamda yordamclii cliiziqlar o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Chiziqli  konstruktiv  tuzilish  orqali  buyurnni  to ‘g‘ri  tasvirlashda 
perspektiv  qonun-qoidalarga  to ‘liq  amal  qilishni  taqozo  etadi. 
Yuqorida ko‘rsatilgan rasmdagi  shakllaming hajmini to ‘g‘ri amalga 
osliirish jarayonida buyurn tekisligida joylashgan asosi, bo‘g‘izi va 
yuqori  qismi  aylanalarining  buyurn  tekisligidagi  holatiga  asosan 
perspektiv  qisqarishini  ko‘ramaz.  Demak,  chiziqli  konstruktiv 
qurish buyurnning chekka qirralarini kontur chiziqlar bilan yengil 
tasvirlab,  bizga ko‘rinar-ko‘rinmas tomonlarini ham asosli tarzda 
ko‘rsatishni taqozo etadi.
Buyurnlar o‘z hajmiga ega bo‘lishdan tashqari nisbatlarda ham, 
balandligi va  eniga  egadir.  Bu esa, 
buyumlarning nisbati
,  deyiladi. 
Bir necha buyurnlardan  tashkil etilgan  qo‘yilma  o‘z  nisbatlaridan 
tashqari, o‘zaro katta-kichikligiga qarab nisbatlari mavjud. Reahstik 
tasvirlashda buyurnlar nisbatini to ‘g‘ri aniqlash katta ahamiyat kasb 
etadi.  Buyurn  nisbatlarini  to ‘g‘ri  aniqlash  va  tasvirlash  quyidagi 
usulda  amalga  oshiriladi. Masalan, gips shakllardan taslikil etilgan
28

---

nalyurmorl  qo‘yilma- 
sini  olaylik.  Qo‘yilma 
balandligini  eniga  nis- 
batan  kattaligini  aniq- 
lash  uchun  qo‘lga  qa- 
lamni  ushlab  uzatgan 
holda  uning  kicliik to- 
m oni  —  enining  o ‘l- 
chamini  qalamda  bosh 
barmoq  bilan  belgilab 
b a la n d lig ig a   q o ‘yib 
taqqoslaymiz.  So‘ngra 
ushbu topilgan nisbatni 
qog‘ozda  belgilaymiz.
Shu  usulda  bir  guruh 
buyum lardan  tashkil 
etilgan natyurmort yoki 
bo shqalarni  o ‘zining 
hamda  o‘zaro  nisbatla- 
rini  to ‘g‘ri  tasvir-lash 
mumkin  (18-rasm).
Hajmlar.
  Har  bir  buyum  o‘zining  hajmiga  ega.  Uning  hajmi 
qirralari, balandligi, bo‘yi va enining mavjudligi bilan belgilanadi. 
Agar  buyurrming  hajmi  to ‘g‘ri  to ‘rtburchaklardan  iborat  bo‘lsa, 
uning hajmi ham tekis yuzadan iboratdir.  Egri chiziqlardan taslikil 
topgan  buyum lar  (shar,  konus,  silindir  va  boshqalar)  tekis 
yuzalilarga  nisbatan  ancha  hajmdor hisoblanadi.  Yuqorida  sanab 
o‘tilgan  shakllar  kontur1  chiziqlar  vositasida  amalga  oshiriladi. 
Kontur  chizig‘ining  buyurn  shaklini  namoyon  etishda  ahamiyati 
benihoyat  katta.  Buyumning  tuzilishi,  harakati,  nisbatlari,  uning 
qanday materialdan tuzilganhgini va boshqalami tasviriy ifodalashda 
rassom  kontur  cliiziqlardan  foydalanadi.
Buyumning  shakllari  to ‘g‘ri  to ‘rtburchaklardan  iborat b o ‘lsa 
(kub,  piramida,  prizma  va  boshq.),  uning  hajmlarini  bajarish 
to ‘g‘ri  chiziqlar vositasida  amalga  oshiriladi.  Sferik shakllarning 
hajmlari va  konturlari  egri  chiziqlardan  iborat b o ‘lsa,  hajmlilik
18-rasm.
1  Kontur  (frans. 
kontour)
  —  buyum  shaklini aks  ettimvchi jihoz.
29

---

ellips,  aylana  hamda yarim 
doira shakllar orqali amalga 
oshiriladi  (19-rasm).
Buyumni hajmdor tarzda 
tasvirlash,  uning  qanday 
shaklga ega ekanligiga va uni 
to £g£ri  tuslash  orqali  baja- 
riladi.  Qirrali  buyumlarda, 
masalan, kub hajmini to£g£ri 
tasvirlashda ko£pincha o£quv- 
chilar  xatolikka  yo£l  qo£ya- 
dilar.
19-rasm.
Kubning  hajmini  yorug£ 
soyalar  vositasida  bajarish 
jarayonida  uni  yanada  yor-
qinroq  aks  ettirish  uchun  uning  qirralarini  kontur  chiziq  bilan 
alohida bo£rttirib ko£rsatiladi.  Bu esa, mutlaqo noto£g£ri.  Tabiatda 
esa,  qirrali  buyumlar  yuzalarining  bir-biridan  tus  jihatidan  och 
va  to £qligi  bilan  belgilanadi.  Faqat  (kub  yoki  boshqa  qirrali 
buyumlarda)  soya  qismidagi  qirrasi  yorug£  qismidagi  yuzaga 
yaqimoq yerida tus jihatdan kuchliroq ekanligi bilan xarakterlidir.
Dumaloq  shaklli  buyumlarning  hajmlari  ellips,  aylana  chi- 
ziqlar orqali bajariladi.  Shuni ta 5kidlash kerakki,  dumaloq hajmga 
ega  buyumlarning  ekvator  qismi  tus  jihatdan  boshqa  yerlariga 
nisbatan  kuchliroqdir 
(6, 7-rasmlarga  qarang).
Qirrali  buyum larda  boTgani  kabi  sharsim on  buyumlarni 
tasvirlashda  ham  uning  chetlari  quyuq  kontur  chiziq bilan  emas, 
balki  yorug£  va  soyalar  bilan  amalga  oshiriladi.  Faqatgina  uning 
turgan holatiga qarab yorug£ va orqa fondagi soyalar chegarasi bor, 
xolos.
Yevropa  realistik  tasviriy  san5atdan  farqli  ravishda  sharq 
tasviriy  san5ati  o £zining  betakrorligi  bilan  maTum va  mashhur. 
Chunonchi,  ustoz  Kamoliddin  Behzod  tom onidan  ishlangan 
ko£plab miniatura asarlari,  garchi,  yorug£-soya qonuniyatlari va 
perspektiva  qoidalariga  rioya  qilinib  yaratilmagan  boTsa-da, 
undagi  lokal  chiziq va  konturlar  orqali  rassom  asar  qahramon- 
larini mohirona tasvirlagan.  Bu usuldagi tasvirlar faqatgina sharq 
miniatura san5atigagina xosdir.
30

---