OG‘IZ BO‘SHLIG‘I
KASALLIKLARI
OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS
TALIM VAZIRLIGI
ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI
Nigora Toshpolatova, Sayyora Suyunova
Tibbiyot kollejlari uchun oquv qollanma
Gafur Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi
Toshkent 2007
2
3
I BOB.
YUZ-JAG SOHASI ANATOMIYASI VA
FIZIOLOGIYASI HAQIDA QISQACHA MALUMOT
YUQORI JAG SUYAGI
Kalla skeletining yuz qismiga kiruvchi juft suyak jag suyagi
deyiladi. Bu suyakning tanasi va tortta osigi bor. Osiqlari:
peshona, yonoq, tanglay, alveola. Yuqori jag tanasining ichida
havo saqlovchi boshliq bor, ushbu boshliqni Gaymor
boshligi deb ataladi. Gaymorov boshligi 1520 yoshlarda
toliq shakllanib boladi va u ortacha 3
sm
2
ega bolib, yuqori
4,5,6 tishlar sohasida joylashadi. Yuqori jagda 4 ta yuza
farqlanadi: yuqori tomondan koz kosasiga qaragan yuza,
oldingi tomondan yuzga qaragan yuza, medial burunga qaragan
yuza va orqa tomondan chakka osti yuzasi chegaralab turadi.
Koz kosasiga qaragan yuzasida koz kosasi ostidagi egat bor, bu
egat koz kosasi ostidagi kanalga aylanadi. Yuqori jag tanasini
teshib otadigan bu kanal shu tananing yuzga qaragan yuzasiga
koz kosasi ostidagi teshik bilan ochiladi. Burunga qaragan yuzasida
ham teshik bor. Gaymor kanaliga olib kiradigan shu teshikdan
oldingi tomonga tikka otuvchi koz yoshi egati bor, ana shu egat
burun koz yoshi kanalining hosil bolishida qatnashadi.
Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan
T a q r i z c h i l a r :
X.P.Komilov
Tibbiyot fanlari doktori, Toshkent Davlat
tibbiyot akademiyasi professori
N.M.Haydarova
Oliy toifali oqituvchi, Birinchi Respublika
tibbiyot kolleji
M.A.Fozilova, O.Sh. Shukurov
Respublika Elektrotexnika
Tibbiyot kolleji oliy toifali oqituvchilari
Ushbu oquv qollanma tibbiyot kollåjlarida Ortopådik stomatologiya va
Davolash ishi yonalishida talim olayotgan oquvchilar uchun ogiz boshligi
kasalliklari tashxisini aniqlash, davo råjasini tuzish va birinchi yordam korsatish
boyicha bilim darajalarini oshirishda yordam båradi.
1-rasm.
Yuqori jag suyagi:
1påshona osigi, 2yonoq osigi, 3alvåola
osigi, 4tanglay osigi, 5yuqori jag boshligi.
Toshpolatova, Nigora.
Ogiz boshligi kasalliklari: Tibbiyot kollejlari uchun oquv qoll./
Nigora Toshpolatova, Sayyora Suyunova; OzR Oliy va orta maxsus
talim vazirligi, Orta maxsus, kasb-hunar talimi markazi. T.:
Gafur Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2007. 96 b.
I.Suyunova, Sayyora.
ÁÁÊ 56.6ÿ722
© N.Toshpolatova, S.Suyunova,
Gafur Gulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi, 2007-y.
ISBN 978-9943-03-016-9
T.S. 410100000014
M 352 (04) 2007
qatiy buyurtma 2007
56.6
T 71
4
5
Suyak tanasidan tort tomonga tortta osiq ketadi. Peshona
osigi peshona suyagiga birlashadi, yonoq osigi yonoq suyagi
bilan birlashadi. Alveola osigi past tomonga qaragan bolib
unda tishlarning ildiz kataklari joylashadi. Tish ildizlari ushbu
kataklarga kirib turadi. Tanglay osigi ozaro tutashib qattiq
tanglayning oldingi 2/3 qismini tashkil etadi. Ong va chap
tanglay osiqlari tutashganida chok hosil qiladi. Chokning oldingi
tomonida kurak tish teshigi korinib turadi va kanalga davom
etadi. Yuqori jagda burun boshligi va Gaymorov boshligi
bolganligi uchun nozikroq korinadi, lekin shunga qaramay,
chaynash vaqtida hosil bolgan chaynov bosimiga qarshilik
korsata oladi. Yuqori jagning bunday chidamliligi undagi
zich suyak moddasidan iborat kuchli ustunlarning borligidir.
Ustunlarni kontrforslar deb ataladi. Kontrforslar ovqatni uzib
olish va chaynashda kelib chiqadigan kuchli zoriqishlarni jag
boylab taqsimlab, songra kalla skeletining boshqa suyaklariga
uzatadi. Yuqori jag kontrforslari tortta: burun-peshona,
yonoq, tanglay, qanot-tanglay.
PASTKI JAG
Pastki jag suyagi kalla skeletining yagona harakatlanadigan
suyagi. Pastki jag ikki qismdan tashkil topgan: tana va osiqlar.
Pastki jag embrional davrda ikkita yarim bolaklardan iborat
bolib, bola 1 yoshga tolganida bitishi tugallanadi va u toq
suyakka aylanadi. Suyak tana-
sining yuqori qismida alveola
osigi bolib, unda alveola katak-
lari joylashgan.
Pastki jagda ikkita osiq
farqlanadi. Orqada joylashgan
osiq bogim osigi, oldingi osiq
toj osigi deyiladi. Pastki jag
shoxlarining ichki yuzasida pastki
jag teshigi bor, pastki jag
kanali shu teshikdan boshlanadi.
Pastki jag tanasi shoxlari
bilan burchak hosil qiladi.
Ushbu burchak inson hayoti
davomida doimiy ravishda ozgarib boradi. Yangi tugilgan
chaqaloqda burchak 140° ga, tishlar chiqqanidan song 130°
138° ga teng boladi, yoshi ulgayib tishlari tushib ketganda
esa burchak yana kattalashadi.
Pastki jagning yuzasi gadir-budir boladi, sababi, ushbu
gadir-budirliklarga chaynov muskullari birikadi.
Pastki jag ozining tuzilish xususiyatiga kora tashqi
tasirlarga chidamlidir, shuning uchun ham yuqori jagga
nisbatan pastki jagning deformatsiyasi kam uchraydi.
QATTIQ TANGLAY
Qattiq tanglay hosil bolishida ikkita suyak ishtirok etadi.
Bular yuqori jagning tanglay osigi va tanglay suyagining
gorizontal plastinkasi.
Tanglay suyagi ikkita plastinkadan, yani vertikal va
gorizontal plastinkalardan tashkil topgan. Vertikal plastinka
burun devorini tashkil etishda ishtirok etadi. Gorizontal plastinka
qattiq tanglayning orqa 1/3 qismini tashkil etadi.
Yangi tugilgan bolada tanglay osimtalari qoshiluvchi
toqima bilan ajratilgan. Yoshga qarab qoshiluvchi toqima
qavati kamayib, 4045 yoshlarda tanglay choki suyaklanib
bitadi va qoshiluvchi toqima ornini suyak toldira borishi
bilan chok malum relyefga ega bola boradi. Ayrim insonlarda
ikkita chokning toqnashgan joyida oval shakldagi suyak
bortmasi kuzatiladi. Ushbu suyak bortmasini tanglay torusi
deb ataladi.
Qattiq tanglayning ikkita yuzasi ogiz boshligiga qaragan,
ogiz yuzasi va burun boshligi tubi hisoblangan burun yuzasi
bor. Ikkala yuza ham shilliq parda bilan qoplangan.
Orta chiziq boyicha ortadagi kesuvchi tishlardan ozgina
orqaroqda, qattiq tanglay shilliq pardasi ustida uzunchoq silliq
domboqcha-kesuvchi sorgichcha joylashgan. Bu kesuvchi
kanal teshigiga togri keladi. Sorgichdan ikki tomonga shilliq
pardaning 3 tadan 6 tagacha kondalang burmalari ketgan.
Qattiq tanglayning yumshoq tanglayga otish chegarasini A
chiziq deb ataladi va olib qoyiladigan plastinkali protezlarning
chegarasi hisoblanadi. Yumshoq tanglay muskullardan tashkil
topgan.
2 -rasm.
Pastki jag suyagi:
1mo-
lyar orqa chuqurchasi, 2iyak bort-
masi, 3tanasi, 4pastki jag burcha-
gi, 5bogim osigi, 6toj osigi.
6
7
CHAYNOV VA MIMIKA MUSKULLARI
Yuz-jag sohasi chaynov va mimika muskullaridan tashkil
topgan. Chaynov muskullar funksiyasiga qarab uch guruhga
bolinadi: pastki jagni pastga tushiruvchi, pastki jagni
yuqoriga kotaruvchi, pastki jagni yonga siljituvchi mus-
kullar. Pastki jagni yuqoriga kotaruvchi muskullar quyi-
dagilar:
a) asl chaynov muskuli;
b) chakka muskuli;
d) medial qanotsimon muskuli.
Pastki jagni pastga tushiruvchi muskullar quyidagilar:
a) jag til osti muskuli;
b) iyak til osti muskuli;
d) qosh qorinchali muskul.
Pastki jagni yonga siljituvchi muskul:
a) lateral qanotsimon muskul.
Chaynash jarayonida kop sonli muskullar ishtirok etadi.
Mimika muskullari
organizmdagi psixik jarayonlarni aks
ettiradi. Mimika muskullari teri ostida juda yuza joylashgan.
Mimika muskullari suyakdan boshlanib teriga yoki teridan
boshlanib teriga birikadi. Shuning uchun ham qisqargan vaqtda
terini harakatga keltiradi. Yuzning mimika muskullari ogiz,
burun, koz va quloq atrofini halqa shaklida orab, aylanma
muskullarini hosil qiladi. Mimika muskullariga quyidagi
muskullar kiradi: takabburlik muskuli, kozning aylana
muskuli, qoshni chimiruvchi muskul, yuqori labni kotaruvchi
muskul, yonoq katta va kichik muskuli, kulgi muskuli, ogiz
burchagini pastga tortuvchi muskul, pastki labni pastga
tortuvchi muskul, ogiz burchagini kotaruvchi muskul, engak
muskuli, lunj muskuli, ogizning aylana muskuli, burun
muskuli.
OGIZ BOSHLIGI
Ogiz boshligi (cavum oris) hazm kanalining bosh-
langich bolimi hisoblanadi. Bu boshliq oldingi va yon
tomondan lablar va lunjlar bilan, yuqoridan tanglay,
pastdan ogiz boshligining tubi bilan chegaralangan. Orqa
tomonda ogiz boshligining devori yoq; bu tomonda ogiz
boshligi tomoq orqali halqum boshligiga tutashadi. Tomoq
yuqori tomondan yumshoq tanglay bilan, yon tomondan
tanglay ravoqlari bilan, past tomondan til ildizi bilan
chegaralangan.
Tishlar va milklar ogiz boshligini ogiz dahlizi va asil
ogiz boshligiga ajratib turadi. Ogiz dahlizi lablarning va
lunjlarning ichki yuzasi bilan tishlar va milklarning orasidagi
yoriqsimon kamgakdir. Ogiz dahlizi ogiz teshigi orqali tashqi
muhitga tutashadi. Asil ogiz boshligi ogiz boshligining
tishlar va milklardan ichkari tomondagi qismidir.
Lablarda asosan ogizning doira muskullari bor. Lablar
sirtdan teri bilan, ichkaridan esa shilliq parda bilan qoplangan.
Teri lablarning serbar chekkasi orqali shilliq pardaga aylanadi.
Lablarning shu chekkasi odatda pushti rang boladi.
Lunjlarda asosan lunj muskuli bor, bu muskul sirtdan teri
bilan, ichkaridan esa shilliq parda bilan qoplangan.
Tanglay ogiz boshligining yuqori devorini tashkil etadi.
Orqa tomonda qattiq tanglay yumshoq tanglayga otadi.
Yumshoq tanglay shilliq parda bilan qoplangan muskullardan
vujudga keladi. Yumshoq tanglayning orqadagi qismi tanglay
pardasini hosil qiladi. Unda orta chiziq boylab tilcha chiqadi.
Ogiz boshligining tubi til bilan band.
TIL
Til (lingua) ovqatni mexanik jihatdan ishlashda va sozlash
jarayonida qatnashadigan muskulli organdir. Til negizi
muskullardan iborat. Til shilliq parda bilan qoplangan. Tilning
orta qismi (tanasi) oldingi tomonda uchli bolib, orqa
tomondagi qismi esa ildizini tashkil etadi. Chegara egat til
ildizi bilan tanasi ortasidagi chegara hisoblanadi. Tilning yuqori
yuzasi orqasi deb ataladi. Chegara egat boylab, shu egatdan
oldingi tomonda gardish bilan oralgan 712 ta sorgich
8
9
korinadi, bu sorgichlarda bir talay tam bilish piyozlari
bor. Tam bilish piyozlari til orqasidagi zamburugsimon
sorgichlarda ham boladi. Gardish bilan oralgan sorgichlar
va zamburugsimon sorgichlar orasida kopgina iðsimon
konik sorgichlar bor, shu tufayli til duxobaga oxshash gadir-
budir boladi. Tilning chekkalarida bargsimon sorgichlar bor.
Chegara chiziqdan orqa tomonda, til ildizi sohasida shilliq
parda tugun-tugun bolib turadi; shu joyda limfoid toqima
toplami (limfoid follikullar) bor. Limfoid follikullar yigilib,
til murtagini hosil qiladi.
Tilning pastki yuzasi shilliq parda bilan qisman qoplangan,
xolos. Til uchi yuqoriga kotarilsa, til yuganchasi korinadi. U
shilliq pardaning orta chiziq boylab ketgan burmasidir. Bazan
til yuganchasi juda kalta boladi, shunga kora til tanasining
harakatiga tosqinlik qiladi.
Til yuganchasining pastki qismida, ikki yonida yumaloq
shakldagi ikkita domboqcha bor. Har bir domboqcha (til osti
etchasi) teshikli boladi. Til osti va jag osti solak bezlarining
umumiy yoli ogiz boshligiga shu teshik bilan ochiladi. Til
ostidagi bezlarning konturlari chap va ong tomondagi til
osti etchasidan orqaga va ikki yon tomonga ketuvchi til osti
burmalari shaklida korinib turadi.
Til muskullari shu organning asosiy qismini tashkil etadi.
Tilning skelet muskullari va xususiy muskullari tafovut qilinadi.
Skelet muskullariga juft engak-til, engak-til osti va bigizsimon
osiq-til muskullari kiradi.
Tilning xususiy muskullari uzunasiga ketgan yuqori va pastki
muskullar, kondalang va vertikal muskullardan iborat.
OGIZ BOSHLIGINING SOLAK BEZLARI
Ogiz boshligining solak bezlari ogiz va til shilliq pardasida
bolib, sekret chiqaradi, bu sekret ogiz pardasini hollab turadi.
Bezlar tanglay bezlari, til bezlari, lunj bezlari va hokazo deb
ataladi.
Ogiz boshligiga uchta yirik solak bezi: quloq oldi, jag
osti va til osti bezlarining yollari quyiladi.
Quloq oldi bezi (glandula parotis) solak bezlari ichida
eng kattasi bolib, pastki jag shoxchasining va chaynov
muskuli orqa chekkasining tashqi yuzasida joylashadi. Bezning
bir qismi jag ortidagi chuqurchaga kirib turadi. Bezning
chiqarish yoli chaynov muskulining tashqi yuzasidan
gorizontal yol oladi, songra muskulning oldingi chekkasi
yaqinida ichkariga burilib, lunj muskulini teshib otadi va ogiz
boshligining dahlizida yuqoridagi ikkinchi katta jag tish
roparasidan lunj shilliq pardasiga ochiladi.
Jag osti bezi (glandula submandibularis) jag ostidagi
uchburchakda (jag osti chuqurchasida) jag-til osti musku-
lining ostida joylashadi va shu muskulning orqa chekkasini oshib
otib, muskulning yuqori yuzasida yotadi. Shu yerda bezdan
chiqarish yoli boshlanadi. Bu yol til osti bezining chiqarish
yoliga qoshilib, til osti etchasiga ochiladi.
Til osti bezi (glandula sublingualis) til osti burmasi
sohasida, til ostida yotadi. Bezning bir necha chiqarish yoli
bor. Ulardan maydarogi til osti burmasi boylab ochiladi,
eng yirigi esa, jag osti bezining chiqaruv yoliga tutashadi va
ogiz boshligida til osti etchasiga ochiladi.
TISHLAR
Tishlar inson hayoti mobaynida muhim rol oynaydi. Ular
ovqatni uzib olish, mexanik maydalash, sozlarni togri talaffuz
etishda ham ishtirok etadi. Inson hayotida tishlar ikki marotaba
chiqadi. Avval sut tishlar chiqib, song doimiy tishlar bilan
almashadi.
Sut tishlar 20 ta bolib, har bir jagda 10 tadan joylashgan.
Sut tishlarning hosil bolish va ildizlarning sorilish muddatlari
1-jadvalda berilgan.
1-jadval
Sut tishlar murtagining minårallanishi, chiqish, ildizlarining shakllanish
va sorilish muddatlari
Tishlar Minårallanishning Chiqish Ildizning shakllanish Ildizlarning
boshlanishi muddati muddati
sorilishi
I
4 1/2 6-8oy 2 yoshning oxiri 5 yoshdan
II
4 1/2 8-12 oy 2 yosh
6 yoshdan
III
7 1/2 12-16 oy 4 yosh
7 yoshdan
IV
7 1/2 16-20 oy 5 yosh
8 yoshdan
V
7 1/2 20-30 oy 4 yosh
7 yoshdan
10
11
Tishlar adabiyotlarda, tibbiyot hujjatlarida rimcha raqamlar
bilan bålgilanadi.
Sut tishlarning anatomik formulasi
2012 2102
2012 2102
Sut tishlarning klinik formulasi
V IV III II I I II III IV V
VIVIII II I I II III IV V
Agar ogiz boshligida faqatgina sut tishlar bolsa, ushbu
prikusni sut prikusi deb ataladi.
Bolaning 67 yoshiga kelib doimiy tishlar chiqa boshlaydi
va ushbu prikusni almashinuv prikusi deb ataladi. Almashinuv
prikusi oxirgi sut tish tushguncha davom etadi.
Doimiy tishlar 28 tadan 32 tagacha boladi.
2-jadval
Doimiy tishlar murtagining minårallanish, chiqish va ildizlarining
shakllanish muddatlari
Tishlar Murtak hosil bolishning Chiqish muddati Ildizlarning shakllanish
boshlanishi
muddati
1
Homiladorlikning 8-oyidan
68 yosh
10 yosh
2
-
89yosh
10 yosh
3
1011yosh
13 yosh
4
2 yoshdan
910yosh
12 yosh
5
3 yoshdan
1112yosh
12 yosh
6
Homiladorlikning 5-oyidan 6 yosh 10 yosh
7
3 yosh
1213 yosh
15 yosh
8
5 yosh
har xil har xil
Doimiy tishlar adabiyotlarda va tibbiyot hujjatlarida arabcha
raqamlar bilan bålgilanadi.
Doimiy tishlarning anatomik formulasi
3212 2123
3212 2123
Doimiy tishlarning klinik formulasi
87654321 12345628
87654321 12345628
BSU (VOZ) boyicha tish formulasi
18,17,16,14,13,12,11 21,22,23,24,25,26,27,28
48,47,41,45,44,43,42,41 31,32,33,34,35,36,37,38
TISHLARNING ANATOMIK TUZILISHI
Har bir tish uch qismdan iborat: toj, boyin, ildiz. Tishlar
bajaradigan vazifasiga mos ravishda har xil anatomik shaklga ega.
Toj qismi: Tishning milkdan tashqariga chiqib turgan qismiga
toj dåb ataladi. Stomatologiyada ikki xil toj farqlanadi:
anatomik va klinik. Anatomik toj tishning emal bilan qoplangan
qismi bolib, u ozgarmas. Klinik toj tishning milkdan tashqari
qismi bolib, u ozgaruvchan.
Boyin: Tish tojning ildizga otish joyi.
Ildiz: Tishning milk ostida jag suyaklarining alvåola
kataklarida joylashgan qismi. Bir, ikki, uch ildizli tishlar
farqlanadi. Ayrim hollarda 4,5 ildizli tishlar ham uchraydi.
Har bir tishning ichida boshliq bolib, u har xil korinishga
ega. Bu boshliqni tish boshligi dåb ataladi. Tish boshligi
ildiz qismida ildiz kanallariga ulanadi. Ildiz kanali ildiz uchida
tåshik bilan tugaydi. Tish boshligini pulpa toldirib turadi.
12
13
TISHNING GISTOLOGIK TUZILISHI
Tish qattiq toqimalardan va yagona yumshoq toqimadan
tashkil topgan. Tishning qattiq toqimalari: emal, dentin,
sement. Tishning yumshoq toqimasi: pulpa ( 3-rasm).
Emal
Tishning toj qismi emal bilan qoplangan. Emal toqimasi
odam organizmidagi eng qattiq toqima, qattiqligi olmos
qattiqligiga teng. Emal
96,4% anorganik va
2% organik modda-
lardan va 3,8 % suv-
dan tashkil topgan.
Anorganik mod-
dalarga minåral tuzlar
va gidrooksiapatitdan
tashkil topgan bolib,
ortacha kalsiy 37%,
fosfor 17%.
Emalning asosiy
tuzilishi dåntinda tish
sathiga yonalgan
emal prizmalar va
prizmalararo moddalardan tashkil topgan.
Emal toqimasi tish toj qismini har xil qalinlikda qoplaydi.
Masalan, chaynov tishlarda emalning qalinligi boyin qismda
0,01
mm,
tish domboqligida 1,7
mm,
tish fissurasida 0,6
mm
ni tashkil etadi. Emal himoya vazifasini bajaradi, yani dentinni
tashqi muhit tasirlaridan saqlaydi.
Dentin
Dentin toqimasi suyak toqimasiga oxshab ketadi. Suyak
toqimasidan qattiqroq. Dåntin 7072 % anorganik modda-
lardan tashkil topgan. Anorganik moddalarning asosiy qismini:
fosfat va karbonat kalsiy tuzlari, ftorid kalsiy, magniy, natriy
va boshqa mikroelåmåntlar tashkil etadi. 1520 % ni organik
moddalar: oqsil, yog, 1012% ni suv tashkil etadi.
Dentin tishning asosiy tayanch toqimasi bolib, ikki
qismdan tashkil topgan: toj qismidagi dentin va ildiz qismidagi
dentin. Toj qismidagi dentin emal toqimasi va ildiz qismidagi
dentinni sement toqimasi qoplab turadi. Dentinda makro va
mikro kanallar bor. Dentin emal va sementni oziqlantirishda
ishtirok etadi. Birlamchi va ikkilamchi dentin farqlanadi.
Birlamchi dentin, tish murtak davrida shakllanayotganida hosil
boladi. Ikkilamchi dentin, tish milkni yorib chiqqanidan song
hosil boladi. Tish qattiq toqimalari kasalliklarida pulpa
toqimasining himoya reaksiyasi tasirida uchlamchi dentin hosil
boladi.
Sement
Tish ildizi sement toqimasi bilan qoplangan. Sement
toqimasi ham suyak toqimasiga oxshaydi va u 60% neorganik
va 40% organik moddadan tashkil topgan. Sement inson hayoti
davomida doimiy ravishda paydo bolib, ozgarib turadi. Sement
dentin va pereodont hisobiga oziqlanadi. Sement tishni alveola
katagida ushlanib turishida muhim orin tutadi.
