1
Касб-хунар таълими амалиётида фанлараро алоқалар муаммоси.
М.Рахмонов АДУ
Б.Кирйигитов АДУ
Касб-хунар таълими амалиётида фанлараро алоқалар муаммосини аниқлаш,
характерлаш ёки хал этиш йўлларини топиш учун оптимал(энг самарали) шартлар,
босқичларнинг интинсив йўлини излаш амалга ошириш ва фанлараро алоқаларнинг
дидактик моделини ўқув мавзуларда ўзлаштириш
фактига айлантириш, ўқувчилар
томонидан бу алоқаларни аниқлашни талаб қилади. Бу жараённинг натижаси сифатида
ўқувчилар билимини ошириш ва бу билимларнинг тизимлилигини ошиши,
ўрганаётларнинг дунёқараш ва тезкорлик потенциали ҳисобланади.
Ўқувчиларга ўқув мавзуларнинг етакчи холатларини ёритишга кўрсатилган
саволлардан ташқари хар бир мавзу бўйича синтезлашган саволлар берилганди. Унга
жавоб бериш жараёнида ўқувчилардан ушбу мавзунинг етикча ғояларини ундаги мавзу
ичидаги алоқалар асосида етакчи қоидалари орасида алоқа ўрнатиш орқали
жавоб
берилиши керак эди.
Ўқувчиларнинг ёзма ишлари тахлил қилинганда, у аксарият қисми тажрибавий
мавзулар етакчи қоидаларни фанлараро алоқалар ёрдамида ечишга (ёритишга) эриша
олмаган. Масалан 100 нафар 1 курс талабаларидан фақатгина 30 %- энг фанлараро синтез
даражасига, 60 %-энг паст, 10 даражага эришди. Синтезланган саволга берилган жавоблар
қуйидагича изохлашимиз мумкин: ҳеч қайси жавоб I –даражага эриша олмади, 8 % -II
даражага, 18 % -III га, 74 % -IV га киритилди.
Ҳеч қайси ўқувчи бўлиб ўтган тажриба ишининг 1-босқичида 1
даражага
кўтарилиб олмагани (синтезланган саволга жавоб беришда) хақида қуйидагилар
гувохликларни беради:
1.
Бу жараён ўзида юқори даражада умумлаштириш, билимлар жамлаш, уни
самарали ҳолда ёрита олиш қобилятига эга бўлиши, бошқа дисиплина (фанлардан)
“шовқинли” (ортиқча) билимларни четлаб ўтиш.
2.
Бу жараён ўқитувчи томонидан ўқувчиларни махсус тайёргарлик ишларини
олиб боришини талаб қилади. Ўқувчиларни фанлараро синтезга ўрганлаётган
мавзунинг
етакчи қоидалари, илмнинг етакчи ғоялари ўз аксини топиши керак бўлади.
Ушбу масала юзасидан изланишлар олиб бораётганимизда Г.Ф.Федорец
томонидан бажарилган тажриба ишлари ва яна шуни аниқладикки, илмийлик,
тизимийлик, тезкорлик ва ўқувчиларнинг билимларининг дунёқараш потенциали кўп
ҳолатларда фанлараро алоқаларни ўрнатишга жуда ҳам боғлиқ экан. Буларни аниқлашда
ўқувчиларнинг мустақиллиги, ўқувчиларнинг изчил йўналтирилган иши натижасида
амалга оширишда экан. Унда қуйидагилар таъминланади: ўқувчида ўрганилаётган мавзу
бўйича етакчи қоидаларни аниқлаш ва бутун фан бўйича асосий етакчи ғояларни
тушуниш, кўникма ҳосил қилиш, мавзу бўйича асосий қоидалари атрофида ўқув
материални ўрганишни ташкил қилиш қобилятини шакллантириш ҳамда
кенг тарзда
фанлараро алоқалар асосида бутун диспилина(фан)ни ўрганишни ташкил этиш, ўқувчилар
томонидан фанлараро синтезни ўқув фаолиятида мухимлигини ва зарурлигини англаш,
мана шундай фикрлар келажак ишида хар бир мухим ишлаб чиқариш, ижтимоий
масалаларни ечишда зарурлигини сингдириш.
Ўқув мавзуда фанлараро алоқаларни амалга ошириш.
1 босқичдаги натижаларни тахлил қилишда бизга маълум бўлдики, у ёки бу натижа
ўқувчиларда тажриба мавзуларнинг етакчи қоидаларини ёритиб беришда асосан кўп
томонлама фанлараро алоқалар ёрдамида амалга оширилади ва педагогик шарт-шароитлар
билан аниқланади. Айрим шартларни қўллаш-ижобий, бошқаларда эса -қониқарли натижа
олиб келади, учунчиларда қониқарсизга эришадилар.
2
2 яратиш босқичида тажриба ишимизда –ўқув жараёнда фанлараро алоқаларнинг
самарали тарзда амалга ошириш йўлларини аниқлаш ва педагогик босқичлар шартлар
оптимал (энг самарали) тизимини топиш асосий вазифа этиб белгиланади. Бу
тизим
қўйилган мақсадга мос келиши керак-юқори илмий даражада фанлараро алоқалар
ёрдамида ўқув мавзунинг етакчи асосларини очиб бериш ва уларга таянган холда янги
фанлараро билимни яратиш ҳисобланади.
Тажриба ишнинг иккинчи босқичи битта ўқув юртининг 3 та гурухларида
ўтказилганди, бундан ташқари бошқа ўқув юртида назорат гурухи мавжуд эди. Ўқув
жараёни 3 та махсус методика бўйича олиб борилганди. Уларнинг қўлланилиши кўриб
чиқилаётган мавзуларнинг етакчи асосларини ёритишда энг катта таъсирга эга бўлган
оптимал шартларни танлаш саволига жавоб бериш имкониятини берди.
I
a
гурух ўқувчилари шундай холатларга қўйилардики, уларда бошча курслардан
билимларни жалб қилиш зарурияти туғиларди; ўқитувчи рахбарлиги остида ўқувчилар
зарурий таянч билимларни топишни ўрганишарди ва улар
асосида сифат жихатдан янги
фанлараро билимларни яратишга эришардилар.
I
б
гурух ўқувчилари эса шундай холатларга қўйилардики, уларда бошқа курслардан
билимларни жалб қилиш зарурияти ҳосил қилинарди; ўқувчилар олидида маъруза ўқиш
йўли билан фанлараро алоқаларнинг педагогик аҳамияти ёритиб бериларди, лекин
олдингиларга қараганда ўқитувчи бошқа фанлардан зарурий билимларни топиш
ўрганилмасди ҳамда бу билимлар шундай қилиб янги ҳосил қилинаётган
фанлараро
билимларга киритилиши кўрсатилмасди, фақатгина маълум саволлар ва қоидалар
кўрсатиларди (мавзу, кичик мавзу, боблар).
I
в
гурух ўқувчилари ўқув материали дарслик хажмида ўқитувчи томонидан ёритиб
бериларди; ўқувчилар ўзларига мустақил тарзда бошқа курсларда ўрганилаётган
мавзунинг етакчи асосларини ёритиш учун зарурий таянч билимларни қўллаш ва танлаш
таклиф этилганди.
I
наз
гурух ўқувчилари(оддий билим юрти ўқувчилари). Юқоридаги 3 методика ва
назоратнинг маълумотлари ўқитувчининг педагогик рахбариятининг интенсивлигини ва
фанлараро алоқаларни хаётга тадбиқ этишда ўқувчиларнинг мустақил
ишининг
самарадорлигини равшун ҳолда кўрсатди.
