Kasb hunar maktabi "tasdiqlayman"

“TASDIQLAYMAN” Ishlab chiqarish ta’limi ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:_____Z.Ibragimov

Guruhlar	1-20	2-20	3-20
Dars o’tiladigan sana

4. 
   Mavzu (nomi) Dvigatelning buzilishi va unda hosil bo'luvchi nosozliklar.
   

O‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi modeli

Vaqt: 80 daqiqa	Ta’lim oluvchilar soni 26 ta
O‘quv mashg‘uloti shakli va turi	Nazariy mashg’ulot.
O‘quv mashg‘uloti rejasi	1.Karburiyatorli dvigatellarning ta’minlash tizimidagi asosiy nosozliklar va unga texnik xizmat ko’rsatish. 2.Dvigatellarga texnik xizmat ko’rsatish. 3. Dizellarni ta’minlash tizimidagi asosiy nosozliklar
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Dvigatelning buzilishi va unda hosil bo'luvchi nosozliklar. to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish (mustahkamlash).
O‘qitish natijasi		Ushbu mavzuni o‘zlashtirish natijasida o‘quvchida shakllanadigan asosiy bilim, ko‘nikma yoki kompetensiyalar.
Pedagogik vazifalar 1. Karburiyatorli dvigatellarning ta’minlash tizimidagi asosiy nosozliklar va unga texnik xizmat ko’rsatish ma’lumot berish. 2. Dvigatellarga texnik xizmat ko’rsatish bilan tanishtirish. 3. Dizellarni ta’minlash tizimidagi asosiy nosozliklar haqida tushuncha berish.		O‘quv faoliyat natijalari; 1. Karburiyatorli dvigatellarning ta’minlash tizimidagi asosiy nosozliklar va unga texnik xizmat ko’rsatish ma’lumotga ega bo’ladi. 2. Dvigatellarga texnik xizmat ko’rsatish bilan tanishadi. 3. Dizellarni ta’minlash tizimidagi asosiy nosozliklar haqida tushuncha berish haqida tushunchaga ega bo’ladi
O‘qitish metodlari	Kichik axborotli/ ma’ruza/ hikoya/ tushuntirish/ ko‘rsatma berish/ namoyish. Ko‘rsatish/ video usul/ kitob bilan ishlash/ insert/ mashq/ suhbat/ baxs/ aqliy xujum ta’limiy o‘yin/ piibord va boshqalar (quyidagilardan maqsadga ko‘ra tanlab olinadi).
O‘qitish vositalari	Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, proektor, kompyuter, diaproektor, flipchart, videofilm grafikli organizatorlar, model, mulyajlar, chizma, grafiklar, diagrammalar, namunalar, ekspert varag‘i, yo‘riqnoma, elektron yo‘riqnoma.
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakli	jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka tartibda
O‘qitish sharoiti	Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan xona
Qayta aloqaning usul va vositalari	Tezkor-so‘rov, savol-javob, test, misol va mashqlar, bajarilgan o‘quv topshiriqlarni baholash

O‘quv mashgulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O'qituvchi	Ta’lim oluvchi
1-Uquv mashg‘ulotiga kirish (5daq.)	Tashkiliy kism: O’quvchilar bilan salomlashadi. O‘quvchilarni mashg‘ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi	Mashg‘ulotga tayyorlanadilar
2-bosqich. Asosiy (65daq.)	Tayanch bilimlarni faollashtirish: Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi hamda o‘tilgan mavzu bo‘yicha o‘quvchilarga savollar beradi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifani belgilanishi: Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad va o‘qitish natijalar bilan tanishtiradi. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi; O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarni baholash mezoni va ko‘rsatkichlari bilan tanishtiradi. Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor - so‘rov, savol - javob, aqliy xujum, pinbord, “o‘ylang va juftlikda fikr almashing”, va boshqa texnikalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o‘quv material bayoni: Nazariy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o‘qitish jarayonini tashkil etish bo‘yicha harakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy xolatlarni yozdiradi; Slaydlarni Power Point tartibida namoyish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. YAngi o‘quv materialini mustahkamlash: Mustahkamlash uchun savollar beradi. Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; Kichik guruhlarga bo‘ladi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi har bir guruhga topshiriq beradi va baholash mezoni bilan tanishtiradi. Ishni bajarish yo‘riqnomasini beradi. Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o‘tkazadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savollar berishlarini, shu bilan birga o‘zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to‘ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi; 12. Guruhlar ishini o‘zaro baholashni o‘tkazadi, mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamiyati bilan bog‘lab mavzuni yakunlaydi.	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo‘linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Xar bir guruh o‘z topshiriq varaklari bo‘yicha faoliyatini boshlaydi. Har bir guruh sardorlari chiqib o‘z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo‘shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o‘zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich Yakuniy (10 daq.)	Mashgulot yakuni: Faol ishtirok etgan o‘quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va ragbatlantiradi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashgulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo‘riqnoma beradi.	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