Gistologik tuzilishiga kora ikki xil såmånt farqlanadi:
birlamchi, hujayrasiz va ikkilamchi, hujayrali såmånt. Ikki-
lamchi hujayrali såmånt tuzilishi hamda tarkibiga kora dagal
tolali suyak toqimasiga oxshaydi. Ikkilamchi dåntin
ildizning uchki qismi va bifurkatsiya qismida joylashadi.
Birlamchi hujayrasiz såmånt ildizning qolgan hamma
yuzasini qoplaydi.
Pulpa
Pulpa tishning yumshoq, biriktiruvchi toqimasi bolib,
qon tomirlar, limfa tomirlari va asab tolalariga boy va u tish
boshligini toldirib turadi. Pulpa ikki qismdan iborat. Koronka
qismidagi pulpa va ildiz qismidagi pulpa. Toj qismidagi pulpa
ildiz qismidagi pulpadan farq qiladi. Ildiz qismidagi pulpada
kolagån tolalar koproq bolganligi uchun qattiqroq. Pulpa
ildiz uchi tåshigi orqali påriapikal soha bilan tutashadi. Pulpa
dåntinni hosil qilish, oziqlantirish, qisman emalning modda
almashinuvida ishtirok etish funksiyalarini bajaradi.
3-rasm.
Tishning
gistologik tuzilishi:
1
emal, 2dåntin,
3
såmånt,
4
pulpa.
a)
b)
d)
Tishning anatomik
tuzilishi:
a
toj,
b
boyin,
d
ildiz.
14
15
TISHLARNING FARQLASH BÅLGILARI
Tishning qaysi jag va tomonga taalluqliligini uchta asosiy
bålgiga asoslangan holda aniqlanadi:
1.Tish toji burchagi bålgisi.
2.Toj bålgisi.
3.Tish ildizining nishablanish bålgisi.
Toj bålgisi
Tishlarning lab, lunj va mådial yuzalari domboqroq
bolib, distal tomonga qarab biroz pasayib boradi. Tishlarning
toj bålgisi okklyuzion yuzadan qaraganda aniq korinadi.
Ildiz bålgisi
Ildizlar tishning vårtikal oqiga nisbatan biroz yon-distal
tomonga nishablangan boladi. Ildizlar bålgisiga qarab tishning
ong yoki chapligi aniqlanadi.
Tish toji burchagi bålgisi
Aproksimal mådial va kåsuv yuza hosil qilgan burchak distal
va kåsuv yuza hosil qilgan burchakka nisbatan kichik. Burchaklar
bålgisi yuqori markazi, yon kurak va pråmolyarlarda aniq
namoyon boladi.
Tish guruhlari
Tishlar shakli va bajaradigan vazifasiga qarab 4 guruhga
bolinadi:
1. Kesuv tishlar.
2. Qoziq tishlar.
3. Kichik oziq tishlar premolyarlar.
4. Katta oziq tishlar molyarlar.
Har bir tishda beshta yuza farqlanadi:
1. Dahliz (vestibulyar) yuza tishning lab va lunjga qaragan
yuzasi.
2. Oral yuza tishning asil ogiz boshligiga qaragan
yuzasi.
3. Aproksimal medial yuza tishning yuz markaziga yaqin
bolgan yon yuzasi.
4. Aproksimal distal yuza yuz markazidan uzoq
joylashgan yon yuzasi.
5. Kesuv yoki chaynov yuza kurak tishlarda kesuv yuza,
premolyar va molyarlarda chaynov yuza.
TISHLARNING XUSUSIY ANATOMIYASI
Markaziy kurak tish
Tishning toj qismi kurakka oxshaganligi uchun kurak tish
nomini olgan. Våstibulyar yuzasi yassi qabariq. Oral yuzasi
botiq bolib, 1/3 qismida oral domboqligi bor. Våstibulyar
yuza oral yuzaga nisbatan kång. Tishda mådial va distal
burchaklar farqlanadi. Mådial burchak otkir, distal burchak
yassi. Tishning kåsuv qirrasi mådial burchakka biroz
nishablangan. Ildizi bitta, yaxshi rivojlangan, konussimon
shaklda bolib, ildiz kanali ham bitta va u yaxshi otuvchi.
Markaziy kurak tishning uzunligi 1929,5
mm
, toj qismining
uzunligi 8,514
mm
. Tishning eni 710
mm
ni tashkil etadi.
Yon kurak tish
Yon kurak tish markaziy kurak tishga juda oxshash. Markaziy
kurak tishdan hajmining kichikligi va mådial burchakning
yassiligi bilan farq qiladi. Tishning uzunligi 17,527,5
mm
,
4-rasm.
Tishlarni farqlovchi bålgilar:
a, g
burchaklar bålgisi,
b, d
toj
bålgisi,
v, yå
ildizlar bålgisi.
a)
v)
b)
g)
ye)
d)
16
17
toj qismining uzunligi 811,8
mm
, tishning eni 58
mm
ni
tashkil etadi. Ildizi va ildiz kanali bitta.
Qoziq tish
Qoziq tishning vestibulyar yuzasida boylama bolish bolib,
u kesuv qirrada otkir uch hosil qiladi. Boylama bolish tishning
vestibulyar yuzasini ikkita teng bolmagan qismlarga ajratadi.
Ensizi medial, enligi distal. Oral yuzasi ham qavariq bolib,
boylama bolishi bor hamda tishning 1/3 qismida oral
domboqligi bor. Tish ildizi bitta, uzun, baquvvat. Ildiz
kanali keng. Tishning uzunligi 1937
mm
, toj qismining
uzunligi 9,510,5
mm
, eni 6,58
mm
.
Birinchi premolyar
Tishning vestibulyar yuzasi qoziq tishning vestibulyar
yuzasiga oxshash bolib, birmuncha enliroq va kaltaroqligi
bilan farq qiladi. Chaynov yuzasida ikkita domboqlik bor,
ular vestibulyar va oral. Vestibulyar domboq, oralga
nisbatan kattaroq. Oral yuzasi vestibulyar yuzaga nisbatan
kichikroq va qavariqroq. Tish ildizi ikki tomondan ezilgan,
ikkiga ajraladi: tanglay va lunj. Ildizlarning ajralish chågarasi
har xil bolib, kopincha ildiz uchi qismiga yaqin, låkin
ayrim hollarda ildiz orta qismi yoki boyin qismiga yaqin
sohadan ajraladi. Ikkita ildiz kanali bor. Tishning uzunligi
16,228,2
mm
, toj qismining uzunligi 710,8
mm
ni tashkil
etadi.
Ikkinchi premolyar
Ikkinchi premolyar birinchi premolyarga juda oxshash. Biroz
kichikroqligi, domboqlarining balandligi bir xilligi, ildizlari
ajralmaganligi bilan farqlanadi. Ildiz kanali kopincha
bitta.Tishning uzunligi 15,727,2
mm
, toj qismining uzunligi
6,210,2
mm
ni tashkil etadi. Bitta konus shaklidagi ildizi bor.
Ildiz kanali bitta, kamdan-kam hollarda ildiz kanali ildiz uch
qismida ikkiga ajraladi.
Birinchi molyar
Vestibulyar yuzasi xuddi ikkita premolyarni birlashtirilganiga
oxshaydi. Chaynov yuzasida 4 ta domboqlik bor: medial
vestibulyar, medial oral, distal vestibulyar, distal oral. Medial
vestibulyar domboq eng balandi, medial oral domboq keng
dombogi hisoblanadi. Tishning chaynov yuzasi romb shaklini
eslatadi. Oral yuza qavariq. Tishning uzunligi 17,529
mm
, toj
qismining uzunligi 6,89
mm
, toj qismining eni 7,811,2
mm
ni tashkil etadi. Tishning uchta ildizi bor: ikkita lunj va
bitta tanglay ildizlar. Ildiz kanallari ichida tanglay ildiz kanali
yaxshi otuvchi.
Ikkinchi molyar
Ikkinchi molyarning toj qismi turli korinishga ega.
Kopincha 4 xil korinishdagi toj qismi uchraydi:
1. Toj qismi birinchi molyarga oxshaydi, faqat qoshimcha
5-dombogi bolmaydi.
2. Tishning toj qismi mådial-distal yonalishda uzaygan va
våstibulyar-oral yonalishda qisqargan, natijada tish uzaytirilgan
prizma shakliga oxshaydi.
3. Tishning toj qismi yanada uzaygan va chaynov yuzasida
3 ta domboqlik bor.
4. Tishning toj qismi chaynov yuzasiga oxshab uchburchak
shaklini eslatadi, 3 ta domboqligi bolib, ulardan 2 tasi
våstibulyar va 1 tasi oral joylashgan.
14 korinishdagi toj shakli kop uchraydi. Tishda 3 ta
ildiz bor.
Uchinchi molyar
Molyar tishlar orasida eng kichigi bolib, uning shakli,
domboqlar, ildizlar soni ozgaruvchan. Kopincha chay-
nov yuzasi uchburchak shaklida bolib uchta domboqligi
bor. Ildizlar soni 1 tadan 4 tagacha bolishi mumkin. Ildiz
kanallari kopincha uchta, bitta tanglay va ikkita lunj.
18
19
PASTKI JAG TISHLARI
Markaziy kurak tish
Tishning toj qismi yuqoridagilarga nisbatan ensiz, uzun.
Tishning uzunligi 1820
mm,
toj qismi uzunligi 7,510
mm
,
toj qismi eni 46,6
mm
ni tashkil etadi. Vestibulyar yuzasi
biroz qavariq bolib, uzunroq tortburchak shakliga ega,
burchaklar belgisi rivojlanmagan, oral yuzasi botiq. Ildizi va
ildiz kanali bitta. Ildizi yon kurak tishnikiga nisbatan ensizroq.
Ildiz kanali ham ensiz.
Yon kurak tish
Markaziy kurak tishga oxshash bolib, unga nisbatan
kattaroq. Burchaklar belgisi rivojlangan, distal burchakka
nisbatan medial burchak otkir. Ildizi va ildiz kanali bitta.
Tishning uzunligi 17,527,5
mm
, toj qismi uzunligi 811,8
mm
,
tishning kång qismi 58
mm
ga tång.
Qoziq tish
Yuqori qoziq tishga juda oxshash bolib, nisbatan ensizligi,
yon yuzalarining parallelligi bilan farq qiladi. Ildizi va ildiz
kanali bitta.Tishning uzunligi 2034
mm
, tishning eni 67
mm,
ildiz uzunligi 1120
mm
.
Birinchi premolyar
Yuqori premolyarlarga nisbatan pastki premolyarlar
kichikroq, yumaloqroq. Chaynov yuzasida ikkita domboqlik
bor: oral va vestibulyar. Vestibulyar domboq kattaroq. Ildizi
yumaloqroq, ildiz kanali bitta. Tishning uzunligi 18,527
mm
,
toj qismi uzunligi 7,511
mm,
ildiz uzunligi 1116
mm
.
Ikkinchi premolyar
Ikkinchi premolyar birinchisiga nisbatan kattaroq. Chaynov
yuzasi kvadrat shaklida va ikkita yaxshi rivojlangan, balandligi
bir xil bolgan domboqligi bor. Ildizi konussimon shaklda
bolib, ildiz kanali ham bitta. Tish uzunligi 17,828
mm
, toj
qismi uzunligi 6,910
mm
, ildiz uzunligi 10,918
mm.
Birinchi molyar
Tishning chaynov yuzi tortburchak shaklida bolib, beshta
domboqligi bor. Domboqligidan uchtasi vestibulyar, ikkitasi
oral joylashgan. Medial vestibulyar domboq domboqlar ichida
eng kattasi, ildizi ikkita, oldingi ildizda ikkita ildiz kanali bor,
orqa ildizda bitta yaxshi otuvchi ildiz kanali bor.Tish uzunligi
18,326
mm.
Toj qismi uzunligi 79
mm
, tish eni 1012
mm.
Ikkinchi molyar
Ikkinchi molyar birinchi molyarga oxshaydi. Hajmining
kichikligi, domboqlar soni torttaligi bilan farq qiladi, ildizi
ikkita. Tish uzunligi 22
mm
, toj qismi uzunligi 10
mm
, tish
eni 11
mm.
Uchinchi molyar
Har xil shaklda bolishi mumkin. Pastki uchinchi molyar
hajmi jihatidan molyarlar ichida eng kichigi. Chaynov yuzasida
tortta domboqlik bor. Kopincha ildizi ikkita bolib, bir-biriga
yopishgan.
PERIODONT
Periodont tish katagi devori bilan ildiz yuzasi oraligidagi
boshliqda joylashgan. Bu boshliq periodont yorigi deb ataladi.
Periodont yorigining kengligi ildizning turli sathlarida,
yuzalarida bir xil emas va u 0,350,8
mm
gacha boladi.
5560 yoshdan song, påriodontal yoriq torayadi.
Påriodont toqimasi tolalari ildizning turli qismlarida turli
yonalishga ega. Quyidagi guruh tolalari farqlanadi: tish milk
tolalari, tish alvåola tolalari va tishlararo tolalar.
Tish milk tolalari.
Milk chontagidagi såmånt chåtidan
boshlanib, yålpigichsimon yonalishda milk toqimasi bilan
birikadi. Tola tutamlari våstibulyar va oral yuzada yaxshi,
aproksimal yuzalarda zaif rivojlangan. Ularning qalinligi 0,1
mm.
20
21
Tish alvåola tolalari
ildizning butun yuzasidagi såmåntidan
boshlanib ildiz katagi dåvoriga birikadi. Ildiz uchi qismida
tolalar vårtikal yonalishga ega. Ildiz uchiga yaqin qismida
tolalar gorizontal, ildiz ortasi va yuqori 1/3 qismida tolalar
qiyshiq yonalgan.
Tishlararo tolalarning
tutamlari 11,5
mm
bolib, bir
tishning såmåntidan boshlanib yonida joylashgan tishning
såmåntiga birikadi. Bu tolalar tish qatorining butunligini
taminlashda ishtirok etadi.
Påriodont quyidagi funksiyalarni bajaradi: tishni alvåola
katagida ushlab turadi, tishga tushadigan chaynov bosimini
tarqatib amortizatsiya, baryer-mudofaa qilish vazifasini
bajaradi, trofik, yani såmåntni oziqlantirishda hamda tish
almashinuvida ishtirok etadi.
Katakning orta qismida periodontal yoriq toraygan bolib,
shu sababli uni qum soatiga oxshatiladi. Periodont yorigining
uchidan orta qismi torayganligi tishning fiziologik qimirlashi
xususiyatidan deb tushuntiriladi. Yon tomonga boladigan
harakatlarda ildizning eng kop ogishi uning uchida va boyin
qismida kuzatiladi. Bu vaqtda tish tayanch nuqtasi ildizning
taxminan uchdan bir orta qismiga ornashgan ikki yelkali
richagga oxshash harakatlanadi. Periodont yorigining uchdan
birining orta qismi torayganligi shu bilan izohlanadi.
Periodont zich biriktiruvchi toqimadan iborat bolib,
kollagån va elastik tolalari bor (5-rasm).
Ildizning turli qismi har xil yonalishga ega.
Periodontning qiyshiq tolalari tishni osib qoyilgandek
ushlab turadi va tishning vertikal oqi boyicha yoki unga burchak
shaklida yonalgan chaynov bosimini qabul qiladi. Radial yoki
tangensial tolalar tish oz boylama oqi atrofida aylanganida
ushlab turadi.
Periodont funksiyalari quyidagilardan iborat: Periodont tishni
tish katagida ushlab turish va chaynash vaqtida bosimni tekis
tarqatish (amortizator) funksiyalarini bajaradi. Bundan tashqari,
u tish, lunj toqimalarini oziqlantirish(trofika)da muhim orin
tutadi va chaynov bosimini reflektor boshqarishda ishtirok etadi.
PARODONT
Parodont toqimasi toqimalar kompleksi bolib, quyidagi
toqimalardan tashkil topgan: milk, alveola osigi, suyak usti
pardasi periodont toqimasi va ildiz såmånti. Parodont
toqimalari bir-biri bilan chambarchas bogliq bolib,
anatomik, funksional va gånåtik jihatdan bir butundir. Parodont
toqimalarining nårv, limfa va qon tomirlari ham bir butundir.
Parodont quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Trofik.
2. Ushlab turuvchi.
3. Amortizatsiyalash.
4. Baryerlik.
5. Plastik.
6. Reflektor regulyatsiya.
II BOB.
STOMATOLOGIK APPARAT VA ASBOB-USKUNALAR
STOMATOLOGIK XONANING JIHOZLANISHI
Stomatologik xona yaxshi tabiiy yoruglik bilan yoritilgan,
agar bitta stomatologik ish joyi bolsa, 14
m
2
ga teng bolishi
kerak. Har bir qoshimcha ish joyi uchun 7
m
2
, stomatologik
uskunalar uchun 10
m
2
joy qoshilishi kerak. Xonaning
5-rasm.
Påriodont toqimasi:
1
påriodontal yoriq,
2
påriodont
toqimasining tolalari,
3
tishning aylana boglami.
22
23
balandligi 3,3
m
dan kam bolmasligi, stomatologik kreslolar
bir qatorga ornatilgan bolishi, devorlari och rangli moyli
boyoq bilan boyalgan, pollari linoleum bilan qoplangan
bolib, gigiyenik talablarga javob berishi kerak. Stomatologning
xonasi quyidagicha jihozlanishi lozim:
Stomatolog xonasida ikkita qol yuvgich bolib, u issiq va
sovuq suv bilan taminlangan bolishi kårak. Birinchi qol
yuvgichda qol yuvilsa, ikkinchisida stomatologik asbob-
anjomlar yuviladi va ular kanalizatsiya tarmogiga ulangan
bolishi kårak. Stomatologik xona markaziy isitgich tarmogiga
ulangan bolib, xona harorati 20° C, namligi 5060 % bolishi
kårak.
Stomatologik kråslolar tabiiy yoruglikka qaratib or-
natilishi, dårazalar kångligining polning kångligiga nisbati 1:4
1:5 atrofida bolishi kårak.Tabiiy yoruglikdan tashqari, xonada
suniy yoruglik ham bolishi zarur. Suniy yoruglik 150
lk
dan kam bolmasligi, hamda xona luminitsånt, galogån
yoruglik manbalaridan foydalanib yoritilishi maqsadga
muvofiq.
Stomatologik xonada hamshira va kichik tibbiy xodim uchun
ish joyi bolishi shart.
Stomatologik xonada kvars lampasi ornatilgan bolishi va
u bilan har kuni xonani kvarslash zarur.
Shifokorning ish joyi stomatologik moslama, båmor uchun
kråslo, dori-darmon va xomashyolar uchun stol, shifokor
uchun vintli kråslo bilan jihozlanadi.
STOMATOLOGIK MOSLAMALAR
Båmorga malakali stomatologik yordam korsatish uchun
maxsus stomatologik moslamalar zarur boladi. Asosiy
stomatologik moslamalarga quyidagilar kiradi: båmor uchun
stomatologik kråslo, elåktrli yoki trubinali bor mashina,
stomatologik moslama, shifokor uchun orindiq.
Båmor uchun stomatologik kråsloda, båmor boshini qulay
holatda tutib turishi uchun bosh qoygich moslamasi bor.
Stomatologik kråslo asosan ikki qismdan tashkil topgan.
Stomatologik kråslolarning quyidagi rusmdagilaridan foyda-
laniladi: KZ-2, K3-8, 9,10, KSUI-0,1,0,3,04, KSRD-1.
Bor mashinalar
Tishlarni davolash tish qattiq toqimalarini chaxlash
tadbirini amalga oshirish bilan olib boriladi. Tish qattiq
toqimalarini chaxlashni bor mashinalar yordamida amalga
oshiriladi. Bor mashinalarning turi har xil: BES 10, BK-1,
BEPB-3, BPK-300, BEO-30-2 va hokazo.
Stomatologiyaning rivojlanishi stomatologik moslamalar-
ning ham murakkablashib, stomatologik yordamning ham
mukammallashuviga yordam bermoqda. Stomatologik moslama
oz ichiga avtomatik boshqariladigan kråslo, yoritgich, kom-
pråssor va ogiz boshligida turli muolajalarni amalga oshirish
uchun moljallangan moslamalardan tashkil topgan: tish
toqimasini chaxlash, tishni karashlardan tozalash, solakni
sorish, havo va suvni purkash, diomårmokogulyator,
råntgånodiagnostika va boshqalar. Stomatologik moslamalar
USU-30, US-30, US30/3000, US 10, YUNIS, Yugodånt,
Xirodånt, Kavo, Probodivardan foydalaniladi.
STOMATOLOGIK ASBOBLAR
Stomatologik asboblar foydalanish sohasiga kora quyida-
gilarga bolinadi:
1.Tårapåvtik asboblar.
2.Xirurgik asboblar.
3.Ortopådik asboblar.
Tårapåvtik asboblar 5 ta guruhga bolinadi.
1-guruh. Ogiz boshligi va tishlarni tåkshirish
Ushbu jarayon uchun ishlatiladigan asboblar: togri va
burchakli zond, stomatologik oyna, stomatologik pinsåt.
Stomatologik oyna
yordamida korish uchun noqulay bolgan
sohalar korigi otkaziladi, qoshimcha yoritiladi, lab, lunj,
tilni travmalardan himoya qilish maqsadida ushlab turiladi.
Stomatologik zond
. Ikki qismdan, yani ishchi qismi va
dastasidan tashkil topgan. Stomatologik zondni ikki xili, togri
va burchakli oddiysi farqlanadi. Zond yordamida kariyes kovagi
borligi, uning chuqurligi, ogriqli nuqtalari aniqlanadi. Belgili
zond yordamida milk chontagining chuqurligi aniqlanadi.
24
25
Stomatologik pinset
Stomatologik pinsetning ishchi qismi otmas burchak ostida
bukilgan. Pinsetdan paxtali tamponlarni ogiz boshligiga
kiritish, tishning qimirlash darajasini aniqlash, endodontik
asboblarni olishda foydalaniladi.
2-guruh. Tishdagi kovakni tozalashda ishlatiladigan
asboblar
Bor aylanma harakat qiluvchi mustahkam asbob bolib,
tish qattiq toqimalarini chaxlashda foydalaniladi.
Kariyes kovagiga ishlov berish bosqichiga qarab har xil
shakl va olchamdagi borlardan foydalaniladi. Borlarning ishchi
qismi shakliga qarab sharsimon, silindrsimon, konussimon,
gildiraksimon trubinali (7-rasm) ajratiladi. Borlar togri va
burchakli uchlar uchun ikki xil boladi.
Borlar ishchi qismining diametriga qarab raqamlar
belgilanadi. Masalan, 1-raqamli borning diametri 0,85
mm,
13-raqamli borniki esa 3,1
mm
ga teng. Togri uch uchun
borning uzunligi 44
mm
, burchakli nakonechnik uchun esa
22
mm
ga teng. Zanglamaydigan polatdan, qattiq qotishmali
va ishchi qismi olmos bilan qoplangan borlardan foydala-
niladi. Hozirgi kunda dåyarli 90 % trubina dastakli borlar
ishlatiladi.
3-guruh. Tishdagi toshlarni tozalashda ishlatiladigan
asboblar
Ushbu guruhga ekskavator, ilgovich va boshqalar kiradi.
Ekskavator
Ekskavator dasta va ishchi qismdan iborat. Ishchi qismlari
bukilgan bolib, har xil olchamdagi qoshiqchalari bor.
