Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

1.4.  Tasviriy  saiTatning  asosiy  qonun-qoidalari
Perspektiva qonuni.
 Yosh rassomlami narsani o‘ziga qarab, xotira 
va tasawurdan  rasm  chizishga  oMgatishda realistik tasviriy saiTat 
qonun-qoidalarini nazariy asoslarini bihshlari katta ahamiyatga ega.
Buyum  tekisligida  jismni  haqqoniy  tasvirlash  uchun,  uning 
bizga  koMinib  turgan  qismi,  undagi  xos  boMgan  quyidagi  barcha 
xarakterli jihatlari va  xususiyatlarini  tasawur  etish  lozim:
1.  Konstmksiya jihatdan tuzlishi.
2. Nisbati.
3. Hajmi.
4. Qanday materialga ega ekarhigi.
5.  Fazodajoylashuvi.
Bizni  oMab  turgan  atrofimizdagi  barcha  buyumlar  tasviriy 
saiTatning asosiy qonunlaridan biri boMgan perspektiv qisqarishga
rr 
o
17

---

ega.  Tasvirlanayotgan  buyumlar,  ushbu  buyumning  qaysi  tomo- 
nidan tasvirlanishidan  qatiy nazar  (uzoqdan, yaqindan,  yuqoridan, 
pastdan,  to ‘g‘ridan  yoki  chekkadan),  chizuvchiga  perspektiv 
o‘zgarib ko‘rinadi.  Masalan, kubni u yoki bu tomonga burib, uning 
tomonlarini chizuvchiga perspektiv o‘zgarib ko‘rinishini kuzatamiz. 
8-rasmda temiryo‘llar,  simyog‘ochlar va kenglikdagi boshqa shakl- 
larning bizdan uzoqlashgan sari kichrayib, bir nuqtada tutashishini 
ko‘rishimiz  mumkin.  Hayotda,  garchi, bu  o‘zaro parallel bo‘lgan 
relslar hech qachon uchrashmasa-da, perspektiva qonuniga binoan, 
ular bizdan uzoqlashgan sari, bu holatni ko‘ramiz.  Bu perspektiva 
qonuniga  asosan  sodir bo‘ladi.
8-rasm.
Ko‘chaning  o‘rtasidan  keta  turib,  derazalar,  yo‘l  chetidagi 
daraxtlarga qarasak, ular xuddi qisqarib borayotgandek. Aslida esa, 
ulaming o‘lchami o‘zgarmaydi. Uzoq masofalarda juda katta hajmdagi 
jismlar  ham  kichrayib,  noaniq  belgilar,  chiziqlar  va  b o ‘laklar 
shakhda ko‘rinadi. Jismlaming bunday o‘zgarishi ma’lum qonunlarga 
b o ‘ysunadi.  Ushbu  qonunlar  insonning  ko‘rish  qobiliyatiga, 
jismlarning masofa o‘zgarishi,  qisqarishi natijasida vujudga keladi. 
Bularni tasviriy  san’atda 
perspektiva  qonuni,
  deb  ataladi.
18

---

Bizning jism haqidagi tasawurlarimiz, o‘sha jisrnni kuzatayotgan 
paytimizdagi  shart-sharoitlar  (masofa,  hajm,  havo  o‘zgarishi,  yil 
fash vaboshq.) asosida o‘zgaradi. Jismlar shakhning ko‘z o‘ngimizda 
o‘zgarishi — perspektiva qonunlariga bo‘ysunadi.  Olisdagi jismlar 
shaklining perspektiv qisqarishi qadimdan m a’lum bo‘lib,  Uyg‘o- 
nish  davridayoq,  buynk  tasviriy  san’at  namoyandalaridan  Leo- 
nardo da Vinchi o ‘zining «Surat haqida uch kitob» asarida chiziqli 
hamda fazoviy perspektiva qonunlari to ‘g‘risida fikr bildirib o‘tgan 
edi.  Ushbu qonunning nazariy jihatdan rivojlanishi nemis rassomi 
va nazariyotchisi Albrext  Dyurer nomi bilan ham bog‘liq.
Quyida  jismlarning  perspektiv  qisqarishi  uchun  o‘ta  muhim 
bo‘lgan  qonun-qoidalarni  ko‘rib  chiqamiz.  Buning  uchun,  eng 
awalo, ko‘rish organimiz haqida malumotga egabo‘lishimiz lozim. 
M alum ki, yorug‘lik nurlari ko‘z qorachig‘i orqah ichkariga kiradi, 
gavhardan  ikki  taraflama  qavariq  linza  orqali  o ‘tib,  ko‘zning 
to ‘rsimon muguz pardasiga tushadi.  Ushbu pardaning  eng mayda 
kolbalari  asablarning  ta ’sirlanishini  yuzaga  keltiradi  va  uni  bosh 
miyaga uzatadi, buning natijasida biz yomg‘likni his etamiz. Yomg‘lik 
nurlari ko‘zga konus shaklidagi nur holatida kiradi.
Masofa,  jism   masshtabining  o ‘zgarishi,  jismning  ko‘zdan 
uzoqlashishi bilan faqatgina uning kengligi va balandhgi emas, balki 
chuqurligi  ham  o ‘zgaradi.  Shuningdek,  jism  balandligi  va  hajmi 
ham kenglikning  o ‘zgarishi natijasida  kichrayadi.  Shuning uchun 
olisdagi jism hajmi yaqindagi jism hajmiga nisbatan noaniq bo‘lib 
ko‘rinadi.  Ko‘zdanjuda ham olislashib ketganida jismlar umuman 
kichrayib  ufq  chizig‘ida  bir  chiziq  holda  tekis  bo‘lib  ko‘rinadi. 
Jismlar  kichrayishi  bilan  ular  o‘rtasidagi  masofa  ham  kamayadi. 
Uzoqdagi  narsalar  xuddi  yaqinlashib  qolgandek  va  ularni  ajratib 
turgan bo‘shliq  —  masofa  g‘oyib  bo‘lgandek  tuyuladi.  Jismlar va 
ko‘z  o‘rtasidagi masofa yanada ortganida, jismlar bir-birlari bilan 
bir nuqtaga birlashib ketadi.  9-rasmda masshtab haqida m alum ot 
berilgan.  Bunda  inson  qomatining  masshtab  o ‘zgarishi  bilan 
perspektivadagi  tasviri  qanday  qisqarishi  ko‘rsatilgan.
Jismlar shaklining qisqarishini aniq va ravshan ko‘rsatib berish 
uchun,  o‘zimizdan biroz uzoqroqqa to ‘g‘ri burchakh oyna bolagini 
joylashtiramiz  va  u  orqali jism  yoki jismlar  guruhini  kuzatamiz. 
Jismdan kelayotgan nur ko‘zimiz to ‘r pardasiga tushishdan oldin, 
tomoshabin va jism  o ‘rtasida joylashgan  oyna  yuzasidan  m a’lum
19

---

9-rasm.
nuqtalarda  o £tishi  lozim.  Boshimiz  holatini  o £zgartirmasdan, 
ko£rinayotgan jism konturi bo£yicha  oynaga  tush yoki  siyoh bilan 
chizamiz.  Oynada  to £g£ri  perspektiv  tasvir  hosil  bo£ladi.  Ushbu 
holatda  oyna