Mavzu:Dvigatelning buzilishi va unda hosil bo'luvchi nosozliklar.

Ular, odatda, karburatordagi dozalovchi tizimning ishlashi buzilganda namoyon bodadi. Buning natijasida karburator haddan ziyod quyuq yoki suyuq aralashma tayyorlaydi, ular yonganda dvigatel toda quvvatga erisha olmaydi, benzinni ortiqeha sarf qiladi va ishlatilgan gazlar bilan birga ko‘plab zaharli (zararli) moddalarni ham chiqaradi.Karburatorda aralashmaning dozalanishi haddan ziyod buzilganda dvigatel kuchli paqillashlar (“o‘q otishlar”) bilan ishlaydi. Bu hodisa aralashma o‘ta suyuqlashganda karburatorda, o‘ta quyuqlashganda shovqinsodidirgichda sodir bodadi. Dvigatelni ortiqeha qizib kyetishi ham, uning o‘ta suyuqlashgan aralashmada ishlashining alomatidir. Aralashma o‘ta quyuqdashib ketganda ishlatilgan gazlar qoramtir tusga kiradi. Karburatorga odkazish layoqatligi mos kelmagan jiklyorlar- ningo‘rnatilishi, karburator nosozligini keng tarqalgan sabablaridandir.Aralashmani o‘ta quyuqlashib kyetishining sabablari - qalqi kamcrasidagi yonilgi sathining balandligi, jiklyorlarni bo‘shab ketishi vatushib qolishi, havo jiklyorlarini qatron bosishi, ekanomayzer klapan- larida germetiklikning yo‘qolishi va uning yuritmasidagi rostlanishning buzilishi hamda havo zaslonkasini tofcla ochilmasligidir. Aralashmani o‘ta suyuqlashib ketishi benzin berish kamayganda ham, karburator va kiritish quvuryoMini silindrlar kallagiga mahkamlangan joylaridan havo surilganda ham sodir bo‘ladi. Benzinni karburatorga kam berilishi, haydash nasosining diafragmasini shikastlanishi yokiuning klapanlarini zich yopishmasligi, yonilg‘i naychalarini shtutserlarga zich mahkamlanmaganligi, qalqi kamerasidagi benzin sathining pastligi oqibatida ham aralashma o'ta suyuqdashib ketadi. Filtrlar va yonilg‘i naychalarini kirlanishi, benzin baki qopqog‘idagi havo klapanini berkilib qolishi ham aralashmani o‘ta suyuqlashib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin.Aralashmani ortiqcha quyuqlanishi silindr-porshen guruhining yeyilishini tezlashtirib yuboradi, ayniqsa, havo filtridan o‘tayotgan havoning yaxshi tozalanmasligi oqibatida dvigatelning yeyilishi juda ko‘payib ketadi.Karburatorni chuqur diagnostika qilishni НИИАТ-489М rusumli motorsiz uskunada o'tkazish mumkin. Bu uskuna, karburator aralashmaning zarur miqdorini ta’minlay oladimi yoki yo‘qmi, shuni tekshirishga imkon beradi.Texnik xizmat ko‘rsatish. Kundalik xizmat ко'rsatishda e’tiborni benzin oqish-oqmasligiga qaratib, ta'minlash tizimi ko‘rib chiqiladi. Avtomobil havoda chang miqdori ko‘p bo‘lgan yo‘llarda ishlatilganda, havo filtri tozalanadi. Bakdagi benzin sathi tekshiriladi va zarur bo‘lsa benzin quyiladi.1-TXKda ta’minlash tizimidagi barcha asboblarning holati va ularning birikmalarini gcrmetikligi ko‘rib chiqiladi, topilgan nosozliklar bartaraf etiladi.2-TXKda tizimdagi asboblar va agregatlarning avtomobilga (dvigatelga) mahkamlanishi hamda ularning detallarini o‘zaro mustahkamlanishi, havo zaslonkasi va drossel yuritmalarining (to‘la ochilishi va yopilishi) tobg‘ri ishlashi tekshiriladi.