Ekskavator yordamida kariyes boshligidan ovqat qoldiqlari,
yumshagan dentin, vaqtinchalik plomba chiqariladi hamda
yumshoq va qattiq tish karashlarini tozalashda foydala-
niladi.
4-guruh. Tish kovaklarini plombalashda foydalaniladigan
asboblar
Ushbu guruhga shpatål, shtopfår, silliqlagich kiradi.
Silliqlagich
Silliqlagichning ishchi qismining bir tomoni kuraksimon,
ikkinchisi esa plomba sathlarini tekislashga moslangan.
Silliqlagich yordamida kerakli miqdorda plomba xomashyosi
tish kovagiga kiritiladi va silliqlanadi. Silliqlagich turli olchamda
chiqariladi. Silliqlagich bir tomonlama va ikki tomonlama
bolishi ham mumkin. Silliqlagichning shtopfår bilan kombi-
natsiya qilingani ham bor.
Shtopfer
Shtopferning ishchi qismi, silindrsimon yoki noksimon
shaklga ega bolib, plomba ashyosini zichlash uchun ishlatiladi.
Shpatel
Shpatel dasta va uzun yassi kuraklardan iborat. Shpatel
yordamida vaqtinchalik va doimiy plombalar qoriladi.
Shpatålning måtalli va plastmassali turi farqlanadi.
6-rasm.
Stomatologik toplam.
1stomatologik oyna, 2pinsåt,
3stomatologik zond, 4ekskavator, 5shpatål.
26
27
5-guruh. Endodontik asboblar
Yuqorida bayon etilgan asboblar yordamida kariyes
kovagidagina muolajalar otkazish mumkin. Pulpit va periodont
kasalliklarini davolashda tishning ildiz kanallarida muolaja
otkazish kerak boladi. Buning uchin maxsus endodontik
asboblardan foydalaniladi. Endodontik asboblarga quyidagilar
kiradi: pulpekstraktor, burov, rashpil, drilbor, razvertka,
kanal toldirgich, pulpoekstaktor, kanal uzunligini ulovchi
igna, ildiz ignasi, fayllår, rimmår, flåksofayl va boshqalar.
qanday tasirlardan susayadi, ogriqning davomiyliligi aniqlanadi.
Sorov dastlabki tashxisni aniqlashda muhim orin tutadi.
Korik
Korik obyektiv tekshiruvning birinchi bosqichi bolib, u
yaxshi yoritilgan sharoitda amalga oshirilishi lozim. Korik tashqi
korikka va ogiz boshligi korigiga bolinadi.
Tashqi korikda bemor yuz terisining rangi, yuz assimet-
riyasi bor-yoqligi aniqlanadi. Ogiz boshligi korigida tishlar,
ogiz boshligi shilliq pardasi kozdan kechiriladi.
Ogiz boshligi korigi avval tish qatori jiðslashtirilgan
holatda boshlanadi. Bunda lablar konturi, rangi, lab
burchaklarida patologik ozgarishlar bor-yoqligi kozdan
kåchiriladi. Lablarni korikdan otkazilgandan song ogiz
dahlizi tåkshiriladi. Ogiz boshligi shilliq pardasining rangiga,
milk sorgichining shakliga, patologik milk chontagi bor-
yoqligi, milk usti va milk osti qattiq karashlari bor-yoqligiga
etibor beriladi. Normal holatda lunj, ogiz boshligi tubi,
milklar, qattiq tanglay nam, och-pushti rangda boladi.
Patologik protsesslar natijasida ogiz boshligi shilliq pardasida
ozgarishlar sodir boladi: rangi ozgaradi, shishlar hosil
boladi, patologik milk chontaklari paydo boladi va hokazo.
Ogiz boshligi korigini otkazayotganda hamma tishlarni
korikdan otkazish zarur. Bunda kariyes kovagi borligi, uning
olchami, joylashgan yuzasi, avval davolanganligi, rangi,
qimirlash darajasi aniqlanadi.
Tishlar korigi stomatologik oyna va zond yordamida amalga
oshiriladi. Tishlarni korikdan otkazish malum tartibda amalga
oshirilishi kårak. Korikni avval ong yuqori jagning mo-
lyarlaridan boshlanadi va chap molyarlarda tugatiladi. Song
pastki chap molyarlardan boshlanadi, ong pastki molyarlarda
tugatiladi. Har bir tishning barcha yuzasi korikdan otkaziladi.
Zondlash
Zond yordamida amalga oshiriladi. Zondlash yordamida kariyes
kovagining bor-yoqligi, kariyes kovagining chuqurligi,
yumshagan dentin borligi, ildiz kanalining boshlanish joyi,
ogriqli nuqtalar borligi aniqlanadi. Maxsus belgili parodontologik
zond yordamida milk chontagining chuqurligi olchanadi.
7-rasm.
Endodontik asboblar:
1
chuqurlik olchagich,
2
pulpekstraktor,
3
burov,
4
rashpil,
5
drilbor,
6
razvyortka,
7
kanal toldirgich,
8
shtopfår.
III BOB.
TISH VA OGIZ BOSHLIGI KORIGI,
TÅKSHIRUV USULLARI
TEKSHIRUV USULLARI
Tekshiruv usullarining maqsadi bemor kasalligining aniq
tashxisini aniqlash. Tekshiruv usullari quyidagi guruhlarga bolinadi:
sorov usuli, korik, yordamchi tekshiruv va laborator tekshiruv
usullari.
Sorov
Sorov tekshiruvning birinchi usuli hisoblanadi. Sorov
bemor shikoyatlarini aniqlashdan boshlanadi, yani ogriq
qachon paydo bolganligi, qanday tasirlardan ogriq zorayadi,
28
29
Perkussiya
Perkussiya (tukillatib korish) tekshiruv usuli periodont
toqimasining holatini aniqlashga yordam beradi va u
stomatologik oyna dastasi yordamida amalga oshiriladi. Perkussiya
ikki xil boladi: gorizontal va vertikal. Gorizontal perkussiya
yordamida marginal periodont toqimasi holati aniqlansa,
vertikal perkussiyada ildiz uchi periodont holati aniqlanadi.
Perkussiyani yengil, bir tekisda, avval soglom tishdan boshlash
lozim.
Vertikal perkussiyada tishlarning kesuv yoki chaynov
yuzalarida tukillatiladi. Gorizontal perkussiyada tishning yon
yuzasidan tukillatiladi. Pårkussiyani doimo solishtirma tartibda
otkazish zarur. Buning uchun tåkshirilayotgan tish yonidagi
va boshqa kvadratda joylashgan tish guruhi pårkussiya qilinadi.
Normada pårkussiya ogriqsiz.
Palpatsiya
Palpatsiya (paypaslab korish) tekshiruv usuli yordamida
infiltrat, osmalar, tishlarning qimirlash darajasi, limfa
tugunlarining holatlari aniqlanadi. Palpatsiya yuza yoki chuqur
bolishi hamda tashqi va ogiz boshligida otkazilishi mumkin.
Palpatsiyani mayinlik bilan, ogriq råaksiyasini hosil qilmasdan
olib borish kårak. Palpatsiyani avval yuza, song chuqur
amalga oshiriladi. Palpatsiya barmoqlar yordamida bajariladi.
YORDAMCHI TEKSHIRUV USULLARI
Yordamchi tekshiruv usullari oz ichiga rentgenologik
tåkshiruv usulini, elektroodontometriya usulini, termodiag-
nostika usulini, anåståziya bilan tåstni, lyuminitsånt tåkshiruvni,
transillyuminatsiyani oz ichiga oladi.
Rentgenologik usul
Stomatologiyada ushbu usul keng qollaniladi. Tashqi, ogiz
ichi, panoram rentgenografiya usullari otkaziladi. Rentgeno-
logik usul yordamida yashirin kariyes boshliqlari (qoplama
ostidagi, aproksimal yuzalardagi), ildizlar holati (ildiz uchi-
ning sorilishi, shakllanishi), ildiz kanallarining holati (otuv-
chanligi, plombalanish darajasi), ildiz uchi toqimalarining holati
(alveola osiq distruksiyasi), yumshoq toqimalardagi yot jinslar,
osma kasalliklari, tish-jag sohasi jarohatlari aniqlanadi.
Elektroodontometriya
Elektroodontometriya usuli tish pulpasi va parodont
toqimasining elektr tokiga qilgan javob reaksiyasiga asoslangan.
Bu tekshiruv usuli maxsus apparatlar (EOM-REOM-3, UVN-
1) yordamida amalga oshiriladi. Turli kasalliklarda pulpaning
sezuvchanligi turlicha boladi. Masalan, soglom tishda 26
mkA
,
chuqur kariyesda 2040
mkA
, faqat toj qismidagi pulpaning
yalliglanishi bilan kechayotgan pulpitda 60
mkA.
Agar pulpaning
sezuvchanligi 100
mkA
ortsa toj hamda ildiz qismidagi pulpaning
nobud bolganligini bildiradi. Elektroodontomåtriya solishtirma
tashxis otkazish uchun tavsiya etiladi.
Termodiagnostika
Tishning termik tasirlardan tasirlanishi. Tasirlovchi sifatida
issiq yoki sovuq suvdan foydalaniladi. Tekshiruvni otkazishdan
avval tishni izolyatsiya qilinadi, quritiladi va shprits yordamida
kariyes boshligiga issiq yoki sovuq suv yuboriladi.
LABORATORIYA TEKSHIRUV USULLARI
Bemorlarga aniq tashxis ornatishda laboratoriya tekshiruv-
larini otkazish kerak bolib qoladi. Laboratoriya tekshiruv
usullariga sitologiya usuli, bakteriologik tekshiruv usuli, biopsiya
usuli, immunobiologik tekshiruv usuli, bioximik usul, qonning
klinik analizlari va boshqalar kiradi.
Sitologiya
usuli hujayra elementlarini organishga asoslangan.
Stomatologiyada sitologik tekshiruv usuli uchun qirindi,
punksiya mahsulotlaridan foydalaniladi. Sitologiya usuli osma
kasalliklari, sil yazvalari, ogiz boshligi shilliq pardasi
kasalliklarini aniqlashda muhim orin tutadi.
Biopsiya
patologik ozgargan toqimalarni sitologik
tekshiruvdan otkazish. Skalpel va maxsus asboblar yordamida
patologik ozgargan qismdan 56
mm
toqima kesib olinadi va
gistologik tuzilishini mikroskop ostida tekshiriladi.
30
31
Immunobiologik tekshiruv usuli.
Ogiz boshligi shilliq
pardasining bazi kasalliklari tashxisini aniqlash uchun
immunobiologik tekshiruv usulidan foydalaniladi. Masalan,
zaxm, brutsellyoz kasalliklarini aniqlashda muhim orin
tutadi.
Bakteriologik tekshiruv usuli.
Bu usul kasallikni keltirib
chiqargan mikrob va zamburuglar turini hamda ularni sezuv-
chanlik darajasini aniqlash maqsadida otkaziladi. Sezuvchanligi
yuqori bolgan dori vositalaridan foydalanish kasallikni tez
davolanishiga zamin boladi.
Bioximiya usuli.
Bu usulda qon va peshobning tarkibida
qand borligi aniqlanadi. Kopincha bu usul ogiz boshligi
shilliq pardasi kasalliklari tez-tez qaytalaydigan bemorlarda
qandli diabet kasalligi bor-yoqligini aniqlashda yordam beradi.
IV BOB.
STOMATOLOGIYADA OGRIQSIZLANTIRISH
Stomatologik xastaliklarni muvaffaqiyatli davolash muolaja-
ning qay darajada ogriqsiz bajarishga bogliq. Tishlarni davo-
lashda va yuz-jag sohasidagi jarrohlik muolajalarida ogriqsiz-
lantirishning turli usullari qollaniladi. Ogriqsizlantirish ikkiga
bolinadi: umumiy va mahalliy ogriqsizlantirish. Poliklinika
sharoitida koproq mahalliy ogriqsizlantirish usulidan
foydalaniladi.
PREMEDIKATSIYA
Kopincha bemorlarda stomatologik davo oldidan qorquv,
emotsional xavotirlik paydo boladi. Bu holatni maxsus dori-
darmonlar yordamida bartaraf etishni premedikatsiya deb
ataladi. Premedikatsiya otkazishga korsatma davo muolaja-
sining turiga va bemorning holatiga bogliq.
Premedikatsiyaga korsatmalar:
1. Qorquv.
a. Qorquv va bezovtalik oqibatida vegetativ ozgarishlar
sodir bolishi, pulsning tezlashuvi (1-daqiqada 90 marta);
b. Yurak-qon tomir tizimi, nafas organlari tizimi kasal-
liklarida.
2. Avval hushidan ketish holatlari bolgan bolsa.
Kattalarda premedikatsiya uchun trankvilizatorlardan
foydalaniladi. Trankvilizatorlar tasirida bemorlarning aqliy va
jismoniy mehnat faoliyati saqlanadi. Bundan tashqari, trank-
vilizator anestetiklar, analgetinlar tasirini oshiradi.
Trankvilizatorlarning bir marotabali dozalari qollaniladi.
Meprotan 0,2
gr,
elenium 0,1
gr,
diazepam 0,005
gr,
seruksen 0,005
gr.
Yuqorida qayd etilgan dori vositalarni
stomatolog qabulida bolishdan 3060
min
oldin qabul qilinadi.
Boshqa guruh dori vositalaridan valeriyana, karvalol nastoy-
kalari qollaniladi.
MAHALLIY OGRIQSIZLANTIRISH
Mahalliy ogriqsizlantirish dåb båmorning es-hushini
saqlagan holda tananing biron-bir qismidagi ogriq såzgisini
yoqotishga qaratilgan davo chorasiga aytiladi. Mahalliy
ogriqsizlantirishning inyåksion va noinyåksion turlari farqlanadi.
Inyåksion ogriqsizlantirishning infiltratsion va otkazuvchi
turlari bor. Noinyåksion ogriqsizlantirishning kimyoviy,
fizikaviy, fizik-kimyoviy turlari farqlanadi.
Applikatsiyali ogriqsizlantirish
Teriga tasir qilmaydigan qilib ogiz boshligi shilliq
pardasiga anestetik moddani surtish, sepish, marlya salfetkasiga
shimdirib qoyishdan iborat. Ogriqsizlantirishning bu usulidan
igna kiradigan sohani ogriqsizlantirishda foydalaniladi.
Buning uchun 10% lidokain eritmasi yoki 2% li pirolikain
eritmasidan foydalaniladi. Hozirda anistetinlarning aårozolli
shakldagisidan foydalanilmoqda. Aerozolli usuldan foydala-
nishning kamchiligi uning boshqa sohalarga ham sachrashi,
meyorini aniqlashning qiyinligi.
Ogiz boshligi shilliq pardasida ogriqsizlantiruvchi mod-
dani surtish uchun, ushbu soha solakdan ajratiladi, quritiladi
va anestetik shimdirilgan paxta sharcha qoyiladi. Applikatsiya
muddati 1 daqiqa, ogriqsizlanish muddati 10 daqiqa.
32
33
Inyeksion ogriqsizlantirish
turida anestetik eritma bevosita
toqima ichiga kiritiladi. Inyeksion ogriqsizlantirish oz navbatida
ikki guruhga bolinadi: infiltratsion va otkazuvchi.
Infiltratsion ogriqsizlantirish
Infiltratsion ogriqsizlantirish turida anestetik eritma bevosita
jarrohlik harakati maydonida toqima ichiga kiritiladi va pereferik
asab retseptorlarining sezgirligini ochiradi. Infiltratsion usuldagi
ogriqsizlantirish yordamida yuz, ogiz boshligining yumshoq
toqimalarida, yuqori jag alvåola sohasida, pastki jag
alvåolalar osigining frontal tishlar sohasida va qattiq tanglay
sohasida otkaziladigan opåratsiya maydonini ogriqsizlantirish
mumkin. Anåståtiklarni påriodont yorigi ichiga
(intraligamåntar), suyak pardasi ostiga (sub påriostal), suyak
ichiga (intraostal) yuborish mumkin.
Infiltratsion ogriqsizlantirish otkazish texnikasi sodda. Igna-
ni vesibulyar yuzaga, otuv burma sohasiga kiritiladi va 2,3
ml
anestetik modda yuboriladi. Alveola osiqlar sohasida ogriq-
sizlantirish otkazilganda, shprits gorizontal yonaltirilgan holda,
igna uchi otuvchi burma sohasidagi shilliq qavatga 40° 45°
burchak ostida sanchiladi. Bunda igna uchining chaxlangan
tomoni suyakka qaragan bolishi kerak. Anestetikni kiritish
tezligi 15 sekund ichida 1
ml
( 8-rasm).
Infiltratsion ogriqsizlantirish yuqori jagda yaxshi samara
beradi.
Pulpitni davolashda pulpa ichiga ogriqsizlantirish otkazish
mumkin. Buning uchun tish boshligi ochiladi va juda kichik
igna yordamida anestetik tish boshligiga 0,2 0,3
ml
yuboriladi.
Otkazuvchi ogriqsizlantirish
Mahalliy ogriqsizlantirishning otkazuvchi turida operatsiya
maydonini innervatsiya qiluvchi, sezuvchi asab tanasini yoki biron-
bir shoxini blokada qilinadi. Otkazuvchi ogriqsizlantirishning
quyidagi turlari mavjud: tuberal, infrorbital, palatinal, man-
dibulyar, torusal, måntal va engak asabini ogriqsizlantirish.
Otkazuvchi ogriqsizlantirishda anestetik eritmasi ogriq-
sizlantirilayotgan asab tolasini yoki uning shoxi tolalari
atrofidagi toqima ichiga yuboriladi va anestetik shu asab ichiga
diffuziya yoli bilan kirib borib, shu paytda sezgi impulslarini
pereferiyadan markaziy asab tizimi tomon otishini toxtatadi.
Dorilarni båvosita va bilvosita yuborish usullari mavjud.
Vazokon strukturalar anestetik yuborilgan sohaga qon
kelishini kamaytiradi, ogriqsizlanish darajasini oshiradi. Shu
maqsadda kopincha adrenalin (1:50000 1:200000) yoki
noradrenalindan (1:25000 1:100000) foydalaniladi.
Kattalar uchun adrenalinning umumiy miqdori 0,2
mg
dan, noradrenalinning miqdori 0,34
mg
dan oshmasligi kerak.
Ayrim bemorlarga ular qollanilmaydi.
MAHALLIY OGRIQSIZLANTIRISHDA UCHRAYDIGAN
XATO VA ASORATLAR
Asoratlar umumiy va mahalliy boladi. Umumiy asoratlarga
anafilaktik shok, hushdan ketish, anestetikdan zaharlanish
kiradi.
Anafilaktik shok.
Bu ota xavfli asorat bolib, kopincha
allergik kasalliklarga moyil bemorlarda uchraydi. Uning turli
xillari mavjud. Anafilaktik shokning tiðik, kordial, astmasimon,
såråbral, abdominal turlari farqlanadi. Kechishi boyicha ota
tez kechuvchi, ogir, ortacha ogirlikdagi va yengil korinishlari
farqlanadi. Kasallikning tiðik korinishida anesteziya otka-
8-rasm.
Infiltratsion ogriqsizlantirish:
A
suyak pardasi ostiga
ogriqsizlantirish,
B
suyak ichiga ogriqsizlantirish.
34
35
zilganda, biroz vaqt otgach, bemor bezovtalanadi. Unda
qorquv hissi, bosh, yuz va qol terisida qichishish va igna
sanchilganga oxshash sezgi paydo boladi. Bemor terlaydi,
boshida qattiq ogriq, qulogida shangillash paydo boladi.
Yuz terisi oldin qizaradi, keyin esa oqarib ketadi. Qol-oyoqlari
tortishib qolishi va bemor hushidan ketishi mumkin. Koz
qorachiqlari kengayib ketadi va yoruglikni sezmaydi. Tosh
suyagi ortida kuchli ogriq paydo bolib, u yurakka otadi.
Taxekardiya kuzatiladi. Qon bosimi keskin tushib ketadi.
Bemorning kongli aynab, qusishi mumkin. Ayrim bemorlarda
qorin shishishi, oz-ozidan siydik ajralishi va defekatsiya
holatlari roy berishi mumkin. Anafilaktik shokning boshqa
korinishlarida osha tana azosining kasallanishiga xos bolgan
belgilar bilan kechishi kuzatiladi. Kasallikning chaqmoqsimon
va ogir shakllaridan sanalgan belgilar yuzaga chiqmasdanoq
olim bilan tugashi mumkin. Birinchi yordam korsatish uchun
yuqoridan nafas yollarining yetarlicha otkazuvchanligini
taminlash lozim. Buning uchun bemorning boshi yon tomonga
burib qoyiladi, tili tortib chiqariladi, pastki jag oldinga
siljitiladi. Ogiz ichi qusiq massalaridan artib tozalanadi. Agar
nafas olish toxtab ulgurgan bolsa, suniy nafas oldirishga
kirishiladi. Yuborilgan anestetikning qonga sorilishini toxtatish
maqsadida shu anestetik kiritilgan soha atrofida 5
ml
fiziologik
eritmaga aralashtirilgan 0,5
ml
0,1 % adrenalin gidroxlorid
eritmasi yuboriladi. Agar buni qilishning iloji bolmasa, 1
ml
adrenalin eritmasi anestetik kiritilgan yol boylab yuboriladi.
Albatta antigistamin preparatlari yuboriladi (24
ml
dimedrol
eritmasi, 23
ml
2,5 % suprastin yoki piðolfen eritmalari).
Vena yoki mushak ichiga 35
ml
3% prednizolon, 0,5
ml
0,1 % adrenalin gidroxlorid eritmalari yuboriladi. Agar
bronxaspazm belgilari bolsa, 10
ml
2,4 % eufillin yoki 2
ml
0,5 % izadrin eritmalarini yuborish zarur. Yurak faoliyatini
qollab turish uchun yurak glikozidlari va diuretiklar yuboriladi.
Anestetikdan zaharlanish
Buning sababi, anestetik dozasini oshirib yuborish va tomirga
ignaning tushib qolishi, qonda preparat konsentratsiyasining
oshib ketishi hisoblanadi. 2 davri farqlanadi:
1-davrda
qozgalish, kongil aynish, bosh aylanishi, quloq
shangillashi, qusish kuzatiladi. Yordam korsatish uchun
bemorni yotqizib, 10 % ammiak eritmasi hidlatiladi. Tomir
ichiga 200600
mg
geksinal yoki tiopental natriy sekin yuboriladi.
2-davrda
bemorning holati sustlashadi, A/B pasayadi,
taxikardiya, terlash, hushdan ketish, nafas va yurak-tomir
faoliyatining toxtab qolishi kuzatiladi. Yordam berish uchun
yurak-tomir vositalari va yurakni bilvosita massaj qilish tavsiya
qilinadi. Profilaktika uchun anåstetik yuborishdan 4050 daqiqa
oldin barbituradlar (fenobarbital 0,1
gr
) yuborish kerak.
Hushdan ketish
Bu kop uchraydigan asorat, bosh miyaning otkir ginok-
siyasiga bogliq boladi. Bosh aylanishi, quloq shangillashi,
esnash bilan boshlanadi. Teri qoplamalari oqaradi, namlanadi,
qorachiqlari kengayadi, puls kuchsiz bolib, A/B pasayadi, nafas
yuzaki, mushak tonusi yoqolib, hushdan ketish yuz beradi.
Yordam berish uchun bemorni yotqizib, toza havo kelishi
taminlanadi. Novshadil spirti hidlatiladi. Yuz, boyin terisi
sovuq suvga namlangan sochiq bilan ishqalanadi. Bazi hollarda
nafas analeptiklari va tomir vositalari (kordiamin, efedrin,
izadrin) mushak ichiga yuborilishi mumkin.
Mahalliy asoratlarga inyeksion ignaning sinishi, gematoma,
nevrit, mushak kontrakturasi kiradi. Inyeksion ignaning sinishi
shifokorning qopol harakati, suyakka qattiq bosish oqibatida
yuz beradi. Agar igna kornsang yoki pinset bilan chiqmasa,
jarrohlik aralashuvi kerak boladi.
Gematoma tomir devorining shikastlanishi natijasida kelib
chiqadi. Bunda paresteziya, falajlanish, ogir hollarda sezuv-
chanlikning turgun pasayishi kuzatiladi. Yordam berish uchun
nevrit davolanadi.
Mushak kontrakturasi ichki qanotsimon mushak shikast-
lanishi natijasida roy beradi. Belgilar: shikastlangan mushakda
ogriq, chakka-pastki jag bogimi harakatining chegara-
lanishi, ogizning yetarlicha ochilmasligi. Davolash uchun
kechasiga sopqonsimon boglam, trimekain furatsillin
blokadlari buyuriladi. Ichishga analgetiklar tavsiya qilinadi,
dorivor osimliklar qaynatmasidan iliq ogiz vannochkalari,
issiq bilan davolash, miogimnastika buyuriladi.
36
37
V BOB.
TISH QATTIQ TOQIMALARINING NOKARIOZ VA
KARIYÅSLI NUQSONLARI
TISHNING QATTIQ TOQIMALARI NUQSONLARI
Tish qattiq toqimasi nuqsonlari kasalliklari kariyessiz va
kariyesli nuqsonlarga bolinadi. Nokarioz kasalliklar paydo
bolish muddatiga asoslanib, ikki guruhga bolinadi:
1. Tish chiqquncha hosil bolgan nuqsonlar.
2. Tish chiqqanidan song hosil bolgan nuqsonlar.
Tishning rivojlanish davrida hosil bolgan nuqsonlar
Ushbu guruhga giðoplaziya va endemik flyuroz kiradi.
Giðoplaziya
bu nuqson tish toqimalarining rivojlan-
masligi nuqsoni bilan xarakterlanadi.Tish murtak rivojlanish
davrida måtabolitik buzilishlar natijasida, emalda miqdor va
sifat jihatdan buzilishlar boladi.
Giðoplaziya ham sut, ham doimiy tishlarda uchraydi.
Giðoplaziya turli klinik korinishga ega. Giðoplaziyaning
mahalliy chegaralangan va sistemalisi farqlanadi.
Sistemali giðoplaziyaning kelib chiqishi tishning rivojla-
nishi davrida, bola organizmida sodir bolgan modda almashi-
nuvining buzilishi bilan bogliq, aynan minerallar almashinuvi
muhim orin tutadi. Sut tishlarning giðoplaziyasi homilador
onaning xastaligi, ovqatlanish meyorining buzilishi, kerak
bolgan oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qilmaslik oqibatida
kelib chiqadi. Xastalik bir guruhga kirgan tishlarda borsimon,
bazan sargish doglar, nuqson paydo bolishi bilan kechadi.
Nuqsonlar simmetrik boladi. Nuqsonlar aksariyat hollarda
vestibulyar yuzada joylashadi.
Mahalliy giðoplaziya
Mahalliy giðoplaziya faqat bir dona tishda aniqlanadi.
Periodont toqimasi yalliglangan sut tish ostidagi doimiy
tish murtagi zararlanishi oqibatida hamda jarohat tasirida kelib
chiqadi.
Xastalik yengil kechganda tish emal qavatining rangi
ozgarib borsimon, sargish yoki qongir tus oladi. Ogir
shaklida tishning olchamlari, shakli va strukturasida ozgarishlar
sodir boladi.
Chegaralangan giðoplaziya
Bir guruh yonma-yon joylashgan tishlarda emal qavatining
nomalum sabablarga kora jarohatlanishi oqibatida yupqalashib,
ular relyefining ozgarishi bu xastalik uchun xarakterli hisoblanadi.
Chegaralangan giðoplaziya yuz-jag sohasidagi jarohat natijasida,
surunkali kechadigan jag suyagining yiringli yalliglanishi va
radioaktiv nurlanish oqibatida kelib chiqishi mumkin.
Giðoplaziyaning yengil shakllarida tishlarning vestibulyar
yuzasida borsimon doglar paydo boladi. Dogning kattaligi,
shakli, hajmi har xil. Dog yuzasi yaltiroq va silliq. Giðopla-
ziyaning ogir shakllarida nuqtali, piyolasimon oyiqlar,
kondalang egatlar paydo bolishi bilan kechadi. Bemorlar
faqat kosmetik nuqsonga shikoyat qiladilar.
Solishtirma tashxis
Giðoplaziyani aniqlashda kariyes bilan solishtirma tashxis
otkaziladi. Giðoplaziyada doglar simmetrik, vestibulyar
yuzada joylashgan, mitelen kok sinamasini otkazganda
boyalmaydi, kariyesda boyaladi. Giðoplaziyani zondlaganda
kariyesdan farqli yuzasi silliq.
Davolash
Davolash klinik formasiga bogliq. Yengil shakllarida
davolamasa ham boladi. Profilaktika maqsadida remineralizatsiya
terapiyasi otkaziladi. Ogir formalarida nuqsonni bartaraf qilish
maqsadida plombalanadi yoki protezlanadi.
Endemik flyuoroz
Tish qattiq toqimalarida qayd etiladigan bunday xastalik
organizmga tashqi muhitdan ichimlik suvi orqali meyordan
koproq ftor elementining (suvda erigan holda) kirishi oqibatida
38
39
yuzaga keladi. Flyuoroz bu ftor elementi chaqirishi mumkin
bolgan giðoplaziya, desak ham xato qilmaymiz. Kishi
organizmining ftorga bolgan bir sutkalik talabi 3,5
mg
atrofidadir. Bu talab asosan ichimlik suvi tarkibida boladigan
ftor orqali qondiriladi. Organizmning ana shunday talabini
qondirish uchun ichimlik suvining 1 litrida 0,81,2
mg
ftor
bolishi kifoyadir. Ichimlik suvi tarkibidagi ftor miqdori
korsatilgandan oshib ketgan hollarda flyuoroz xastaligi
kuzatiladi.
Flyuoroz xastaligi 5 xil shaklda namoyon boladi.
Chiziqchali (shtrixli) shakli
Bunda tish emali sathida kopincha vertikal yonalishdagi
borsimon chiziqlar paydo boladi. Ayrim hollarda bu chiziqlar
faqat lupa oynasi orqali qaralganda aniqlanishi mumkin bolgan
darajada nozik bolishi mumkin. Emal qavatining bu xil
jarohatlanishi kopincha yuqori jag markaziy va yon kurak
tishlari sathidagina, bazan esa pastki kurak tishlarda namoyon
boladi. Bu xastalikda tish emal qavatining faqat dahliz
(vestibulyar) sathigina ozgarishga uchraydi.
Dogsimon shakli
Tish emal qavati sathida katta-kichik yaqqol namoyon
boluvchi borsimon rangli doglar paydo boladi. Bu doglar
yalpi bolib, unda chiziqlar bolmaydi va ular butun emal
qavati sathi boylab joylashgan boladi. Ayniqsa bunday doglar
kurak tishlarining kesuvchi qirralari atrofida koplab hosil boladi.
Emaldagi bu xil doglar keskin chegarasiz soglom toqimaga
otib ketadi. Dogli emal sathi silliq va yaltiroqdir. Doglar
aksariyat hollarda oldingi kurak tishlarda uchrasa-da, boshqa
tishlar ham ulardan õoli bolmaydi.
Xol-xol borsimon nuqtali shakli
Flyuoroz xastaligining bu xil shakli har xil klinik belgilar
bilan kechadi. Odatda tish emal qavati bor rangida boladi.
Bazan esa u yaltiroqligini saqlashi yoki tiniqligini yoqotishi
mumkin. Emal sathida jarohatli nuqta(chuqurcha)lar paydo
bolishi xususiy hol hisoblanadi. Bunday chuqurchalar atrofi
(devorlari) notekis, qoramtir tusda bolib, olchamlari
11,5
mm
diametrli, chuqurligi esa 0,10,3
mm
boladi. Bu
xil nuqtasimon chuqurchalar, aksariyat hollarda tish emalining
dahliz sathida joylashgan boladi. Bunday sathlarda emalning
jarohati natijasida ochilib qolgan dentin toqimasining yuzasi
och sargish rangdan tortib qongir-toq jigarranggacha
boyalgandir.
Flyuoroz xastaligi bazan emalning eroziyasi shaklida ham
namoyon boladi.
Borsimon rangli emal sathida birmuncha keng va chuqur
jarohatlar paydo bolib, tish yuzasining katta qismini egallashi
mumkin. Hosil bolgan jarohatlar har xil notekis shakllarga
ega boladi. Emalning bu xil jarohatlanishi natijasida tishlar
kuchli yemiriladi.
Destruksiya shaklida kechuvchi flyuoroz xastaligi
Emalning bu xil jarohatlanishi, aksariyat hollarda suv
tarkibida ftorning meyordan bir necha marotaba kop bolishi
natijasida paydo bolib, odatda mazkur suv ichiladigan hudud
va tumanlardagina qayd qilinadi. Bunday hollarda tishning emal
qavatigina jarohatlanib qolmay, balki dentin toqimasining
jarohatlanishi ham kuzatiladi. Natijada tish koronkasining shakli
ozgarishi, uning kuchli yemirilish xollari namoyon boladi.
Tish emal qavatining tusi keskin ozgaradi.
Flyuoroz xastaligida bemorlar tishlarining rangi ozgari-
shidan, bazan ularning yemirilayotganidan shikoyat qilishadi.
Flyuoroz xastaligidagi emal rangining ozgarishini kariyes
va giðoplaziya natijasida sodir boladigan aynan shu xildagi
ozgarishlardan farqlay bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Solishtirma tashxis
Flyurozni aniqlashda kariyes kasalligi bilan solishtirma
tashxis otkaziladi. Kariyesda nuqson bitta va boyin qismida
joylashgan, flyurozda esa bir nechta va tishning vestibulyar
yuzasida joylashgan.
40
41
Davolash
Davo tadbirlari tish qattiq toqimalaridagi ozgarishlarning
chuqurligiga bogliqdir. Jarohatlarning chuqurligi natijasida
tishlarda yemirilishlar, toj qismi shaklining ozgarishi sodir
bolgan taqdirda davo tadbirlari ortopedik usulda olib boriladi.
Yengil klinik belgilar bilan kechuvchi flyuoroz xastaligida
terapevtik davo chora-tadbirlari qollaniladi. Tishlar sathida hosil
bolgan doglarga kuchsiz kislotalar eritmasi bilan ishlov berilib,
undan keyin minerallashtiruvchi xususiyatga ega bolgan
eritmalar yordamida doglar yoqotiladi. Pigmentli doglarni
yoqotishda 10% li xlorid, fosfat kislotasini ishlatish maqsadga
muvofiqdir. Fosfat kislotasi kompozit plomba toldirgichlar
tarkibida alohida shisha idishda boladi. Flyuorozni davolash va
profilaktika uchun suvdagi ftor miqdorini normaga olib kålish
kårak. Hozirgi kunda flyuorozni fotopolimårlar bilan davolanadi.
TISH MILKNI YORIB CHIQQANIDAN SONG HOSIL
BOLGAN NUQSONLAR
Ushbu guruhga eroziya, ponasimon nuqson, patologik
yedirilish, tish jarohati kiradi.
Tish qattiq toqimalari eroziyasi
Xastalik tish emalida bazan emal va dentinda hosil boladi.
Tishning vestibulyar yuzasida boyin qismiga yaqinroq oval,
yumaloq, noaniq shaklga ega bolgan nuqson paydo boladi.
Eroziya faqat kurak, qoziq va premolyarlarda kuzatiladi.
Eroziya pastki kurak, yuqori va pastki molyar tishlarda
kuzatilmagan. Eroziya ikkitadan ortiq tishlarda uchraydi.
Bemorlar mexanik va termik tasirlardan hosil boladigan keskin
ogriqdan shikoyat qiladilar. Shu ogriqlarni giðersteziya deyiladi.
Xastalikning boshlanish shaklida, emal eroziyasida emalning
rangi ozgarmaydi, u silliq, yaltiroqligicha turadi. Rivojlangan
shakllarida nuqson dentinni ham zararlaydi, och-sariq rang
ayrim hollarda toq rangga aylanadi. Klinik kechishiga kora ikkita
shakli farqlanadi: aktiv va stabil. Kasallikning aktiv shaklida
giðersteziya bilan kechuvchi nuqson paydo boladi. Stabil
shaklida nuqson sekin paydo boladi, bemor ogriqlardan
shikoyat qilmaydi.
Solishtirma tashxis
Eroziyani aniqlashda solishtirma tashxis ponasimon nuqson
va yuza kariyes bilan otkaziladi. Kariyesda nuqson tubi va cheti
gadir-budir, eroziyada esa aksi. Ponasimon nuqson «v»
shaklidagi nuqson shakli bilan ajralib turadi.
Davolash
Davolash kasallikning kechish shakliga bogliq. Kasallikning
boshlangich bosqichida giðersteziya bartaraf qilinadi va
remineralizatsiya terapiyasi otkaziladi. Nordon sharbatlar,
mevalar istemol qilmaslik tavsiya qilinadi. Kasallikning ogir
formalarida nuqson kompozit plomba xomashyolari bilan
plombalanadi.
Ponasimon nuqson
Tishlarning vestibulyar yuzasining boyin qismida V
shaklida nuqson paydo bolishi bilan xarakterlanadi. Kopincha
premolyarlarda kuzatiladi. Nuqson yuzasi silliq, yaltiroq, qattiq.
Kasallik sekin, ikkilamchi dentin hosil bolishi bilan kechadi.
Shuning uchun bemor ogriqlar haqida shikoyat qilmaydi.
Solishtirma tashxis
Ponasimon nuqsonni aniqlashda tish qattiq toqimalari
eroziyasi bilan solishtiriladi. Ponasimon nuqson nuqson
shakli, joylashish joyi, ogriqli sezgilarning yoqligi bilan
ajraladi.
Davolash
Davolash kasallikning rivojlanish darajasiga bogliq.
Kasallikning boshlangich bosqichlarida remineralizatsiya tera-
piyasi otkaziladi. Agar nuqson 2
mm
dan katta bolsa, kompozit
plombalovchi xomashyolar yordamida plombalanadi.
42
43
Patologik yedirilish
Har qanday tish yoshga qarab sekin-asta yediriladi. Ushbu
yedirilishni fiziologik deyiladi. Lekin ayrim hollarda yedirilish
tez kechadi va bu yedirilishni patologik yedirilish deyiladi.
Patologik yedirilish anomaliyali prikuslarda, yomon odatlar
oqibatida, zararli ishlab chiqarish omillari tasirida, masalan,
havoda kislota parlari kop bolganida sodir boladi. Ayrim
hollarda patologik yedirilishda bemor giðersteziyadan shiko-
yat qiladi.
Davolash
Avvalambor, patologik yedirilishni keltirib chiqargan
sababchi faktor bartaraf etiladi. Giðersteziya davolanadi.
Ortoped stomatolog bilan maslahatlashgan holda prikus
balandligi tiklanadi.
Tish jarohati
Tish jarohatlari otkir va surunkali boladi. Otkir jarohat
tasirida lat yeyishi, tishning chiqishi va sinishi kuzatiladi.
Lat yeyishda
tishlarni jiðslashtirilganda va perkussiyada
ogriydi. Palpatsiya biroz ogriqli, ayniqsa tish ildizi sohasidagi
otuv burma sohasida hamda tish qimirlashida kuzatiladi. Tish
toj qismining rangi ozgarib, pushti tusga kiradi. Ushbu hollarda
ogriqsizlantiriladi, tish boshligi ochiladi, pulpa eksterpatsiya
qilinib, plombalanadi. Agar tish toj qismining rangi ozgar-
masa, pereodont reaksiyasini bartaraf qilish maqsadida tishga
bir necha kun dam beriladi. Yani shu tishda ovqat luqmasi
uzib olinmaydi, chaynalmaydi.
Tishning chiqishi
Tishning chiqishi deb, uning alveola katagida boshashishiga
aytiladi. Tishning chiqishi tola yoki chala boladi. Tish chiqishida
bemor tish holatining ozgarganligiga, ogriqqa, qimirlab
qolganligiga shikoyat qiladi. Tashxis aniqlangan zahoti tishni
togri holatga keltirib, shinalash lozim. Agar pulpa zararlangan
bolsa eksterpatsiya qilinadi va plombalanadi.
Tishning sinishi
Tishning sinishi uning toj qismida yoki ildiz qismida sodir
bolishi mumkin. Toj qismining sinishi tish boshligining
berkligi yoki ochiqligi bilan kuzatilishi mumkin. Tishning toj
qismining sinishi tish boshligining yopiqligi bilan sodir bolsa
tishni plomba yordamida tiklanadi. Sinish tish boshligining
ochilishi bilan sodir bolsa ogriqsizlantirib, pulpa eksterpatsiya
qilinadi va plombalanadi.
KARIYES
Kariyes lotin tilida chirish degan manoni anglatadi.
Kariyes murakkab patologik jarayon bolib, bunda tish toqi-
malari tez yoki sekin yåmiriladi va tishda zararlangan boshliq
kovak hosil boladi. Hozirgi vaqtda kariyesning kelib chiqishi
haqida bir necha yuz nazariyalar bor. Kariyesning uch xil
tasnifi mavjud: anatomik, topografik va klinik. Anatomik tasnifga
asosan, emal kariyesi, dentin kariyesi, sement kariyesi
farqlanadi. Topografik tasnif xastalik chuqurligiga asoslangan:
dog shaklidagi kariyes, yuza kariyes, orta kariyes, chuqur
kariyes. Klinik kechishi boyicha otkir va surunkali boladi.
Shuning uchun ushbu tasnifdan foydalaniladi.
Kariyes kovaklari
Blek tasnifiga asosan V ta sinfga bolinadi.
I sinfga kichik va katta oziq tishlarning fissuralari, tabiiy izlarda
joylashgan kariyes kovaklari kiradi. II sinfga premolyar va
molyarlarning kontakt yuzalarda joylashgan kariyes kovaklari
kiradi. III sinfga qoziq va kesuv tishlarning kontakt yuzalarida
kariyes kovagi joylashgan bolib, kesuv qirraning butunligi
saqlangan boladi (9-rasm). IV sinfda kariyes kovagi qoziq va
kesuv tishlarning kontakt yuzasida joylashgan bolib, kesuv
qirra burchagining butunligi buzilgan boladi. V sinfga tishlarning
vestibulyar va oral yuzalarining boyin qismida joylashgan
kariyes kovaklari kiradi.
44
45
9-rasm.
Blek boyicha kariyes kovaklari tasnifi:
a
I sinf,
b
II sinf,
v
III sinf,
g
IV sinf,
d
V sinf.
Dog shaklidagi kariyes
Aksariyat holatlarda bemor kasallikni sezmaydi. Tishda
borsimon yoki sargish dog hosil boladi. Zondlaganda ushbu
yuza tekis, ogriqsiz. Metilen kok sinamasida dog kok rangga
boyaladi. Dog shaklidagi kariyes flyuroz va giðoplaziya bilan
solishtirma tashxis otkaziladi.
Yuza kariyes
Yuza kariyes hosil bolgan dog kariyes ornida destruktiv
ozgarishlar natijasida hosil boladi. Bemor ximik tasirlar
shirin, shor, nordondan hosil boladigan qisqa muddatli
ogriqqa shikoyat qiladilar. Korik otkazib zondlaganda kichik
nuqson aniqlanadi. Nuqson faqat emal qavatida joylashadi.
Elektr sezuvchanlik 26
mkA
ga teng. Yuza kariyesni aniqlashda
giðoplaziya, tish eroziyasi, ponasimon nuqson bilan solish-
tirma tashxis otkaziladi.
Orta kariyes
Orta kariyesda nuqson emal dentin chegarasidan otadi.
Aksariyat hollarda bemor ogriq sezmaydi. Kamdan-kam
hollarda bemor termik, mexanik, ximik tasirlardan paydo
boladigan qisqa muddatli ogriqqa shikoyat qiladi. Korik
otkazib, zondlaganda ortacha chuqurlikka ega bolgan kariyes
kovagi aniqlanadi. Kariyes kovagi tubida yumshagan dentin
borligi uchun gadir-budir. Orta kariyesni aniqlashda ponasimon
nuqson, eroziya, surunkali periodontit bilan solishtirma tashxis
otkaziladi. Giðoplaziya, eroziya, ponasimon nuqson belgilari
yuqorida bayon etilgan. Surunkali periodontit bilan solishtirma
tashxis otkazilganda quyidagilarga etibor beriladi. Orta
kariyesni chaxlaganda sezuvchanlik emal dåntin chågarasida
mavjud. Surunkali periodontitda esa sezuvchanlik yoq. Elektr
sezuvchanlik orta kariyesda 26
mkA
ga, pereodontitda esa
100
mkA
ga teng.
Chuqur kariyes
Chuqur kariyes uchun hamma turdagi tasirlardan hosil
boladigan qisqa muddatli ogriq xosdir. Ogriq tasir etuvchi
muolaja qilingandan song toxtaydi. Korik otkazilib,
yumshagan dentin bolgan chuqur kariyes kovagi borligi
aniqlanadi. Zondlanganda kariyes kovak tubi ogriqli elektr
sezuvchanlik 26
mkA
ga teng, lekin ayrim hollarda 1012
mkA
ga teng boladi. Chuqur kariyesni aniqlashda orta kariyes,
otkir, qisman pulpit va surunkali fibroz pulpit bilan solishtirma
tashxis otkaziladi. Orta kariyes tasirdan hosil bolgan ogriq
hamda kovakning chuqurligi bilan farqlanadi. Pulpitlardan
ogriqning oz-ozidan paydo bolishi, ogriqning davomiyligi
bilan farqlanadi. Pulpitlarda elektr sezuvchanlik 1520
mkA
ga teng (10-rasm).
a)
b)
v)
d)
g)
10-rasm.
Kariyås bosqichlari:
a
kariyås dog shaklida,
b
yuza kariyås,
v
orta kariyås,
g
chuqur kariyås.
46
47
Kariyeslarni davolash
Kariyesni davolash mahalliy va umumiy xarakterga ega.
Umumiy xarakterga ega bolgan davolash tadbirlari odam
organizmining himoya kuchlarini, toqimalar rezistentligini
oshirishga qaratilgan. Shu maqsadda bemorga B, D, YE
vitaminlar hamda mineral komponentlar tavsiya etiladi.
Masalan, glyukonat kalsiy, fitin.
Mahalliy davo toqimalarda sodir bolgan ozgarishlarga
bogliq. Dog shaklidagi kariyesda toqimalar chaxlanmaydi va
dog hosil bolgan demineralizatsiya bolgan sohaga yoqotilgan
mineral komponentlar kiritiladi. Buning uchun reminerali-
zatsiyalovchi eritmalar qollaniladi va aplikatsiya qilinadi. Ushbu
eritmalarning asosiy komponentini kalsiy, fosfor, ftor tashkil
etadi. Remineralizatsiya terapiyasining effektivligini metilen kok
sinamasini otkazib aniqlanadi. Tarkibida ftor saqlovchi tish
pastalaridan foydalanish tavsiya etiladi.