Yonilg‘i va havo filtrlari bo‘yicha zarur profilaktik ishlar o'tkaziladi, benzin nasosini dvigateldan yechmasdan, uning ishlashi НИИАТ (527B rusumli) asbobi yoki manometr yordamida tekshiriladi, qalqi kamerasidagi yonilg‘i sathi va dvigatelning oson yurgazilishi hamda ishlashi ham tekshiriladi. Zarurat bo‘lganda karburator salt ishlash rejimida, ishlatilgan gazlardagi uglerod oksidining miqdorini nazorat qilgan holda rostlanadi.Havo filtriga xizmat ko‘rsatish moy vannasidagi moyni almashtirish, filtrlovchi elementni yuvish va uning dvigatelga mahkamlanishinitekshirishdan iborat. Filtrlovchi element yuviladi, so‘ng toza moyga botirib qo‘yiladi, u yerdan olib moy oqib bo'lguncha kutiladi va o‘z o‘rniga qo‘yiladi. Filtr korpusining ichki tomoni kirlardan, moydan va cho‘kindilardan obdon tozalanadi. Filtr vannasiga dvigatel uchun mo‘ljallangan moy (toza yoki ishlatilgan) quyiladi.Yonilg‘ini dag‘al tozalovchi filtrdan davriy ravishda kir va suv cholkindilarini tolkib turish, filtrlovchi elementni esa benzin yoki asetonda yuvib, siqilgan havo bilan purkash kerak. Filtrlovchi elementni qismlarga ajratish tavsiya etilmaydi.Mayin tozalash filtridagi filtrlovchi elementni olish uchun quloqli gaykani bo‘shatiladi va tindirgich bilan birga filtrlovchi element yechib olinadi. Tindirgich kirlardan va cho‘kindilardan tozalanadi, filtrlovchi element yuviladi. So‘ng siqilgan havo bilan purkaladi.Karburatorlarni qismlarga ajratganda qistirmalar va detallarga zarar yetmasligi uchun ehtiyot bo'lish zarur. Jiklyorlar, klapanlar, ignalar va kanallar toza kerosinda yoki etillanmagan benzinda yuviladi. Bu ishlarni havosi so'rib turiladigan postlarda yoki shkaflarda bajariladi. Karbura­tor korpusidagi kanallar va jiklyorlar yuvilgandan so‘ng, siqilgan havo bilan purkaladi. Jiklyorlar, kanallar va teshiklarni tozalash uchun qattiqsim yoki boshqa qandaydir metall buyumlar ishlatish mumkin emas. Shuningdek, yig‘ilgan karburatorni benzin beriladigan shtutser yoki balansirlash teshiklari orqali, siqilgan havo bilan purkashga yo‘l qo‘yilmaydi, chunki bu, qalqini shikastlanishiga olib keladi.Karburator detallarini qatronlardan tozalash uchun ularni bir necha daqiqa erituvchi suyuqlikka (aseton, benzol) solib qo‘yish kerak. Shundan so‘ng, detallar hoNlangan toza latta bilan obdon artiladi.Karburatorning qalqi kamerasidagi berkituvchi ignada zichlovchi shayba bo‘lsa, bu shaybani ignadan yechish ham, uni benzin va kerosindan tashqari boshqa erituvchilarda yuvish ham tavsiya etilmaydi. Qalqi kamerasidagi benzin sathi, avtomobilni gorizontal maydonchaga qo'yib, dvig'ateli ishlamay turganda tekshiriladi.ЗИЛ-130 dvigateliga oYnatiladigan K-88A karburatorida, ekono- mayzer qudug‘ining pastki qismidagi tiqin bo‘shatib olinadi hamda uning o‘rniga rezina shlangi va shisha naychasi (4) (25.19-chizma, b) bo‘lg4an oraliq o'tkazgich qotiriladi. Naychani vertikal joylashtirib, yonilg‘i nasosidagi qo‘lda ishlatiladigan richagdan foydalanib qalqi kamerasiga benzin haydaladi. Benzin sathi, karburatorning yuqorigi va o‘rta qismi ajraladigan tekislikdan 18-19 mm baland bo'lishi lozim.Zarur bo‘lganda benzin sathi qalqi richagini egish orqali yokikarburatordagi ignasimon klapan korpusining ostidagi qistirmalar miqdorini o‘zgartirib rostlanadi.3M3-53 dvigatellariga obrnatiladigan K-126B karburatorida, qalqi kamerasidagi yonilg‘i sathi ko‘rish oynasi (3) (25.19-chizma, a) orqali nazorat qilinadi. YonilgN sathi karburatorning yuqorigi va o‘rta qismi ajraladigan tekislikdan 19-21 mm pastda bo'lishi kerak. Yonilg‘i sathini rostlash uchun qalqi richagidagi til egiladi.ДААЗ karburatorlarining qalqi kamerasidagi benzin sathini rostlashda (25.19-chizma, d), qalqi tili zoldir va ignaga (2) (hali uni botirmasdan) tekkan chog'ida, qalqining (1) yuqorigi sirti bilan qistirma orasiga tavsiya etilgan A tirqishni qo‘yish kerak. Bu ishni karburator qopqog'idagi shtutserni (5) vertikal (25.19-chizma, d) shaklda ko‘rsatilgandek holatda bajarish qulay. A o‘lchamni aniqlashda (odatda 6,5 mm) andazalardan foydalanish tavsiya etiladi.