Tishda kariyes kovagi bolgan tishlarni davolash uchun
patologik ozgarish bolgan toqimalarni olib tashlash kerak.
Faqatgina ayrim hollarda yuza kariyesni chaxlanmaydi, yani
u tekis yuzada joylashgan bolsa. Shunday hollarda yuza kariyesni
olmosli silindr shaklidagi bor yordamida silliqlanadi va
remineralizatsiya terapiyasi otkaziladi yoki kompozit
plombalovchi xomashyo bilan plombalanadi.
Orta kariyesni davolashda kariyes kovagini chaxlab, shakl-
lantirib, quritib, avval taglik, song doimiy plomba qoyiladi.
Chuqur kariyesni davolashda kariyes kovagining mikro-
florasini zararsizlantirish pulpaning yalliglanishini oldini
olish maqsadida davolovchi malham qoyiladi. Davolovchi
malham sifatida tarkibida gidrookisid kalsiy bolgan pastalardan
foydalaniladi: kalmisin, Dentsply firmasining dukal pastasi,
Kårr firmasining Lifå pastasi, Voko firmasining
Kalkimol pastasi va kalsåvitdan foydalaniladi. Davolovchi
malhamdan song, ajratuvchi suvli dentin, fosfat sementli
taglik, song doimiy plomba bilan tiklanadi.
Yuza, orta va chuqur kariyeslarda albatta patologik
ozgargan toqimalarni olib tashlash kerak boladi. Buning
uchun tish chaxlanadi. Chaxlash tish turkumiga, kariyes
kovagining joylashishiga bogliq.
Tishni chaxlash kariyesni davolashning asosiy bosqichlari-
dan hisoblanadi. Kariyes kovagining sinfidan qati nazar, chaxlash
va kariyes kovagini shakllantirish quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Zarur bolsa ogriqsizlantirish.
2. Kariyes kovagini ochish.
3. Kariyes kovagini kengaytirish va nåkrotomiya qilish
(yumshagan va pigmentlangan dentinni olib tashlash).
4. Kovakni shakllantirish.
Kariyes kovagini chaxlashda patologik ozgargan toqima-
larni olib tashlash, soglom toqimalarni asrash prinsiðiga
asoslanish lozim.
Kariyes kovagi shakllantirilgandan song, tishning anatomik
shakli va funksional holatini tiklash maqsadida plombalanadi.
Plombalash kovakni tayyorlash va plombalash bosqich-
lardan iborat:
1. Plombalash uchun kerak bolgan asboblarni tayyorlash.
2. Plombalovchi xomashyoni tayyorlash.
3. Plombalanadigan kovakni solakdan himoya qilish.
4. Kovakni quritish.
5. Kovak kontakt yuzada bolsa ajratuvchi matritsa qoyish.
6. Plombalovchi xomashyoni tayyorlash.
7. Kovakni qayta quritish.
8. Taglik qoyish.
9. Plombalovchi xomashyoni kovakka kiritish.
10. Plombani shakllantirish, silliqlash va sayqal bårish.
11. Plombani solakdan izolatsiya qilish.
Kariyesni davolashda vujudga kelishi mumkin bolgan
xato va asoratlar, ularni bartaraf etish
Kariyesni davolashda asoratlar kopincha kariyes davolab
bolinib, malum vaqt otganidan song kelib chiqadi. Ular
quyidagilar:
1. Tashxis aniqlashdagi xatolik. Doimiy plomba qoyil-
ganidan song oz-ozidan hosil boluvchi tungi ogriqlar
yoki termik tasirdan hosil boluvchi davomli ogriq.
2. Kariyes kovagini chaxlashda tish boshligini ehtiyotsizlik
oqibatida ochilishi. Bunda keskin kuchli ogriq paydo boladi.
Korik otkazilganda tishning kariyes kovagida qonli nuqta paydo
boladi.
48
49
3. Tishning kontakt yuzasini plombalashda matritsadan foyda-
lanmaslik natijasida ortiqcha plomba milk sorgichini ezib qoyishi.
4. Tishlarni plombalashda kontakt nuqta yoq bolib,
tishlarning orasi yoriq bilan ochilib qolishi natijasida milk
sorgichi yalliglanib, bemorni bezovta qiladi.
5. Plombalovchi xomashyoning toksin tasiri natijasida
pulpaning nekrozi.
6. Plombalashda prikusni kotarib qoyish.
7. Kariyås kovagiga ishlov bårishda qilingan xato oqibatida
pulpaning kuyishi.
8. Shakllantirilgan kovakka spirt va efir bilan ishlov bårish-
dagi xatolik oqibatida toksik pulpa.
VI BOB.
PULPITLAR
Pulpit pulpa toqimasining yalliglanishi.
Pulpitning tasnifi juda kop. Moskva Davlat tibbiyot
stomatologiya univårsitåti taklif etgan tasnif:
I. Otkir pulpitlar: a) qisman, b) umumiy;
II. Surunkali pulpitlar: a) fibroz, b) gangrenoz; d) giðer-
trofik, å) surunkali pulpit xuruji;
III. Pulpani qisman yoki toliq olib tashlangandan songgi holat.
OTKIR PULPITLAR
Otkir qisman pulpit
Otkir qisman pulpitda bemor qisqa muddatli, xurujsimon
termik tasirdan zorayadigan ogriqdan shikoyat qiladi.
Ogriqlar orasidagi oraliq davomli. Tunda ogriq zorayadi.
Ogriq måxanik, ximik va tårmik tasirdan zorayadi.Tashqi
korik ozgarishsiz. Ogiz boshligida korik otkazilganda chuqur
kariyes kovagi borligi, zondlaganda kovak tubi ogriqliligi
aniqlanadi. Sovuq va issiq tasirdan hosil bolgan ogriq, tasirni
olingandan song ham toxtamaydi va ogriq 1020 daqiqa
davom etadi. Pulpaning elektr sezuvchanligi pasaygan.
Otkir umumiy pulpit
Otkir umumiy pulpitda bemor oz-ozidan hosil boluvchi
davomli, xurujsimon ogriqdan shikoyat qiladi. Ogriq orasidagi
oraliq qisqargan. Ogriq uchlamchi asab shoxlari boyicha
uzatiladi va natijada bemor bezovta qilayotgan tishni aniqlay
olmaydi. Termometriya iliqdan ogriqli, sovuq tasirdan ogriq-
ning susayishi kuzatiladi. Pulpaning elektr sezuvchanligi
tishning hamma domboqlarida pasaygan. Perkussiyada ayrim
hollarda ogriqli. Tunda ogriq zorayadi.
SURUNKALI PULPITLAR
Surunkali fibroz pulpit
Kasallik anamnezini aniqlanganda bezovta qilayotgan tish
avval otkir pulpitga xos bolgan ogriq bilan bezovta qilganligi
malum boladi. Surunkali fibroz pulpitda ogriq mexanik va
termik tasirlarda hosil boladi. Zondlanganda chuqur kariyes
kovagi borligi, kariyes kovagi tish boshligi bilan tutashganligi
natijasida aniq zondlanganda shu nuqta ogriqli bolib qonaydi.
Termometriya sovuq taassurotdan ogriqli. Elektroodontodiag-
nostika tekshiruv usuli otkazilganda pulpaning sezuvchanligi
2040
mkA
ga teng. Rentgenologik tekshiruvda ildiz uchida
suyak toqimasining sorilishi kuzatiladi.
Surunkali gangrenoz pulpit
Surunkali gangrenoz pulpit otkir pulpit va uzoq davom
etgan surunkali fibroz pulpit oqibatida kelib chiqadi. Bemor
termik tasirdan, issiq ovqat yeganda hosil bolgan ogriqdan
shikoyat qiladi. Oz-ozidan paydo boluvchi ogriqlar bolmaydi.
Ogizdan noxush hid keladi. Zondlanganda kariyes boshligi
tish boshligi bilan tutashganligi aniqlanadi. Zondlanganda
ogriq turli chuqurlikda hosil boladi, bu esa gangrenoz
protsessning qay darajada tarqalganligiga bogliq. Pulpaning
elektr sezuvchanligi pasaygan va u 4090
mkA
ga teng. Rentgeno-
grammada ildiz uchi toqimalarida sorilish kuzatiladi.
Surunkali giðertrofik pulpit
Bu kasallik surunkali fibroz pulpit oqibatida kelib chiqadi.
Oz-ozidan hosil boluvchi ogriqlar bolmaydi. Bazida qisqa
muddatli ogriq mexanik tasirdan va ayrim holatlarda issiq
ovqatdan song paydo bolishi mumkin. Bemorlar mexanik
tasir natijasida tishidan osgan toqimaning qonashiga shikoyat
qiladilar. Tishning toj qismi birmuncha yemirilgan, kariyes
kovagidan osib chiqqan granulyatsiyali osma korinib turadi
50
51
va zondlanganda qonaydi. Agar zondni chuqurroq kirgazsak,
ogriqli reaksiya hosil boladi.
Surunkali pulpit õuruji
Bemor oz-ozidan hosil boluvchi xurujsimon ogriqqa
shikoyat qiladi. Ogriq kuchli bolib, uchlamchi asab shoxlari
boyicha irradiatsiya qilinadi. Ayrim holatlarda ogriq simillovchi
bolib, tishlaganda zorayadi. Kasallik tarixi aniqlanganda, tish
avval pulpitlarning biror-bir turi bilan ogrigani aniqlanadi.
Zondlanganda tish boshligi ochiq, ogriqli. Pulpaning elektr
sezuvchanligi pasaygan. Rentgenogrammada tishning ildiz
uchida periodontal yoriqning kengaygani va suyak toqimasining
sorilishi kuzatiladi.
PULPITLARNI DAVOLASH
Pulpit kasalligini davolashdan asosiy maqsad, tishning
anatomik va funksional holatini tiklash.
Biologik usulda davolash
Davolashning bu usuli tish pulpasining toliq saqlanishini
va hayotiy faolligini davom ettirishni taminlaydi. Quyidagi
hollarda bu usul bilan davolash maqsadga muvofiq hisoblanadi:
1. Orta va chuqur kariyes kovagini
chaxlash paytida bilmagan holda
qoqqisdan pulpa toqimasiga jarohat
yetkazilganda yoki u ochilib qolganda;
2. Shakllangan va shakllanmagan
tishlarda kechadigan qisman otkir
(chegaralangan) pulpitda;
3. Ildizi shakllanmagan bir ildizli
doimiy tishlarda, qisman pulpitda;
4. Sut va doimiy tishlarda kechadi-
gan surunkali pulpitda. Agar periodont
toqimasida ozgarishlar yuz bermagan
va kariyes kovagi Blek boyicha I sinfga
taalluqli bolgandagina.
Davolash texnikasi klinik belgilarga
qarab oziga xos bolishi mumkin.
Tish kariyes kovagi chaxlanayotgan paytda qoqqisdan pulpa
boshligi ochilib qolgan (travmatik pulpit) taqdirda, kariyes
kovagiga solak tushirmaslikka harakat qilish zarur. Tezlik bilan
kovakni biror iliq antiseptik vosita bilan yuvib quritib,
jarohatlangan sohaga kalsin yoki kalmitsin pastasidan surtiladi.
Kariyes kovagi suvli dentin bilan vaqtinchalik berkitiladi.
Jarohatlangan tish 57 kun mobaynida bolani bezovta qilmasa,
ikkinchi qatnovda vaqtinchalik plombani doimiy plomba bilan
almashtiriladi (chuqur kariyes davosiga qaralsin).
Otkir pulpitda birinchi murojaat paytida tish kariyes kovagi
birmuncha kengaytirib ochiladi. Kovak tub sathidagi yumshoq
dentin 34%li dikainning suvdagi eritmasi bilan yoki anestezin
kristallari yordamida 23 minut mobaynida ogriqsizlantiriladi.
Shundan keyin kariyes kovagi tub sathi va devorlaridan
jarohatlangan dentin toqimasi qavatma-qavat kochiriladi.
Tish koronka boshligi kichik sharsimon bor yordamida
ehtiyotkorlik bilan ochiladi. Bu hol umumiy otkir diffuz
pulpitda yalliglangan pulpa kovagida yigilgan ekssudatning
oqib chiqishini va bir qadar pulpa toqimasida (qoyilgan
davolovchi plomba tasirida) tiklanish jarayonlarini taminlaydi.
Qisman (chegaralangan) otkir pulpitda koronka boshligini
ataylab ochish shart emas. Yalliglanish natijasida hosil bolgan
pulpa boshligidagi ekssudat shakllanmagan bolib, anchagina
keng ildiz kanallari orqali sizib oqib, pastga tushishi mumkin.
Yupqa dentin qavati dentin yollari orqali kovakka qoyilgan
dori diffuz yoli bilan yalliglangan pulpaga bemalol otib,
tasir korsatadi (11-rasm).
Vital amputatsiya usuli
Bu usul pulpaning faqat toj qismini olib tashlash va ildiz
qismidagi pulpani saqlab qolishga asoslangan.Ushbu usulda
davolash uchun korsatmalar:
1. Shakllanmagan ildizli sut va doimiy tishlarda (asosan,
oldingi guruh) kechadigan surunkali fibroz pulpitda;
2. Otkir mexanik jarohat natijasida koronka qismi sinib, pulpa
ochilib qolgan hollarda (jarohatdan keyin 48 soat mobaynida);
3. Sut tishlarining yassi kechadigan orta va chuqur kariyesida
(qachonki, kovaklarni plombalash uchun boshqa sharoit bol-
magan taqdirda).
11-rasm.
Pulpitlarni
biologik usulda davolash.
1
pulpa,
2
davolovchi
taglik,
3
dåntin,
4
ajratuvchi taglik,
5
plomba.
52
53
PULPITLARNI VITAL AMPUTATSIYA USULIDA DAVOLASH
Davolash quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ogriqsizlantirish;
2. Borlarni tåz-tåz almashtirib, kariyås kovagidagi nåkrozga
uchragan toqimalarni qatlamma-qatlam olib tashlash;
3. Kariyås kovagini antisåptik eritmalar bilan yuvib quritish;
4. Stårillangan bor yordamida pulpa boshligini ochish va
toj qismidagi pulpani amputatsiya qilish;
5. Qonni toxtatish;
6. Pulpa boshligini tub qatlamiga kalsåvit yoki kalmitsin
qoyib, ståril paxta ustidan 57 kunga suvli dåntin bilan bårkitish;
7. 57 kun ichida båzovta qilmasa, doimiy plombaga
almashtirish.
Divital eksternatsiya usuli
Divital eksternatsiya usulida davolash uchun bemor ikki
marta keladi. Korsatma: otkir umumiy pulpit, surunkali
pulpitlar, surunkali pulpit xuruji.
Qarshi korsatmalar: a) Ildizi shakllanmagan tishlar; b) Ildizi
sorilgan sut tishlar; e) Ildiz kanali yomon otuvchi premolyar
va molyar tishlar.
Pulpani toliq olib tashlash nekroz qiluvchi pastalar
(mishyakli pasta) qoyilganidan song amalga oshiriladi. Divital
eksternatsiya usuli quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ogriqsizlantirish;
2. Kichik olchamli sharsimon yoki teskari konus shaklli
bor yordamida tish boshligini bir nuqtada ochish;
3. Tish boshligining ochilgan, qonayotgan nuqtasiga
mishyak pastasi, ogriqsizlantiruvchi suyuqlikka hollangan
paxta tamponi qoyish. Song suvli dentin bilan berkitish.
Nekroz qiluvchi pasta bir ildizli tishlarda 24 soatga, kopildizli
tishlarda 48 soatga qoldiriladi. Surunkali giðertrofik pulpitda
nekroz qiluvchi pastani 1,52 marta oshirish lozim;
4. Kariyes kovagini chaxlash orqali tish boshligini ochish;
5. Nekroz bolgan pulpani olib tashlash. Toj qismidagi
pulpani bor mashina yordamida, ildiz qismidagi pulpani
pulpekstraktor yordamida olib tashlash;
6. Ildiz kanaliga mexanik va dori-darmon bilan ishlov berish.
Ildiz kanaliga mexanik ishlov berishdan maqsad, uni yaxshi
otuvchi qilib toliq plombalanishi uchun sharoit yaratish.
Buning uchun drelbordan foydalaniladi. 3% li vodorod perikis
eritmasi, 1% li xloramin eritmasi bilan dorili ishlov berish;
7. Ildiz kanalini plombalash. Ildiz kanali uchun plomba-
lovchi xomashyolar uch guruhga bolinadi: qotmaydigan,
qotadigan va qattiq (shtiftlar). Ildiz kanalini plombalash uchun
ildiz ignasi va kanaltoldirgichdan foydalaniladi. Ildiz kanali
toliq plombalanishi shart va uni rentgenogramma yordamida
tekshirish kerak;
8. Doimiy plomba qoyilib, tishning anatomik shakli
tiklanadi. Hozirgi vaqtda ushbu usul kam qollaniladi.
Vital eksternatsiya usuli
Vital eksternatsiya usuli bilan davolanganda bemor bir
marta keladi va pulpani nekroz qiluvchi vositalardan foydala-
nilmaydi. Vital eksternatsiya usuli quyidagi bosqichlardan
iborat:
1. Ogriqsizlantirish. Buning uchun uzatuvchi va infiltratsiya
usullaridan foydalaniladi;
2. Kariyes kovagini chaxlash, tish boshligini ochish;
3. Toj qismidagi va ildiz qismidagi pulpani olib tashlash;
4. Ildiz kanaliga mexanik va dorili ishlov berish;
5. Ildiz kanalini plombalash;
6. Doimiy plomba qoyish.
Hozirda pulpitlarni davolashda vital ekstråpatsiya usulidan
kång foydalaniladi.
Divital amputatsiya usuli
Bu usulni qollash uchun korsatma: otkir umumiy pulpit,
surunkali pulpitlar. Bu usul quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ogriqsizlantirish;
2. Kariyes kovagini chaxlash, tish boshligini ochish;
3. Toj qismidagi pulpani olib tashlash;
4. Ildiz qismidagi pulpani mumlash. Buning uchun
rezorsinformalin eritmasini ildiz kanallariga yuborish va
plombalash.
54
55
Pulpitlarni davolash jarayonida vujudga kelishi mumkin
bolgan asoratlar va ularni bartaraf etish
1. Davolashning biologik usulini qollaganda obyektiv va
subyektiv sabablarni tola va aniq hisobga olmaslik natijasida
yalliglanishga qarshi dori-darmonlar notogri tanlanganda,
ovqat chaynayotgan mahalda yoki kechqurun tishda ogriq
paydo bolishi mumkin. Bunda shakllanmagan ildizli tishlarni
qayta ogriqsizlantirib, amputatsiya usulini, katta oziq sut
tishlarida jonsizlantirish yoli bilan amputatsiya usulini,
shakllangan ildizli tishlarda toliq eksterpatsiya usulini qollash
maqsadga muvofiqdir.
2. Davolashning ogriqsizlantirish (amputatsiya yoki
ekstirpatsiya) usullari qollanilganda tishda kuchli ogriq paydo
bolishi mumkin. Bunga ogriqsizlantirish texnikasining buzilishi
yoki tanlangan ogriqsizlantiruvchi vositaning kuchsizligi sabab
boladi. Bunday hollarda qoshimcha ravishda togridan-togri
pulpa toqimasiga BI-8 uskunasi yordamida bosim ostida anestetik
purkash yaxshi natija beradi.
3. Davolashning jonsizlantirish (divitalizatsiya) usuli
qollanilganda tishda ogriq paydo boladi. Bunga arsenat kislotasi
ustidan ogriqsizlantiruvchi vositaga hollangan tampon
qoyilmasligi yoki arsenat kislotasi ustiga qoyilgan vaqtinchalik
plombaning pulpa toqimasiga kuchli bosim korsatishi sabab
boladi. Bunda ogriq kuchayadi va bolaning ota-onasi uni
yana shifokor huzuriga qayta olib kelishga majbur boladi. Bu
holda vaqtinchalik plomba olib tashlanadi, yangidan arsenat
kislota qoyilib, ustidan ogriqsizlantiruvchi vosita shimdirilgan
govak paxta tampon qoyiladi, ohistalik bilan suvli dentin
pastadan tayyorlangan vaqtincha plomba bilan kovak berkitiladi.
Agar jonsizlantiruvchi vosita qoyilgandan keyin 13 kun
otib tishda ovqat chaynash paytida ogriq sezilsa, bunga arsenat
kislotasining ortiqcha miqdorda qoyilganligi yoki bolmasa
korsatilgan muddatdan uzoqroq vaqt mobaynida tish kovagida
ushlanib turilganligi sabab boladi. Bu noxush vaziyatni
bartaraf etish uchun shakllangan ildizli tishlarda ekstirpatsiya,
shakllanmagan tishlarda chuqur amputatsiya usullaridan
foydalanib, tish pulpasi toliq yoki qisman olib tashlanadi.
Ildiz kanalining kirish qismiga unitol yoki qalampirmunchoq
moyiga shimdirilgan paxta tampon qoyilib, tish kovagi
vaqtinchalik plomba yordamida 46 kuncha berkitiladi. Shu
vaqt mobaynida tishdagi ogriq pasayib, toxtaydi va davo
tadbiri oxiriga yetkaziladi.
Bazan arsenat kislotasi tasirida toliq jonsizlantirilmagan
pulpa amputatsiyasidan keyin mumiyolashtirish uchun
qoyilgan rezorsin, formalin suyuqligi tasirida ham kuchli
ogriq paydo bolishi mumkin. Uni bartaraf etish uchun
vaqtinchalik plomba olinib, kanalning kirish qismiga qoyilgan
fenol yoki boshqa bir kimyoviy eritmaga hollangan tampon
vositasida ildiz pulpasi kuydiriladi (koagulyatsiya). Songra
kuydiruvchi vosita olib tashlanib, orniga yana rezorsin formalinli
tampon qoyilib, kovak 23 kunga berkitiladi. Yalliglangan
tish pulpasini butunlay olib tashlash (ekstirpatsiya) usuli
qollanilayotgan paytda tish kanalidan qon tomirlar uzilishi
natijasida kuchli qon oqishi mumkin. Bunday hollarda kanalga
23 pulpa ekstraktor birga kiritilib, ildiz pulpasi toliq olib
tashlanadi va kanalda adrenalin suyuqligi shimdirilgan paxta
turunda 12 kuncha qoldirilib, kovak vaqtinchalik plomba bilan
berkitiladi. Ana shu muddat otgandan keyin qon oqishi
toxtaydi va davolash oxiriga yetkaziladi.
Pulpitlarni davolagandan song sodir bolishi
mumkin bolgan asoratlar
Yalliglanish tish pulpasiga ogriqsizlantirish yoli bilan
davo qilinganda uning tish kanalida qolgan qismining mikroblar
tasirida parchalanishi yoki davolash usuli notogri tanlanishi
natijasida, doimiy plomba qoyilgandan keyin surunkali,
kuchsiz, ovqat chaynash paytida kuchayuvchi ogriqlar paydo
bolishi mumkin. Kasallangan ogriq tish sohasi kozdan
kechirilganda, tish atrofi yumshoq toqimalarida qizarish,
yengil shishni korish mumkin. Jag osti sohasi paypaslanganda
limfa tugunlarida ozgarish seziladi.
Bunday hollarda doimiy plomba olib tashlanib, tish ildizi
qoldiq pulpa toqimasidan holi qilinadi, tozalanadi va malum
bir muddatga ochiq qoldiriladi. Kasalga ichish uchun mik-
roblarga va yalliglanish jarayoniga qarshi tasir korsatuvchi
dori-darmonlar tavsiya etiladi.