Rostlashni qalqi tilini egish orqali amalga oshirish lozim, bunda tilni ignasimon klapan (2) o'qiga perpendikular bo'lishi kuzatib turiladi. Shu bilan bir paytda qalqi yo‘lini ham tekshirish zarur, sababi, bu yo‘l 8 mm ga teng bo‘lishi kerak. Zarurat bo'lsa, shunga taalluqli tiraklar holati o‘zgartiriladi.

Uzluksiz liniyada avtomobillarni postdan-postga. majburiy silji- tishda yorug‘lik yoki tovush signallaridan foydalanish ko‘zda tutilgan. Konveyer siljishining boshlanishi haqida signal berilganda, ishchilar ish o'rinlarini bo‘shatib, chuqurdan chiqib, konveyyerdan uzoqlashishlari lozim. Konveyerni favqulodda to‘xtatish uchun har bir postda “Stop” tugmasi mavjud.

Yuguruvchi barabanli diagnostika stendining elektr qurilmasi ishonchli tarzda yerga ulanishi lozim (boshqarish pulti, apparat shkaflari, baraban bloklari va boshqalar). Almashinish (smena) oxirida stendning biriktirgich- ajratgichini uzish, yonilg‘i baki kranlarini hamda siqilgan havo ventilini berkitish kerak. Avtomobilni ko‘tarilgan kabinasi ostida ishlaganda cheklagich holatini qulf bilan ishonchli holda

mahkamlash, kabinani tushirganda esa ilish mexanizmini ishonchli tarzda berkitish va saqlash ilmog‘ini tayanch balkaga to‘glri o‘rnatish lozim.Dvigatelni o‘t oldirishni asosan startycrda, faqat ayrim hollardagina yurgizish dastasi yordamida amalga oshirish lozim.