56
57
Yalliglanishga qarshi pulpani jonsizlantirish usuli, ayniqsa
amputatsiya usuli qollangan bazi bir holatlarda plombalangan
tishda issiq, sovuqdan, bazan ovqat chaynash paytida ogriq
seziladi. Tish atrofi yumshoq toqimasida shish paydo bolishi
mumkin. Yuqorida qayd qilingan belgilar tish ildizidagi qoldiq
pulpaning surunkali yalliglanishidan va parchalanishidan
dalolat beradi. Bunday hollarda tish davolangandan malum
muddat otgandan keyin, sut tishlari ildiz sathida rentgen
tasvirida yalliglanuvchi kista, ildizlarning patologik yemirilishi,
atrof suyak toqimasida sorilish manzaralari aniqlanadi.
Yuqoridagi vaziyatlar vujudga kelgudek bolsa: 1) ogriq-
larda boshqatdan ekstirpatsiya usulini qollash; 2) ildiz va suyak
toqimalari destruksiyasida sut tishini oldirib tashlash; 3) kista
hosil bolganda sut tishni olib tashlab, sistotomiya qilish
maqsadga muvofiqdir.
VII BOB.
PERIODONTIT KASALLIKLARI
PERIODONTITLAR TASNIFI
Periodontitlarning kelib chiqishiga kora infeksiyali, jarohatli
va kimyoviy turlari farqlanadi.
Infeksiyali periodontitning
kelib chiqishida, streptokokk
mikroblari asosiy orin tutadi. Mikroblar va chirigan pulpa
toksinlari ildiz kanali yoki milk chontagi orqali periodontal
yoriqqa kelib tushadi. Kamdan-kam hollarda infeksiya qon va
limfa orqali kelib tushadi (griðp, tif va boshqalar).
Shikastlanish jarayonida hosil bolgan periodontit tishga
bir zumli shikast (zarb) va bir necha bor tasir etuvchi mikro-
shikastlar (prikusni kotaruvchi plomba, qoplama), zararli
odatlar (qalamni tish qatorida ushlash, tishlarda mix ushlash)
tasirida kelib chiqadi.
Kimyoviy tasirdan
kelib chiquvchi periodontit mishyak pasta,
formalin, fenollar tasirida kelib chiqadi. Kasallikning klinik
kechishiga kora, otkir va surunkali periodontitlar farqlanadi.
Yalliglanishning joylashishiga kora, ildiz uchi apikal
va ildiz chåtkilarga bolinadi.
Otkir periodontitlar ekssudatiga qarab otkir seroz va
otkir yiringligiga bolinadi. Surunkali ildiz uchi periodontitlari
periodont toqimasini zararlanish xarakteri va darajasiga kora,
quyidagilarga bolinadi:
1. Surunkali fibroz;
2. Surunkali granulyatsiyalovchi periodontit;
3. Surunkali granulematoz periodontit.
Surunkali periodontitlar noxush tashqi muhit tasirida
otkirlashishi kuzatiladi. Shunga asoslangan holda, surunkali
periodontit xuruji ham farqlanadi.
Otkir ildiz uchi periodontiti.
Bemor keskin, doimiy chega-
ralangan ogriqqa shikoyat qiladi. Ogriqlarning kuchi qizarish
darajasiga, shishning hajmiga va eksudatga bogliq. Kasallikning
boshlanishida ogriqlar sust, simillovchi bolib, sababchi tish
atrofida boladi. Song ogriqlar kuchli irradiatsiyalovchiga
aylanadi. Kopchilik mualliflarning fikriga kora, eksudatning
yiringli formasiga otganligidan dalolat beradi. Ildiz uchidagi
otkir zaharlanish 23 kundan 2 haftagacha davom etadi.
Otkir periodontitni shartli ravishda ikki bosqichga bolish
mumkin.
Birinchi bosqich:
pulpitni oz vaqtida davolanmaganligi
yoki xato davolash oqibatida kelib chiqadi. Bu bosqich uchun
davomli, simillovchi ogriqlar xarakterli. Ayrim hollarda
sababchi tishni tishlab bosilganda ham ogriqlar paydo boladi.
Sababchi tish atrofidagi milkning holati ozgarmagan. Vertikal
perkussiyada periodontning sezuvchanligi aniqlanadi.
Ikkinchi bosqichda eksudatlanish jarayoni ortadi. Ogriqlar
doimiy bolib, sekin-asta kuchayib boradi. Sababchi tishga
tishlanganda ogriq zorayadi, hatto tilning tegib ketishi ham
ogriqni kuchaytiradi. Perkussiya keskin ogriqli. Tish xuddi
osib qolganga oxshaydi, qimirlab qoladi. Tish atrofidagi milk
qizargan, shishgan, palpatsiyada tishning ildiz uchi sohasi
ogriqli. Pulpa nekrozga uchragani uchun tish termik
tasirlardan, elektr tasirlardan tasirlanmaydi.
Ayrim hollarda jag atrofi toqimalarida shish kuzatiladi.
Infiltrat yoki yiringlash hisobiga otuv burma silliqlashgan. Bu
holda perkussiya kuchsiz ogriqli bolib, palpatsiya keskin
ogriqli boladi. Palpatsiyada flyuktuatsiya aniqlanishi mumkin.
Yiringli ekssudatning yorib chiqishi natijasida milk va yuz
shishlari kichrayadi, ogriqlar susayadi.
58
59
SURUNKALI PERIODONTITLAR
Surunkali fibroz periodontit
Surunkali fibroz periodontit klinik belgilarsiz kechadi. Bemor
ogriqlarni sezmaydi. Faqatgina kariyes kovagi borligiga, unga
ovqat qoldiqlari kirib qolishi va ogizdan noxush hid kelishiga
shikoyat qilishi mumkin. Surunkali fibroz periodontit avval
davolangan pulpit, travmatik artikulyatsiya oqibatida kelib chiqishi
mumkin. Tish qimirlamaydi, perkussiya, palpatsiya ogriqsiz, tish
atrofidagi milk ozgarishsiz. Zondlanganda tish boshligi ochiq,
ogriqsiz. Surunkali fibroz periodontitga tashxis rentgenogramma
asosida aniqlanadi. Rentgenogrammada ildiz uchidagi periodontal
yoriqning deformatsiyasi, kengayganligi aniqlanadi (12-rasm). Suyak
toqimasining rezorbsiyasi kuzatilmaydi.
Surunkali granulematoz periodontit
Surunkali granulematoz periodontitda kopincha ogriq
bolmaydi, lekin oqtin-oqtin yalliglanish jarayonining
otkirlashuvi sodir boladi. Tish ildiz uchi atrofidagi shilliq
parda ozgarishsiz, ayrim hollarda ozgina qizargan. Tish
qimirlamaydi. Perkussiya, palpatsiya, zondlash ogriqsiz.
Tashxis rentgenogramma asosida aniqlanadi. Rentgenogrammada
ildiz uchida suyak toqimasining 0,5
mm
dan kichik, tekis,
aniq chegaralangan sorilishi kuzatiladi. Agar ildiz uchidagi
granulemaning hajmi 0,5
mm
dan 0,8
mm
gacha bolsa, kistadan
dalolat beradi (14,15-rasmlar).
Surunkali granulyatsiyalovchi periodontit
Periodontitning bu turida bemor sababchi tish atrofida
yoqimsiz sezgi, qichishish, tishga bosganda kuchsiz ogriq sezishi
mumkin. Ogriqli sezgilar doimiy emas. Sababchi tish atrofidagi
milk qizarib, shishadi va yiringli eksudatli oqma natijasida
granulyatsiyalar paydo boladi. Tishning toj qismining rangi
ozgargan, perkussiya ogriqsiz yoki kuchsiz ogriqli. Zondlanganda
tish boshligi ochiq, ogriqli. Tish atrofi palpatsiyasi ogriqli.
Rentgenogrammada ildiz uchida suyak toqimasining notekis
sorilishi kuzatiladi. Ayrim hollarda surunkali granulyatsiyalovchi
periodontit surunkali fibrozga aylanadi (13-rasm).
12-rasm.
Surunkali
fibroz påriodontit.
13-rasm
. Surunkali
granulyatsiyalovchi
påriodontit.
Surunkali periodontitning yalliglanishi
Kasallikning klinik korinishi otkir periodontitga oxshaydi.
Rentgenogrammada surunkali periodontitning biror turi aniqlanadi.
Davolash
Otkir periodontitni davolash usuli nafaqat kasallikning
klinik kechishiga, balki kasallikni keltirib chiqargan sababga
ham bogliq.
Otkir periodontit kimyoviy tasir oqibatida kelib chiqqan
bolsa, koronka va ildiz qismidagi pulpani olib tashlash lozim.
Otkir periodontit ildiz kanaliga kislota, ishqor, kuchli
antiseptiklarni kiritish oqibatida kelib chiqqan bolsa, ildiz
15-rasm.
Ildiz uchi kistasi.
14-rasm.
Surunkali
granulamatoz påriodontit.
60
61
kanaliga teskari tasir etuvchi moddalar bilan ishlov berish
kerak boladi. Ildiz kanaliga 3% li perikis vodorod, 1:5000 li
furatsillin eritmasi, fermentlar (trepsin, ximotrepsinlar) bilan
ishlov beriladi. Ildiz kanalida 12 kunga evgenol, qalampir
moyi bilan turunda vaqtinchalik plomba ostiga qoldiriladi. Agar
2 kun ichida tish bezovta qilmasa, perkussiya ogriqsiz bolsa,
ildiz kanali ildiz uchigacha plombalanadi va doimiy plomba
qoyiladi. Agar tish 2 kun ichida ogrisa, vaqtinchalik plomba
olib tashlanadi va ildiz kanallariga qaytadan ishlov berilib,
muolaja takrorlanadi. Bunday hollarda periodont yalliglanishini
samarali davolash uchun fizioterapiya usullaridan foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
Otkir periodontitda yalliglanish reaksiyasi va eksudatning
ortishi natijasida tish atrofidagi shilliq parda qizaradi, shishadi.
Bunday hollarda turbinali bor mashina yordamida tish boshligi
ochiladi va eksudatning oqishini taminlash maqsadida tishni
ochiq holda qoldirish kerak boladi. Bemor ogzini giðertonik
eritmalarda chayishi va ovqatlanishdan avval tish boshligini
paxtali tampon bilan berkitishi kerak boladi. Bemorning
ikkinchi marta kelishida ildiz kanallariga mexanik va ximik ishlov
berilib, antiseptik vosita bilan vaqtinchalik plomba qoyiladi.
Bemorning uchinchi marta kelishida vaqtinchalik plomba
olinib, ildiz kanallari plombalanadi va doimiy plomba
qoyiladi.
Shikastlanish tasirida kelib chiqqan otkir periodontitni
davolash tasir etuvchi shikastni aniqlash va uni bartaraf
etishdan boshlanadi. Qolgan davo simptomatik.
SURUNKALI PERIODONTITLARNI DAVOLASH
Surunkali periodontitni davolash ogriqsiz kechadi. Surunkali
periodontitlarni muvaffaqiyatli davolash uchun ildiz kanallari
otuvchan bolishi kerak. Surunkali fibroz periodontitda ildiz kanali
apikal teshikkacha, surunkali granulyatsiyalovchi va granulematoz
periodontitda ildiz apikal teshigidan oshirib plombalanadi.
Bemorning birinchi kelishida kariyes kovagiga ishlov, shakl
berilib, pulpa boshligi kengaytirilib, pulpekstraktor yorda-
mida chirigan, parchalangan pulpa toqimasini ohistalik bilan
bosqichma-bosqich chiqariladi. Tozalangan ildiz kanali
antiseptik modda eritmasi 2% li xloramin, 0,1 % li xlorgeksin
bilan yuviladi, quritiladi. Ildiz kanalida antiseptik modda yoki
fermentli turunda vaqtinchalik germetik plomba ostiga
qoyiladi.
Bemorning ikkinchi kelishida vaqtinchalik plomba, turunda
olib tashlanadi. Ildiz kanaliga ximik ishlov berilib, quritilgandan
song, plombalanadi.
Periodontitni davolash jarayonidagi asoratlar
Asoratlar davolash jarayonida va davolangandan song ham
kelib chiqishi mumkin. Ildiz kanaliga ximik ishlov berganda
(formalin, fenol) periodontni tasirlash oqibatida ogriq paydo
boladi. Buni bartaraf etish uchun evginol yoki qalampir
moyi qoldiriladi, yoki kaliy yod bilan elektroforez qilinadi.
VIII BOB.
PARODONT KASALLIKLARI
Parodont kasalliklari birmuncha kop tarqalgan kasallik
bolib, bolalarda ham, kattalarda ham uchraydi. Parodont
kasalliklarini kopgina stomatolog olimlar organishgan va oz
tasniflarini tavsiya qilishgan. Hozirda parodont kasalliklarining
150 ga yaqin tasnifi bor. Hozir barcha MDH davlatlarida dunyo
stomatologlari qollaydigan parodont kasalliklari tasnifiga kop
jihatdan mos kåladigan tasnif XVI Butunittifoq stomatologlar
plånumida (Yeråvan shahri) 1983-yilda qabul qilingan.
PARODONT KASALLIKLARI TASNIFI
I. Gingivit milkning mahalliy va umumiy noxush tasirlar
ostida tish-milk chontagining butunligi bilan kechuvchi
yalliglanish jarayonidir.
Shakllari: kataral, giðertrofik, yarali.
Kechishi: otkir, surunkali, qaytalovchi.
Kolami: chegaralangan, diffuz.
Klinik darajasi: yengil, orta ogirlikda, ogir.
II. Parodontit periodontal boylam va suyak toqimasining
buzilishi bilan birgalikda namoyon boluvchi parodont
toqimasining yalliglanish jarayoni.
62
63
Kechishi: otkir, surunkali, otkirlashuvchi, qaytalanuvchi.
Klinik darajasi: yengil, ortacha ogirlikda, ogir.
Kolami: chegaralangan, diffuz (keng tarqalgan).
III. Parodontoz parodont toqimasining yalliglanishsiz
distrofik jarohatlanishi.
Klinik darajasi: yengil, ortacha ogirlikda, ogir.
Kechishi: surunkali, qaytalovchi.
Kolami: tarqalgan (diffuz).
IV. Parodont toqimasining sorilishi bilan kåchadigan
idiopatik kasalliklar.
V. Parodontomalar osmalar va osmasimon kasalliklar.
Yuqorida bayon qilingan parodont xastaliklarining turla-
nishi, ularning klinik kechishi va morfologik ozgarishlarini
baholab, yalliglanish, distrofik va osma jarayonlarini ozida
togri aks ettiradi. Xastaliklarga bunday nuqtai nazardan qarash
uni togri tushunib, shunga yarasha aniq, togri tasir qiluvchi
davo chora-tadbirlarini tanlashda muhim omil bolib hisoblanadi.
Xastalikni togri aniqlashda uning kolamidan tashqari,
keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlarni, xastalikning klinik
kechishini, darajasini hamda yalliglanish jarayonining klinik
va morfologik belgilarini nazarda tutmoq lozim.
Ushbu tasnif kasallikning klinik-morfologik jihatini asoslab
beradi.
GINGIVIT
Gingivit milkka noxush mahalliy va umumiy faktorlarning
tasirida vujudga keladi. Tishning aylana boylamlari buzilmagan
holda kechadi.
Kataral gingivit milk cheti shilliq qavatining qizarishi bilan
xarakterlanadi. Ayrim hollarda milk sorgichlarining shishishi
kuzatiladi. Kataral gingivit chegaralangan va diffuz bolishi
mumkin. Bemor tishini tozalaganda, milki qonaydi. Korik
vaqtida milk cheti qizargani, shishgani kuzatiladi, qonaydi,
milk usti karashlari aniqlanadi, patologik chontak kuzatilmaydi.
Giðertrofik gingivit milk sorgichlarini osishi bilan
xarakterlanadi. Xastalik koproq osmirlarda va homilador
ayollarda kuzatiladi. Giðertrofik gingivitning ikki xil formasi:
granulyatsiyalanuvchi va fibroz shakli farqlanadi. Bemor tishini
tozalayotganda qonashiga, ogzidan noxush hid kelishiga va
milkida yoqimsiz sezgilar sezishiga shikoyat qiladi. Korik
otkazilganda milkning shishgani, qizargani, tekkanda
qonashini, soxta klinik chontak, tish yuzasida qattiq tish
karashlari borligini korish mumkin. Kasallik tana haroratining
38°C39°C ga kotarilishi, holsizlik, bosh ogrishi bilan
boshlanadi. Bemor milki shishadi, ogriydi, qonaydi, noxush
hid keladi. Limfa bezlari kattalashadi, palpatsiyada ogriydi.
Milk cheti shilliq pardasi nekrozi kuzatiladi. Nekrotik protsess
lunj va bodomcha bezlariga ham tarqalishi mumkin.
PARODONTIT
Parodont toqimalarining bunday yalpi yalliglanishi
anchagina ogir kechuvchi xastalik hisoblanadi va u tishlarning
tushib ketishiga sabab bolishi mumkin.
Parodontit xastaligi uchun quyidagi 5 ta klinik belgi xosdir:
1. Milklar yalliglanishi.
2. Tish-milk epitelial pardasi jarohatlanib, uning butunligi
buzilishi oqibatida klinik yoki parodontal chontaklar hosil bolishi.
3. Milk usti va milk ostida tish toshlari hosil bolishi.
4. Tishlar orasida joylashgan suyak osigining balandligi,
tuzilishi, chegaralarining ozgarishi bilan sodir boladigan
suyak toqimasining destruksiyasi (osteoporoz, suyak toqima-
sining sorilishi).
5. Xastalik rivojlanishi oqibatida tishlarning liqillab qolishi
yoki tushib ketish hollari.
Parodontit xastaligini keltirib chiqaruvchi sabablarning
mahalliy yoki umumiyligiga qarab u chegaralangan hamda diffuz
bolishi mumkin. Xastalikning klinik kechishi surunkali,
otkirlashib qaytalangan bolib, uning yengil, ortacha ogirlikda
yoki ogir xillari boladi.
Parodontit kasalligi bilan ogrigan bemorlar milk qona-
shidan, ogizda noxush hid paydo bolganligidan, tez-tez tish
toshlarining hosil bolib turishidan, milklarning shishinqirab
qizarganligidan shikoyat qilishadi. Shifokor ogiz boshligini,
tish atrofi toqimalarini nazardan kechirganda parodontal
chontaklar hosil bolganligi, ularda yiringli suyuqlik yigilgan-
ligining guvohi boladi. Yiringli chontak ekssudati tekshiril-
ganda uning tarkibida kokklar, iðsimon tayoqchalar, spiroxe-
64
65
talar, zamburugsimonlar oilasiga kiruvchi mikroorganizmlar
borligi aniqlanadi.
Tishlar yuzasida hosil bolgan milk usti va milk osti toshlari
parodont toqimasiga faqatgina bosim tasirini korsatmasdan,
ular tarkibidagi mikroorganizmlar ishlab chiqargan fermentlar
toqimadagi yalliglanish jarayonini chuqurlashtiradi.
Suyak toqimasidagi strukturalarning yemirilishi ularning
yangidan hosil bolish jarayonidan ustun boladi. Alveolyar
suyak toqimasidagi ozgarishlarning chuqurligi xastalikning
qay darajadaligiga bogliqdir. Jarayonning boshlangich davrida
alveolyar suyak tosigining choqqi sohasida asteoporoz
ozgarishlar, keyinchalik suyak strukturasining tiniqligi buzilib,
kortikal plastinka yemirilishi, govak suyak toqimasida esa
osteoporoz siyraklashish kuzatiladi.
Xastalikning keyingi davrida tish yon tomonlaridagi kortikal
suyak plastinkalar yemiriladi, kurak tishlar atrofidagi govak
suyak choqqilari pasayadi, molyar va premolyar tishlar atrof
suyagida notekis yemirilish vujudga kelishi oqibatida oyiq
chuqurchalar yuzaga keladi. Bu vaqtga kelib choqqi suyagining
chegarasi emal såmånt chegarasidan ancha pastda joylashganligi
rentgen tasvirida aniqlanadi. Soglom tishlar atrofida suyak
choqqisi emal såmånt chegarasida yotadi. Suyak toqima-
sining yemirilishi vertikal va gorizontal yonalishda kuzatiladi.
Alveolyar suyak toqimasining 3 xil darajadagi yemirilishi
farq qilinadi (16-rasm).
I darajali yemirilish alveolalar orasidagi suyak tosigi
balandligining tish ildizining 1/3 qismiga yåmirilishi.
II darajali yemirilish alveolyar suyak tosigi ildizining
1/2 qismiga yemirilishi.
III darajali yemirilish alveolyar suyak tosigining tish
ildizining 2/3 qismigacha yemirilishi.
Parodontit xastaligi tufayli parodont toqimalarida bir
qadar patomorfiologik ozgarishlar yuz beradi. Parodontit
xastaligini surunkali milk yalliglanishi yuza neoplastik parodont
xastaligi (parodontoliz)dan farqlay bilish zarur.
Xastalikni toliq bartaraf etish uchun davo chora-tadbirlari
barvaqt, kasallikning ilk boshlangich davrlaridayoq boshlan-
mogi lozim. Keyingi davrlarda otkazilgan shifo tadbirlari
xastalikning kechishini toxtatib, uning turgunligini tamin-
laydi. Parodontit xastaligi diffuz tarzda yuz berganda albatta
asosiy, umumiy xastalik aniqlanib, davolash ishlari toliq olib
borilgandagina kongildagidek natijaga erishiladi.
Parodontit periodontal boylam, suyak toqimasi
buzilishi va milkning yalliglanishi bilan kechuvchi kasallik
bolib, unda klinik va parodontal chontaklar ham paydo
bolishi mumkin.
Parodontit xastaligini keltirib chiqaruvchi sabablarning
mahalliy yoki umumiyligiga qarab, u chegaralangan hamda
diffuz bolishi mumkin. Xastalikning klinik kechishi otkir,
surunkali, otkirlashib qaytalangan bolib, uning yengil,
ortacha ogirlikda yoki ogir xillari boladi.
Otkir parodontit
Otkir parodontit kamdan-kam hollarda kuzatiladi. Xastalik
chegaralangan bolib, kopincha bitta tish atrofida kuzatiladi.
Mexanik tasirlanish, masalan, suniy qoplama, plomba, olina-
digan protez otkir parodontitni keltirib chiqaruvchi sabablardir.
Bemor milkning ushbu sohasida doimiy pulslanuvchi ogriq,
qichishish va qonashiga shikoyat qiladi.
Korik otkazilganda milkning giðeremiyasi, milk sor-
gichining shishganligi, klinik chontak borligi, zondlanganda
qonashi va boshqa sababchi faktorlar aniqlanadi. Klinik
chontakning chuqurligi har xil bolishi mumkin.
16-rasm.
Parodont toqimalarining kasallik bosqichlaridagi korinishi.
1
tish karashi,
2
tishning qattiq karashlari,
3
milk epitåliysi,
4
alvåola osigi.
66
67
Surunkali parodontit
Surunkali parodontitning yengil formasida bemor shikoyat
qilmaydi yoki milk sohasida noxush sezgilarga, qonashiga
shikoyat qiladi. Korik otkazilganda milkning giðeremiyasi,
shishganligi, milk sorgichlarining kattalashganligi, 34
mm
li chontagi, milk usti va milk osti toshlari borligi aniqlanadi.
Rentgenogrammada tishlararo kortikal suyak plastinkasida
ozgarish borligi kuzatiladi.
Parodontitning ortacha ogirlikda kechishida milk tishlarni
tozalashda qonaydi, vaqti-vaqti bilan chaynash vaqtida ogriq
paydo boladi, ayrim tishlar qimirlaydi va siljiydi va ogizdan
noxush hid keladi. Korik otkazilganda milk cheti shilliq pardasi
yalliglanganligi, shishganligi, milk sorgichlarining
kattalashganligi, ayrim tishlarning boyin qismlari ochilib
qolganligini korish mumkin. Parodontal chontakning
chuqurligi 5
mm
gacha bolib, zondlanganda qonaydi.
Rentgenogrammada tishlararo kortikal milk plastinkasining
tish ildizining 1/3 dan 1/2 gacha yemirilganligini kuzatish mumkin.
Parodontitning ogir kechishida bemor ovqat luqmasini
chaynash vaqtida ogriq va qonash paydo bolganligi uchun
chaynashga qiynalayotganligiga, tishlarining qimirlashiga,
ogzidan noxush hid kelishiga shikoyat qiladi. Korik otkazil-
ganda milk shilliq pardasining giðeremiyasi, shishganligi,
chuqur parodontal chontak borligi, tishlarni IIIII darajali
qimirlashi, tishlarning boyin va ildiz qismlarining ochilib
qolganligi kuzatiladi. Milk cheti bosilganda yiringli ekssudat
ajralib chiqadi. Rentgenogrammada tishlararo kortikal suyak
plastinkasining ildiz uzunligining 1/2 dan 2/3 gacha yemirilgan-
ligi kuzatiladi. Parodontitning ushbu formasida milk usti va
milk osti toshlari kop boladi.
PARODONTITLARNI DAVOLASH
Parodontitni davolash kasallikning kechishiga, klinik va
patologik chontakning chuqurligiga bogliq. Parodontitning
yengil formasini davolash uchun bemorga 34 marta muolaja
otkaziladi. Bemorning birinchi marotaba kelishida tishlar tish
karashlaridan tozalanadi va tishlarni togri tozalash usullariga
orgatiladi.
Bemorning keyingi kelishida ogiz boshligi gigiyenik holati
tekshiriladi, antiseptik ishlov berilgandan song, tish karashlari,
milk usti va milk osti toshlari tozalanadi. Muolajaning songida
milk shilliq pardasiga dori vositalari bilan ishlov beriladi.
Bemorning uchinchi bor kelishida ham ogiz boshligi
gigiyenik holati tekshiriladi. Shiller-Pisarev sinamasi otkaziladi.
Ogizga 1% li vodorod perikisi eritmasi bilan ishlov berilgandan
song, granulyatsiyalangan toqimada qolgan tish toshlari
tozalanadi. Antibiotiklar bilan ishlov beriladi, agar tishlar
qimirlab qolgan bolsa, tishlarni taxtakachlash uchun ortoped
stomatolog tavsiyasi olinadi va lozim bolsa taxtakachlanadi.
Bemorga 46 oydan song stomatolog korigiga tashrif
buyurish tavsiya etiladi.
Parodontitning ogir kechishida davolash rejasi tuziladi:
jarroh stomatolog tavsiyasiga kora olinishi lozim bolgan tishlar
olinadi, milk usti, milk osti toshlaridan, granulyatsiyalardan
tozalanadi. Antiseptik ishlov berib, davolovchi malhamlar
qoyiladi. Yalliglanish kamaygandan song, ortopedik davo
qollaniladi. Har bir bemor ogiz boshligi gigiyenasiga
mukammal rioya qilishi kerak.
PARODONTOZ
Parodontoz parodont toqimasining yalliglanishsiz
distrofik xastaligi. Parodontozda parodontal chontaklar hosil
bolmaydi. Parodontoz sekin kechadi.
Yengil kechuvchi parodontozda bemor vaqti-vaqti bilan
hosil boluvchi qichishish va noxush sezgilarga shikoyat qiladi.
Shilliq parda och-pushti rangda bolib, tishning sementi
korinib qoladi.
Ortacha ogirlikda kechuvchi parodontozda bemor termik,
mexanik, ximik tasirlardan bir zumlik ogriq paydo bolishiga
shikoyat qiladi. Milkning shilliq pardasi och-pushti rangda,
tishlarning boyin qismlari ochilib qolgan. Tishlarning klinik
koronkasi uzaygan, klinik chontaklar yoq.
Ogir kechuvchi parodontozda bemor termik tasirlardan
tez otib ketuvchi ogriqqa va ayrim hollarda giðeresteziyaga
shikoyat qiladi. Korik vaqtida tish boynining birmuncha qismi
ochilib qolganligi aniqlanadi. Tishlar qimirlaydi.
68
69
Rentgenogrammada tishlararo plastinkaning bir tekis
yemirilganligini korish mumkin, bu korinish parodontoz
uchun xarakterlidir.
Davolash
Parodontozni kompleks davolash lozim. Buning uchun
umumiy va mahalliy davolash kerak.
Umumiy davo bemor organizmida regeneratsiya va qon
aylanishini yaxshilashga qaratilgan bolishi kårak.
Mahalliy davo tasirlovchi faktorlarni bartaraf etish, tish
toshlarini tozalash, shinalash, reminiralizatsiya terapiyasini
otkazishga qaratilgan boladi.
Parodont toqimasining neoplastik yalliglanishi
parodontoliz.
Parodontoliz parodont toqimasida distrofik va yallig-
lanish jarayonlarini namoyon qiladigan va doimo diffuz tarzda
kechadigan parodont xastaligidir. Parodont toqimasining ogir
va juda tez suratlar bilan kechadigan bu xastalik kop hollarda
organizmdagi tugma sindromlarning yoldoshi tarzida yuzaga
keladi. Parodontoliz xastaligida milklarning u yoki bu xil
yalliglanishi bilan bir qatorda, chuqur parodontal chon-
taklar, alveolyar suyak osigining distrofik yemirilishi oldin
sut tishlari sohasida, keyinchalik esa xastalikning uzluksiz davom
etishi natijasida doimiy tishlar sohasida kuzatiladi. Xastalik
shiddatli ravishda rivojlanib, tishlarning erta tushib ketishiga
olib keladi. Klinik kechishining surati barcha tishlarda bir xil
bolmasligi mumkin. Bu hol har xil guruh tishlar ildizini
orab turuvchi alveolyar suyak toqimasining anatomik tuzilishi
va yoshga qarab uning strukturasining ozgarishi bilan bogliqdir.
Bundan tashqari, tishlarga oz faoliyati paytida tushadigan
bosimning turliligi va mahalliy noxush tasir qiladigan
sabablarning mavjudligi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Parodontoliz xastaligi bolalarda qandli diabet, tugma
neytropeniya, immunologik tanqislik, Daun xastaligi,
keratodermiya va sklerodermiya kabi kasalliklar mavjudligida
kuzatiladi.
IX BOB.
OGIZ BOSHLIGI SHILLIQ QAVATI KASALLIKLARI
OGIZ BOSHLIGI SHILLIQ QAVATI KASALLIKLARI
TASNIFI
Hozirgi kunda ogiz boshligi qavati va lab kasalliklarini
aniqlashda etiologik va patogånåtik omillarga asoslanib, quyidagi
tartibdagi tasnifdan foydalinlmoqda:
I. Ogiz boshligi shilliq qavati va lablarning yuqori va
past harorat, nurlanish, noqulay måtåreologik omillar, kimyo-
viy moddalar va boshqa jarohatli tasirlardan shikstlanish
infåksiyasi kasalliklari:
A) Otkir va surunkali yuqumli kasalliklarda shilliq
qavatning jarohatlanishi;
B) Faqat ogiz shilliq qavati va lablarning xos infåksiyali
hamda parazitar kasalliklari.
II. Allårgik va toksik allårgik kasalliklar.
III. Tåri shilliq qavati råaksiyasi.
IV. Autoimmun komponån ozgarishi natijasida yuzaga
kåladigan kasalliklar.
V. Ekzogån intoksikatsiyalarda ogiz boshligi qavatidagi
ozgarishlar.
VI. Ogiz boshligi shilliq qavati va lab qizil hoshiyasi
qavatlarining turli azo va azolar kasalliklarida hamda mod-
dalar almashinuvi buzilishlaridagi ozgarishlari.
VII. Gånåtik va tugma tavsifga tågishli kasalliklar.
VIII. Rak oldi kasalliklari, yaxshi va sifatli hosilalar.
Quyida ogiz boshligi qavati qobigi kasalliklarining
ayrimlari kåltirilgan.
Shilliq qobiq qavat va tårida yuzaga kåladigan toshmalar
alohida elåmåntlardan iborat bolib, birlamchi va ikkilamchi
turlarga ajratiladi. Birlamchi elåmåntlar: jarroh elåmåntlari,
dog, eritma, rozåola, tuguncha, tugun, domboqcha,
pufakcha, pufak, mikroabssåss, kista, qabariq.
Ikkilamchi jarohatlanish elåmåntlari: eroziya, afta, yara,
yorilish, chandiq, giðårtrofik chandiq, atrofik chandiq,
atrofiya, karash, osma, osmali hosilalar, tangacha.
MEXANIK SHIKASTLANISH
Ogiz boshligi shilliq qobiq qavatining måxanik shikast-
lanishida otkir va surunkali jarohat kuzatiladi. Ogiz shilliq
70
71
qobigining otkir måxanik shikastlanishi otkir ashyodan yoki
kamdan-kam holda tishlab olishdan uchraydi. Shilliq qobiq qavatida
qon uyumi gåmatoma, eroziya boladi. Toqima ichidagi qon
uyumida kuchsiz ogriq paydo bolib, 13 kun vaqt otgach,
ogriq yoqolib, orniga kokish-qoramtir rangdagi gåmatoma
hosil boladi. Epitåliy jarohatlanganda ogriqli sorgich hosil
bolib, uning atrofida kuzatiladi. Agar jarohat orniga takroriy
shikastlanish kuzatilmasa, eroziya tåzda epitålizatsiyalanadi.
Tashxislash qiyinchilik tugdirmaydi: båmor anamnåzi-
yasidayoq sababchi omil togrisida xulosa oydinlashadi.
Davolash: eroziya va kichkina yaralarda shikastlovchi omilni
bartaraf qilish zarur: 0,250,5 % li vodorod pårikisi, 2 % li
bor kislota bilan chayqaladi. A vitamin malhamlari surtiladi.
OTKIR VA SURUNKALI YUQUMLI KASALLIKLARDA
SHILLIQ QAVAT JAROHATLANISHI
Skarlatina
Skarlatinada oziga xos kasallik bålgisi malinasimon til
kuzatiladi: kasallikda uch kun yuqori tana harorati boladi. Tilni
otkir karash qoplab oladi, tortinchi kundan boshlab bu karash
til iðsimon sorgichlari bilan yuvilib tushadi. Qachonki til yuzasi
tamoman toza bolganida, uning yuzasi malina måvalarini eslatadi.
Bir qancha vaqtdan song epitålial qoplama qayta tiklanadi.
Davolash: ogiz boshligi shilliq qobiq qavatiga shaftoli yogini
anåståzin emulsiyasidagi 12% li aralashmasini surkash va har
ovqatlanishdan kåyin achchiq choy bilan chayqash kårak.
Qizamiq
Qizamiq toshmalari tårida paydo bolishidan 12 kun
oldin yumshoq va qattiq tanglayda 1
mm
dan bir nåcha
mm
gacha bir-biriga quyiluvchi, noaniq korinishdagi qoramtir-
qirmizi rangdagi enåntåmalar korinishida yuzaga kåladi. Ayni
vaqtda, lunjda mayda oziq tishlar qarshisida, bazi hollarda
qizamiq uchun xos bolgan bålgi Bålskiy-Filatov-Koplin
dogi yuzaga kåladi. Bu dog guruh-guruh bolib joylashadi,
bir-biriga sira qoshilmaydi. 13 kundan song, yoqolib kåtadi.
Ogiz shilliq qobiq qavatining hamma sohasi qizarib kåtadi.
Davolash: ogiz boshligini kuchsiz antisåptik eritmalar
bilan chayiladi va kårotoplastik dori ashyolar surkaladi.
Zaxm
Zaxm surunkali davom etuvchi yuqumli vånårik kasallik.
Zaxmning klinik bålgilari turlicha bolib, uzoq yillar davom
etadi: birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va tortlamchi.
Birlamchi sifilis 67 hafta davom etadi. Bunda qattiq
shankår oqish tråponåma epitåliyga kirgach, tåri va shilliq
pardada hosil boladi.
Qattiq yara bitta yoki 23 ta bolishi mumkin. Qattiq yara
oval, yumaloq shaklda bolib, diamåtri 1,01,5
sm
gacha,
yopgan nonga oxshab chåtlari bortib, shishgan va togayga
oxshash qattiq boladi, ogrimaydi, biroz qizaradi. Qattiq yara
tagida togaysimon qattiq infiltrat boladi, yaraning ortasi toza,
goshtdåk tiniq, qið-qizil rangda boladi, badan karash bilan
qoplanadi.
Zaxmning ikkinchi davri qattiq shankår hosil bolganidan
67 hafta vaqt otgach boshlanadi. Bu davrda rozåola-papula
toshmalari bir tåkisda paydo boladi. Bu davr 35 yil davom
etadi.
Zaxmning uchlamchi davrida ogiz shilliq qobiq qavatida,
gummalar tarqalgan, gummali infiltrat va bugorli toshmalar
paydo boladi.
Davolash tåri-tanosil kasalliklari shifokori bilan birgalikda
olib boriladi.
Kandidoz
Achitqisimon zamburuglar bolib, kandida turkumiga
kiradi. Kandidozning klinik yuzaga chiqishi va kåchishi
båmorning yoshiga, jismoniy holatiga, kåchirayotgan umumiy
kasalliklariga va boshqalarga bogliq.
Shilliq qavat kandidozi: kandidozli stomatit, milk kandi-
dozi, til kandidozi va boshqalarga ajratiladi.
Kandidozli stomatit koproq kokrak yoshidagi bolalarda
uchraydi.
Ogiz shilliq qavat qobigida, tanglayda, milkda, lunjda
oson tilinadigan karashlar paydo boladi. Bu karashlarni tilgani-
mizdan kåyin tåkis, qisman shishli qizargan yuzani koramiz.
Karashlar fibrini soriladi, natijada oq-kokish rangdagi qopol
qatlam hosil bolib, u tubdan shilliq qavat bilan qattiq birikadi.
72
73
Kandidozni profilaktika qilish maqsadida ogiz boshligi
gigiyånasi qoidalariga rioya qilish va antibiotiklar bilan
davolaganda nistatinni yoki låvorinni 1500000 ÅD dan kuniga
qabul qilish lozim.
Davolash: qozgatuvchiga tasir qilish, umumiy yoldosh
kasallikni davolash, organizmni kasalliklarga qarshiligini
oshirish, ogiz boshligini sanatsiya qilish. Zamburug
qozgatuvchiga tasir qilish uchun 20 % li natriy boratning
glitsårinli, lyugolning glitsårinli eritmalari ishlatiladi. 5% li
låvorin, 0,5 % li dåpolin surtmalaridan foydalaniladi.
OTKIR GERPETIK STOMATIT
Otkir gårpåtik stomatit tez yuquvchan bolganligi uchun
immun holati shakllanib bolmaganlar orasida kop uchraydi.
Infåksiya aloqa va havo tomchi yoli orqali yuqadi.
Organizmning umumiy zaharlanishi va kasallikning mahalliy
bålgilarining yuzaga kålish darajasiga qarab, kasallik yångil,
orta va ogir shakllarda uchraydi.
Bolada tana harorati 40°C gacha kotariladi, kuchsizlanadi,
boshi ogriydi, ishtahasi yoqoladi, kongil aynash va qusish
kabi holatlar kuzatiladi. Jag osti limfa tugunlari kattalashadi.
Tana harorati kotarilayotgan vaqtda, shilliq qavat qobi-
gida qizarish va shish kuzatiladi: pufakchalar tåzda yoriladi,
ularning ornida 0,51
sm
kattalikdagi aftaga oxshash nåkrozli
eroziya paydo boladi. Labdagi toshmalar tåzda qoplam bilan
qoplanadi, kasallikning ogir formalarida toshmalar yuz tårisida
ham paydo boladi.
Otkir gårpåtik stomatitning aniq bålgilaridan biri, bu
solak ajralishining kuchayishi, solakning quyqalashishi, ogizda
hid paydo bolish holatlari kuzatiladi.
Tashxis kasallikning klinik korinishi va epidåmiologiyasi
asosida qoyiladi.
Davolash: mahalliy davolash, yani virusga qarshi davo
otkazish kårak. Buning uchun oksalinning 0,251 % li,
tåbrofånning 12 % li, gåliomitsinning 1 % li mazlari,
intårfåron, prodigiozon va boshqa aralashmalar surkaladi. Bu
dori vositalari kuniga 34 marta surkaladi.
Kasallik bålgilari sonayotgan vaqtda kuchsiz antisåptik va
kåratoplastik vositalarni qollash mumkin.
Surunkali qaytalanuvchi aftali stomatit
Surunkali qaytalanuvchi aftali stomatit ogiz boshligi
shilliq qobiq qavatida uchraydigan kasalliklardan bolib,
asosan, 2040 yoshdagi aholi orasida koproq uchraydi.
Surunkali qaytalanuvchi aftali stomatitni adånoviruslar,
L shaklidagi stafilakokklar, turli xil viruslar dåb taxmin qilinadi.
Låkin aniq bir sababchi omil haligacha organib chiqilmagan.
Klinik korinishi ogiz boshligi shilliq qobiq qavatida vaqti-
vaqti bilan aftalar paydo boladi. Aftalar labda, otuv burmada,
lunjda, tilda, tanglayda joylashadi. Aftalar 37
mm
li bolib,
oval shakliga ega va chåtlari toq-qizil silliglangan gardish
bilan oralgan. Aftalar fibrinoz karash bilan qoplangan. Aftalar
710 kunda bitadi. Kasallikning qaytalanishi qish va bahorga
togri kåladi. Aftalar ogriqli bolib, agar u jarohatlansa såkin
bitadigan yaralarga aylanadi.
Koproq oshqozon-ichak kasalliklari bolgan båmorlarda
kuzatiladi.
Davolash. Oshqozon-ichak trakti va jigar faoliyatini bilish.
Mahalliy davolash: ogiz boshligini sanatsiyalashdan boshlanadi.
5000 ÅD trosisol, 300500 ÅD gåparin, 2,5
mg
gidrokortizon,
1
ml
1% li novokain eritmasi aralashmalaridan applikatsiya qilinadi.
LAB KASALLIKLARI
Xåylit
lab qizil hoshiyasining yalliglanishi. Xåylitlar
mustaqil yoki organizmda kåchuvchi kasallikning simptomi
bolishi mumkin.
Xåylitlarning angulyar, glandulyar, eksfoliativ turlari bor.
Angulyar xåylit
Bu surunkali qaytalanuvchi kasallik bolib, uni zamburug-
lar yoki ståptostafilakokk infåksiyalar kåltirib chiqaradi.
Båmor ogzini ochayotganda ogriq paydo boladi. Ogiz bur-
chaklarida tåz yalliglanuvchi eroziya yoki bichilish paydo boladi.
Granulyar xåylit
Granulyar xåylit mayda solak båzlarining yalliglanishi.
Oddiy glandulyar xåylitda lab qizil hoshiyasiga otish
sohasida qizil nuqtalar singari solak båzlari kångayishini va
74
75
tomchi solak ajralishini kuzatish mumkin. Labni quritilgandan
510 soniya vaqt otgach, solak båzlardan tomchi solaklar
ajralib, butun labni qoplab oladi. Ayrim hollarda solak kanali
ustida aylana shaklda låykoplakiya hosil boladi.
Eksfoliativ xeylit
Faqat lab qizil hoshiyasining jarohatlanishi bilan kåchadi-
gan surunkali kasallik. Ikki xil turi farqlanadi: quruq va eksudativ.
Quruq formasida båmorlar lablari qurib qolishiga, ayrim
hollarda achishishi, qichishishiga shikoyat qiladilar. Lab shilliq
pardasini ogiz shilliq pardasiga otish joyida giðåråmiyalangan
chiziq bolib, uning usti qatqaloq bilan qoplangan, qatqa-
loqlar olinganda toq-qizil rangli yuza, ayrim hollarda yuza
eroziyalar hosil boladi. Quruq shakl eksudativga aylanishi mumkin.
Eksudativ formasida lablar kattalashgan, qizargan, shish-
gan boladi. Lablar tutashtirilganda ogriq paydo bolganligi uchun
ogiz yarim ochiq labda qatqaloq, postloq bilan qoplangan.
TIL KASALLIKLARI
Glasit til shilliq pardasining yalliglanishi. Kopgina ogiz
boshligi shilliq qavat kasalliklarida tilda ham ozgarish kuzatiladi.
Faqat tilning ozida ozgarish yuzaga kåltiradigan kasalliklar
dåskvomativ glasit, rombsimon glasit, qora til, burmali til.
Dåskvomativ glasit
Tilning oz shilliq qobiq qavatidagi distrofik yalliglanish
kasalligidir. Kasallik epitålial shoxlanish buzilishi va til
sorgichlarining distrofik ozgarishi bilan kåchadi. Kasallik
subyektiv ozgarishlarsiz kåchadi. Ayrim hollarda båmorlar
tilidagi siqilish achishishidan shikoyat qiladi.
Båmorlarning ogiz boshligi sanatsiya qilinib, antisåptik
eritmalar bilan chayiladi va kåratoplastik vositalar qollanadi.
Rombsimon glasit
Surunkali kasallik bolib, til orqasidan uchinchi qismning
orta chizigi boylab, oldingi boginga sorgichli yonalishda
shilliq parda qavatining qotishidir. Kattaligi 0,5 dan 2,5
sm
gacha kuzatiladi. Rombsimon glasit yillab davom etib, oz-
ozidan sogayib kåtmaydi. Klinik kåchishiga qarab, uch xil
shaklga ajratiladi: yassi, domboqli, papilamatoz.
Qora sochli til
Kasallik til iðsimon sorgichlarining turli darajadagi
giðårplaziyasi va shoxlanishi bilan xaraktårlanadi.
Kasallik båmor uchun såzilarsiz, tåz rivojlanadi. Tilning
darsal yuzasida iðsimon sorgichlar qalinlashadi, uzunlashadi
va shoxlanadi. Sorgichlar 0,5 dan 3
sm
gacha bolishi mumkin.
Davolash uchun avval ogiz boshligi sanatsiya qilinadi
va kiriotårapiya otkaziladi.
Burmasimon til
Burmasimon tilda til kattalashadi, til toqimasi ikki
marotabagacha qalinlashadi. Yoriq-yoriq burmalar bir-biri
bilan boylama yonalishda simmåtrik yoki kondalang
yonalishda joylashadi. Yoriqli chuqur burmalar mikroflora
rivojlanishi uchun qulay hisoblanadi. Ogiz boshligi gigiyåna
qoidalariga rioya qilmaslik oqibatida yalliglanish rivojlanib,
ogriq va achishish paydo boladi.
Mahalliy davo otkazilmaydi. Ogiz boshligi gigiyåna
qoidalariga toliq amal qilish zarur.
X BOB.
YUZ-JAG SOHASI YALLIGLANISH KASALLIKLARI
PERIOSTITLAR
Periostitlar tish va periodont xastaliklari asoratlari
oqibatida kelib chiqadigan suyak usti pardasining yallig-
lanishidir. Kopincha u alveola osigida, bazi hollarda jag
tanasi sohasida kuzatiladi.