Qo‘l panjalari shikastlanishining oldini olish maqsadida dastani shunday ushlash lozimki, bunda o‘ng qo‘lning hamma panjalari dastaning bir tomonida joylashsin. Tirsakli valni aylantirish faqat pastdan yuqoriga tomon amalga oshiriladi, aylana bo‘yicha aylantirish esa ta'qiqlanadi.Gazning sizib chiqishi kuzatilgan holatlarda dvigatelni o‘t oldirish taqiqlanadi. Ishlayotgan dvigatelda rostlash ishlarini o'tkazish uchun, ishlatilgan gazlarni so‘rib oladigan qilibjihozlangan maxsus post ajratilishi lozim. Gaz ballonli avtomobillardagi gaz jihozining uzcllarida va quvur-yo‘llarida bosim ostidagi gaz mavjud bo‘lsa, u holda uning detallarini qotirish va boshqa ta'mirlash ishlarini bajarish ham ta’qiqlanadi.Avtomobillarga texnik xizmat ko‘rsatish va ta'mirlash xonalarida yonilg‘idan yoki moylash materiallaridan bo‘shagan idishlarni qoldirish ta’qiqlanadi. To‘kilgan yonilg'i yoki moyni tezlik bilan qum yoki to‘pondan foydalanib tozalash lozim. Ish tugagandan so'ng ishlatilgan artish materiallarini yig'ib maxsus idishga solish kerak.Avtomobildan yechib olingan ta’minlash tizimi uskunalariga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ishlari sexda (ustaxonada) bajariladi. Ta’minlash tizimi detallari yuviladigan vannada, asboblarni qismlarga ajratish-yig‘ish, rostlash va tekshirishga moMjallangan verstaklarda hamda charxlash dastgohida shamollatish-so‘rg‘ichlari bo‘lishi lozim.Detallarni kavsharlash va qalaylashdan avvalgi tozalash ishlarini mahalliy shamollatgichlarga ega bo‘lgan ishchi o‘rinlarida bajarish lozim. YonilgM baklarini va yonuvchi suyuqliklardan bo‘shagan idishlarni ta’mirlashdan avval issiq suv bilan yuvish, issiq bug' bilan bugMash va kaustik sodada yuvish hamda issiq havo bilan quritish lozim. Kavsharlash va payvandlash ishlarini tiqinlar ochilgan holatda bajarish kerak. Alangalanish o‘t o‘chirgich, qum yoki to'zitilgan suv oqimida o‘chiriladi. Gazli ballonlardagi bosim oshib ketmasligi uchun ular ustidan sovuq suv quyib turiladi.
Moylash tizimi (7.1-rasm) dvigatеl dеtallarining ishqalanadigan yuzalariga uzluksiz moy еtkazib bеradi, natijada ular orasidagi ishqalanishni va еyilishni kamaytiradi, hamda dvigatеl quvvatini ishqalanishga sarfini kamaytiradi. Dеtallar orasiga kiritiladigan moy aylanadi, dеtallarni sovutadi, ularni korroziyadan saqlaydi va еyilishdan hosil bo`lgan zarrachalarni olib kеtadi. Porshеn, porshеn halqalari va silindrlardagi yupqa moy pardasi ularning еyilishini kamaytirish bilan birga dvigatеlning komprеssiyasini yaxshilaydi. Benzinni dvigatellarda moy bosimi 0,3...0,5 mPa, dizellarda 0,5...0,8 mPa.70...90

7.1-rasm. Dvigatelning moylash tizimi sxemasining nosozligi.

1-moy quyish bo’yini; 2-yoonilg’I nasosi; 3,4-moy quvurlari; 5-markazdan qochma filtr; 6-moy filtri; 7-moy radiatori; 8-o’tkazish klapani; 9-radiator krani; 10-radiator; 11-differensial klpan; 12-radiatorning bosimini rostlash klapani; 13-moy karteri; 14-moy qabul qilgich; 15-radiator moy nasosi seksiyasi; 16-moy nasosi; 17-reduksion klapan; 18-moyni qisman tozalash bo’shlig’i

7.2. Moylash usullari.Dvigatеllarga qo`llaniladigan moylar.

Dvigatel detallari uch xil usulda moylanadi: bosim ostida (podshipniklar, vkladishlar, vtulkalar va h.z.); sochratib (silindr yuzalari); oqib (turtkich, shtanga, prujina va h.z.)

Motor moyining asosiy ko’rsatkichi qovushqoqligi va haroratga bo’g’liqligi. Moyga talablar Xalqaro SAE sinflashda belgilangan.Bunga ko’ra 6 ta qishki (0W, 5W, 10W, 15W, 20W, 25W), 5ta yozi (20, 30, 40, 50 и 60).Qishkilarda W harfi bor, yani Winter-qish.Belgilashdagi son qancha katta bo’lsa, moyning qovushqoqligi shuncha yuqori bo’ladi.

Dvigatеllarga qo`llaniladigan moylar. Moylash uchun zavod tavsiya qilgan moylar qo`llaniladi. Asosiy motor moylari: SHELL: Shell Rimula R4L (SAE 15W-40). Exxon Mobil: Mobil Delvac MX Extra (SAE 10W-40); Mobil Delvac MX (SAE 15W-40);

Mobil Delvac XHP LE (SAE 10W-40, API CI-4);

Damas, Tiko avtomobillari dvigatеli uchun SE (SAEIOW-30), Nеksiya –SG yoki G4/G5. Tiko avtomobili dvigatеlining moylash tizimi sigimi – 2,7 L,Damas – 3,2 L,Nеksiya –3,75L,