Otkir yiringli periostit keskin kechadi va kun sayin
yalliglanish kuchayib boradi. Bemorning umumiy ahvoli
qoniqarli bolib, tana harorati 37,5° 38°C atrofida boladi.
Bemor holsizlanadi, boshi ogriydi, ishtahasi yomonlashadi,
uyqusi buziladi. Sababi, tish atrofidagi ogriqlar zorayadi,
ogriqlar chakka, quloq, boyinga uzatiladi, keyinchalik
ogriqlar susayib, simmilovchi tus oladi.
76
77
Suyak pardasida xastalik rivojlangan sari jagoldi yumshoq
toqimalarida shish paydo boladi. Bir necha tish atrofidagi
shilliq parda qizarib, otuv burma tekislashgan holga keladi.
Shu sohani paypaslab korilganda, ogriqli infiltrat va
flyukturizatsiya belgisi aniqlanadi. Faqat kasal tish qimirlab
qolgan bolib, perkussiyada ogriq seziladi.
Bemorning yuz qismida kollateral shish hisobiga paydo
bolgan assimetriya holati aniqlanadi. Limfa tugunlarining
kattalashishi kuzatilib, paypaslanganda ogriydi.
Rentgen tekshiruvi otkazilganda, faqat kasal tishgagina
xos bolgan ozgarishlar aniqlanib, jag suyagida ozgarishlar
kuzatilmaydi.
Otkir yiringli periostitni davolash kompleks tarzda olib
boriladi. Yani, jarrohlik va konservativ usul yordamida. Jarroh-
lik usulining asosiy maqsadi, yiringli ochoqni kesib ochish va
sababchi kasal shishni olib tashlashdan iborat. Buning uchun
mahalliy ogriqsizlantirishning infintratsiya va otkazuvchi
usulidan foydalaniladi. Kesma otuvchi burma shilliq qavati
boylab suyakkacha chuqurlikda otkaziladi. Kesmaning uzunligi
35 tish sohasida 1,52,5
sm
uzunligida bolishi lozim. Yiringning
erkin chiqishini taminlash uchun boshliq ichiga rezinali
lentacha (dranaj) kirgazib qoyiladi. Sababchi kasal tish olib
tashlanadi. Agar sababchi kasal tish funksional va kosmetik
jihatdan oz qiymatini yoqotmagan, ildiz kanali yaxshi otuvchi
bolsa, saqlab qolinib, uni konservativ davolanadi.
Bemorga ogiz boshligini furatsillinning 1:5000 yoki kaliy
permonganatning 1:5000 nisbatdagi iliq eritmasi bilan chayib
turish buyuriladi. Kompleks davolash maqsadida bemorga
antibiotiklar, sulfanilamidlar tavsiya etiladi.
JAGLARNING ODONTOGEN OSTEOMIYELITLARI
Jaglarning odontogen osteomiyelitlari bu jaglarning
suyak toqimasidan, tish kasalliklarining asorati sifatida yuzaga
keluvchi, infeksiyali, yiringli nekrozlanuvchi yalliglanish
jarayonidir. Bu kasallikdagi yalliglanish jarayoni faqat suyak
toqimalarini emas, balki uning ichidagi komigini, suyak
pardasini va atrofdagi yumshoq toqimalarni ham oz ichiga
oladi. Kasallik kopincha pastki jagda uchraydi.
Jaglardagi odontogen osteomiyelit, asosan, uch bos-
qichda kechadi: otkir, otkir osti va surunkali. Bundan tashqari,
chegaralangan va diffuz bolishi mumkin.
Yuqori jagda govaksimon suyak juda kam bolib,
uning kortikal plastinkasida koplab teshiklar mavjud. Shu
bois jagdagi tishlar atrofidagi yiringli yalliglanish jarayon-
larida ekssudat suyakdan tashqariga chiqib ketadi. Shuning
uchun ham yuqori jagda odontogen osteomiyelit kasalligi
kam uchraydi.
Otkir bosqich
Bemor aniq bir tishdan boshlangan ota kuchli ogriqdan
shikoyat qiladi. Keyinchalik bu ogriq bir necha tishlar sohasiga
va jagning toj qismiga tarqaladi. Bemorda umumiy holsizlik
kuzatiladi. Kasallikning diffuz turida ogriq butun jag boylab
hosil boladi. Bemorning ishtahasi yoqoladi, uyqusi buziladi.
Tana harorati 38° dan 40°C gacha bolishi mumkin.
Bemorning umumiy ahvoli qoniqarli bolib, kuchli terlaydi.
Bemorning yuzida kataral shish paydo boladi. Limfa
tugunlari kattalashadi, ogriydi. Jagdagi ogriq sohasi kengayib
boradi va yalliglanish jarayoni jag tanasi boylab tarqalib
boradi. Pastki jag tanasi qalinlashadi.
Ogiz boshligi tekshirilganda, ogizdan qolansa hid
keladi, solak quyuqlashadi, til esa sargish-kulrang karash
bilan qoplanishi mumkin.
Milklarning shilliq qavati bir necha tishlar atrofida qizar-
gan, shishgan, palpatsiya ogriqli, otuv burma tekislashgan.
Tishlar qimirlab qolgan. Tishlarning qimirlash darajasi ortib
boradi. Sababchi kasal tishning qimirlashi koproq boladi.
Milk kasal tishdan ajralib turadi. Alveolyar engak nervlari
innervatsiyasi sohasida sezgi buziladi.
Otkir odontogen osteomiyelit kasalligi qon va siydikdagi
ozgarishlar bilan kechadi.
Odontogen osteomiyelitning otkir davrida jaglarning
rentgen tasvirida hech qanday suyak ozgarishlari kuzatilmaydi.
Otkir osti bosqichi
Osteomiyelitning bu davrida bemorning umumiy ahvoli
yaxshilana boshlaydi, ishtahasi paydo boladi, uyqusi
78
79
yaxshilanadi. Tana harorati pasaya boradi. Regional limfa
tugunlaridagi ogriqlar kamayadi, limfa tugunlari esa
qattiqlashadi va ularning siljuvchanlik darajasi oshadi.
Ogiz boshligidagi yalliglanish sohalariga mos bolgan
shilliq qavatlar kokimtir tusda bolib, shishgan va shu
sohalarda oqimlar hosil bola boshlaydi. Ulardan kam miqdorda
quyuq yiring ajralib turadi.
Rentgen tasvirida yalliglanish sohasi chåkkalarida aniq
chegaraga ega bolmagan suyak destruksiyasi kuzatiladi.
Otkir osti bosqichi, kasallik boshlanganidan 1115 kun
otgach boshlanib, 45 haftagacha davom etadi.
Surunkali bosqich
Kasallikning 45-haftalaridan boshlanib, uzoq davom etadi.
Bemorning umumiy ahvoli yanada yaxshilanadi. Tana
harorati måyor darajasida.
Bemor tashqi korinishida assimetriya saqlanib qoladi.
Jag suyagi suyak usti pardasi tomonidan qalin ikkilamchi
suyak hosil bolishi hisobiga qalinlashadi. Yuz terisi shu
sohada yupqalashadi.
Oqmalarning ayrimlari bitib kindiksimon chandiq
qoldiradi. Qolgan oqmalardan olcha rangli, tez qonovchi
granulyatsiya toqimasi bortib chiqib turadi.
Surunkali ostemiyelit kechishida xuruj davrlari kuzatiladi.
Davolash
Kasallik statsionarda komplåks davolanadi. Birlamchi
jarrohlik davosi jag ichidagi va atrof toqimalardagi yiringli
ochoqlarni ochish, kasal tishni olib tashlash.
Medikomentoz davo: dezintoksikatsiya, desensibilizatsiya,
stimullovchi va simptomatik davo.
Klinik va rentgenologik tekshirishlarga asoslangan holda
bemorda sekvestektomiya operatsiyasi otkaziladi.
Abssess yiringli boshliq manosini anglatib, bu termin ostida
yog toqimasining yiringli parchalanishi oqibatida hosil bolgan,
aniq chegaralangan yiringli yalliglanish ochogi tushuniladi. Bu
jarayon asosan yog toqimasi bor joylarda paydo boladi.
Flågmona yog toqimasining tarqalgan yiringli yallig-
lanishi. Bu jarayon teri va shilliq parda ostida, mushaklar va
fastiyal oraligida aniqlanib, bir vaqtning ozida bir yoki bir
necha anatomik sohani egallashi mumkin.
Klinik belgilari. Bemorlar asosan yalliglangan sohadagi,
turli xil intensivlikdagi ogriqdan, yuz va boyindagi shishdan
hamda yuz assimetriyasidan shikoyat qiladilar. Bundan
tashqari, ogiz ochilishining chegaralanishi, chaynash va
yutishning ogriq bilan kechishi, artikulyatsiyaning buzilishi
bilan kechadi. Bemorlar umumiy holsizlanadi, boshi ogriydi.
Bemorning tana harorati meyor darajasida yoki subfebril boladi.
Davolash
Yuz va boyin sohalaridagi abssess va flågmonalar jarrohlik
va konservativ usul yordamida komplåks davolanadi.
LIMFADENITLAR
Limfadenitlar otkir va surunkali boladi. Otkir seroz
va otkir yiringli limfodenitlar farqlanadi.
Otkir yiringli limfadenit limfa tugun sohasida infiltratsiya
paydo bolishi, unung siljuvchanligining kamayishi bilan
kåchadi. Bemorning harorati 37,2° 37°C.
Yalliglanish limfa tuguni sohasidagi terining qizarib
shishishi va asta-sekin toqima bilan birikishi kuzatiladi.
Limfa tugunining yiringli parchalanishi jarayoni ayrim
bemorlarda tez (23 kun ichida ), ayrimlarda sekinlik bilan
(12 hafta davomida) rivojlanishi mumkin.
Davolash
Limfa tuguniga infeksiya oqib kelishini toxtatishi uchun
birlamchi yalliglanish ochogi bartaraf qilinadi. Otkir såroz
limfadenitni konservativ usulda davolanadi.
Otkir yiringli yoki xuruj qilgan surunkali limfadenitlarda
jarrohlik davolash otkaziladi.
XI BOB.
TISH OLISH OPÅRATSIYASI
Tish olish dåganda tish ildizini alvåola katagi dåvori va
milk chåti bilan boglab turuvchi boglamlarni kuch ishlatish
yoli bilan oz ornidan sugurib olishni tushuniladi. Tish olish
80
81
opåratsiyasi båmorning psixo-emotsional travmasi bilan
kåchadi. Tish olish opåratsiyasi amalga oshirilayotganda shu
holatlarga ham ahamiyat bårish kårak.
TISH OLISH OPÅRATSIYASIGA KORSATMA
VA QARSHI KORSATMALAR
1. Odontogån oståomiyelitning otkir fazasiga sababchi tishni;
2. Odontogån yiringli påriostitga sababchi tishni;
3. Tishni konsårvativ usullarda davolashning natijasi
bolmasa;
4. Tishni toj qismi yåmirilib va tish ildizini protåzlash
uchun qollab bolmasa;
5. Jaglar singanida, siniq chizigida joylashgan tishlarni;
6. Råtånsiyalangan tishlar;
7. Shilliq pardani surunkali jarohatlovchi tishlar;
8. Tish qimirlashining 4-darajasi;
9. Makrognatiyada 3-molyar folikullari;
10. Ortodontik davo maqsadida;
11. Ortiqcha tishlar.
Tish olish opåratsiyasiga qarshi korsatmalar nisbiy bolib,
ular quyidagilardan iborat:
1. Yurak qon-tomir kasalliklari (yurak infarktidan oldingi
holat va infarkt otkazilganidan kåyin 36 oygacha), xafaqonlik
kasalligining xuruji davri, tåz-tåz stånokardiyasi tutib turuvchi
yurak ishåmiyasi va boshqalar;
2. Buyrak kasalliklari (otkir diffuz glomårulonåfrit, otkir
nåfroz);
3. Yuqumli gåpatitning otkir davri;
4. Otkir låykoz, agronulositoz;
5. Gåmorragik diatåz (gåmofiliya, Vårilgof kasalligi);
6. Xuruj davridagi ruhiy kasalliklar;
7. Miyani qon bilan taminlanishining buzilishi;
8. Otkir yuqumli kasalliklar (griðp, yuqori nafas yolla-
rining yalliglanish kasalliklari);
9. Otkir nurlanish kasalligi;
10. Homiladorlikning 1,2,9 oylik davri;
11. Stomatitlar;
12. Osma kasalliklarini nur bilan davolash jarayonida.
Omburlar yordamida tish olish operatsiyasi
Tish olish uchun maxsus asboblar omburlar va elåvatorlar
qollaniladi. Omburda quyidagi qismlar farqlanadi: tish tojini
yoki ildizini tishlab ushlab oluvchi qismi tishlari: shifokor qollari
bilan ushlash uchun tutqichlar. Tishlarning anatomik tuzilish-
lariga, guruhlariga va qaysi jagda joylashganliklariga qarab
omburlar turlicha boladi (17,18-rasmlar).
Agar tishning toj qismi yåmirilib, ildiz qismi qolgan bolsa
elåvatorlar yordamida olinadi. Elåvatorlar uch qismdan iborat:
ishchi qismi, biriktiruvchi qismi va tutqichi.
Tish olish vaqtida milklarni yirtilib kåtishini oldini olish
va ombur tishlarni milk tagiga surib kiritishni osonlashtirish
uchun yumshoq toqimalarni tish ildizidan ajratishdan
boshlanadi. Buning uchun tish aylana boglamini ildizdan,
milkni esa alvåola suyagidan silliqlovchi asbob (gladilka)
yordamida ajratiladi.
Tish olish opåratsiyasi, malum tartibda, kåtma-kåt bajari-
ladigan bosqichlardan iborat. Bular quyidagilar:
1. Omburni milk ostiga surib kiritish;
2. Ombur yordamida siqib ushlash (fiksatsiya);
3. Tish ildizini oz joyida siljitish (lyuksatsiya yoki rotatsiya);
4. Tishni yoki tish ildizini sugurib olish (traksiya).
b
a
17-rasm.
Ombur:
1
tishlari,
2
qulfi,
3
tutqichlari.
18 rasm.
a)
yuqori jag uchun
omburlar,
b)
pastki jag uchun
omburlar.
82
83
Lyuksatsiya tish ildizini orol yoki dahliz tomonga qaratib
kåtma-kåt tåbratma harakat qildirish yoli bilan; rotatsiya
tish ildizini oz oqi atrofida aylantirish yoli bilan siljitish.
Omburni tishga qoyish
Ombur tutqichlari ochilib, tishning tag qismi ombur
tishlari oqi bilan bir chiziqda mos kåladigan holda joylanadi.
Ombur tishga togri ornatilgach, uning tishlari olinadigan
tish oqi boylab yonaltirib, milk ostiga kiritiladi. Omburga
bosim yanada oshirilib, chuqurroqqa ildiz bilan alvåola suyagi
chåtigacha boriladi ( 19-rasm).
yångish. Rotatsiya harakatini bir ildizli tishlarda qollash mumkin.
Bunda tishni oz oqi atrofida 15°20°C ga burish kårak boladi.
Kop ildizli tishlarni mayatniksimon harakat bilan qozgatiladi.
Harakatning boshlanishi kuchsizroq bolib, asta-såkin ampli-
tuda oshirib boriladi. Pastki jag tishlarni ornidan siljitilganda
birinchi harakat til tomonga qaratib bajariladi.
Tishni sugurib olish
Tish oz ornidan barcha boglamlardan uzib ozod qilin-
gandan kåyin sugurib chiqariladi. Tish rotatsiya va traksiya
harakatlari bilan amalga oshiriladi. Qaysi tishni olinishiga qarab
shifokorning va båmorning holati har xil boladi.
Tishlarning ildizlarini olish
Ildizlarni maxsus omburlar va elåvatorlar yordamida olinadi.
Elåvatorlarning bir nåcha xillari mavjud. Elåvator yordamida
ildiz olish richag prinsiðiga asoslangan. Elåvator yordamida tish
olish uchun chap qolning korsatkich barmogi yordamida
alvåola osigi ushlanadi, ong qoldagi elåvatorning ishchi
qismini olinadigan ildiz påriodontal yorigiga kiritiladi. Elåvatorni
0,40,6
sm
kiritgandan song, richagsimon harakat yordamida
ildiz surib chiqariladi. Molyar tishlar ildizlarini olishdan avval,
ildizlarni bir-biridan fissur bor yordamida ajratiladi. Song togri
elåvator yordamida ildizlar birin-kåtin suguriladi.
Tish olingan joydagi yaraga ishlov berish
Olingan tish yoki ildiz toliq olinganligiga ishonch hosil
qilish maqsadida yaxshilab kozdan kåchiriladi. Olib tashlangan
tish katagida taftish otkazish zarur. Taftishning avval alvåola
katagi dåvorida, song tubida kichik yoki orta jarrohlik
qoshiqchasi yordamida amalga oshiriladi. Bu yårda mavjud bolishi
mumkin bolgan granulyatsion toqimalarda katak ichiga tushib
qolgan suyak sinishlari, maydalanib kåtgan ildiz qoldiqlari
izlanadi va olib tashlanadi. Yuqori molyarlari olingandan song,
alvåola katagini taftish qilish ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi
kårak. Aks holda, yuqori jag boshligining tubi pårforatsiyasi
sodir bolishi mumkin.
19-rasm.
Tishlarni olish vaqtida yuqori va pastki jaglarda omburlarni
joylashtirish.
Olingan tishni ombur yordamida siqib
ushlash (fiksatsiya)
Ombur yordamida tish shunday mahkam siqiladiki, tish
va ombur bir butun yagona siståmani hosil qilishi kårak. Ammo
siquvchi kuch ota katta bolmasligi lozim. Aks holda, kariyås
bilan yåmirilgan tish parchalanib kåtishi mumkin. Kuchsiz
siqilganda esa ombur siljib kåtishi mumkin.
Tishni oz ornida siljitish
Tishni oz ornida siljitish lyuksatsiya yoki rotatsiya harakat-
lari yordamida bajariladi. Bu bilan tish ildizi atrofidagi
boglamlardan uzish yoli bilan påridonitning qarshiligini
84
85
Tish katagi atrofidagi yumshoq toqimalar holati tahlil
qilinadi. Osilib qolib, qayta tiklanishga shubha bolgan laxtaklar
kåsib olib tashlanadi. Katta yirtilgan yaralar bolsa, ular chåtiga
ingichka kåtgut chok qoyiladi. Natijada tish katagidagi ortiqcha
qon kåtishi toxtaydi.
Ståril marlyali tamponlar yordamida alvåola katagi
dåvorlarini bir-biriga yaqinlashtirish maqsadida bosiladi va
tamponni 1520 daqiqaga tishlab turish tavsiya etiladi.
Båmorga 1520 daqiqa otirib turish tavsiya etiladi. Shifokor
tamponlarni olib tashlab, qon kåtmayotganligiga iqror bolganidan
song, båmorga ruxsat båradi. Båmorga 2 soat ovqatlanmaslik,
issiq yoki sovuq ovqatlarni iståmol qilmaslik tavsiya etiladi.
Olingan tishlarning orni, asoratsiz bitganda, bu jarayon
dåyarli ogriqsiz kåchadi va 1214 kun ichida tåkis granulyatsiya
bilan qoplanib, 14 oy ichida toliq bitadi.
Tish olish operatsiyasi asoratlari
Tish olish opåratsiyasini amalga oshirish jarayonida umumiy
va mahalliy asoratlar kuzatilishi mumkin. Umumiy asoratlarga
qisqa hushdan kåtish, kollaps va ayrim holatlarda shok holati
paydo bolishi mumkin.
Mahalliy asoratlar yuzaga kålish davriga qarab tish olish opå-
ratsiyasi jarayoni vaqtida va opåratsiyadan kåyingi davrlarga bolinadi.
Qisqa muddatli hushdan kåtish
Båmordagi kuchli his-hayajon, qorquv va noturgun asab
tizimi sabab bolishi mumkin. Bunda båmor tårisi oqaradi,
tårlaydi, hushini yoqotadi, pulsi såkinlashadi. Bu holda muolajani
toxtatish, båmor boshini engashtirish yoki uni gorizontal holatga
kåltirib, erkin nafas olishni taminlash zarur. Båmorga novshadil
spirtini hidlatish va yurak faoliyatini aktivlashtiruvchi tadbirlarni
otkazish kerak. Buning uchun tåri ostiga 10% li kofåin bånzoat
natriy yuboriladi. Agar tish olish opåratsiyasi tugallanmagan
bolsa, opåratsiya boshqa kunga qoldiriladi.
Kollaps
Kollaps kishi hayotini xavf ostida qoldiradigan ogir
holat. Kollapsda artårial va vånoz qon bosimi kåskin kamayadi.
Markaziy asab tizimi faoliyati susayadi, moddalar almashinuvi
buziladi, qon tomirlari dåvorining tonusi tosatdan susayadi.
Kollaps kop qon kåtganda, jismoniy va emotsional holsizlanish,
otkir yuqumli kasalliklarda, zaharlanishlarda kuzatiladi. Kollapsda
båmorning tosatdan rangi ochib, badani kokaradi, sovuq
tår bosadi, nafasi yuzakilashadi, pulsi susayadi, sistolik artårial
bosim pasayib, 6050
mm
simob ustuniga tång boladi.
Båmorni kollaps holatidan chiqarish uchun uni gorizontal
holatiga kåltiriladi, mushak orasiga 1 % li kordiamindan 1
ml
,
1 % li måtazin 1
ml
, tåri ostiga 20 % li kamfora eritmasidan 2
ml
yuboriladi.
TISHNI OLISH OPERATSIYASI PAYTIDA YUZAGA
KELADIGAN ASORATLAR
1. Olingan tishning va tamponning qon laxtalari nafas yoliga
tushib qolishi hatto asfåksiya holatini kåltirib chiqarishi mumkin.
Båmorda yotal xuruji boshlanadi. Båmorni tåzda råntgån
tåkshiruvidan otkazib, pulmanolog shifokor bilan birgalikda
davo råjasi tuzilishi va yordam korsatishi kårak boladi.
2. Alvåolalar osiq yoki jaglarning bir qismini olinayotgan
tish bilan birga qoporib chiqish.
3. Pastki jag sinishi kam uchraydi. Bunday asorat jagda
patologik jarayon kåchayotgan bolsa sodir boladi (osmalar,
oståomiyelit, tubårkulyoz, sifilis). Agar tish olish opåratsiyasi
uslubi buzilib, qopol harakat qilinsa ham jag sinishi mumkin.
4. Pastki jagning chiqishi. Ogiz ota katta ochilsa va unga
vårtikal bosim bilan tasir korsatilsa sodir bolishi mumkin.
Shunday asorat sodir bolmasligi uchun chap qol barmoqlari
yordamida pastki jag mahkam ushlab turiladi.
5. Tish ildizlarini atrof yumshoq toqimalariga surib
chiqarish. Tish ildizlarini olish tåxnikasini qopol ravishda
buzilishi, elåvatordan notogri foydalanish, notogri kuch
ishlatishi oqibatida kålib chiqadi.
Qon ketish
sabablari mahalliy va umumiy bolishi mumkin.
Mahalliy sabablar tish olish vaqtida alveola osigini, yumshoq
toqimalarni kuchli jarohatlash, granulyatsiya toqimasining
qolib ketishi; umumiy sabablarga qon ivishi jarayonining
buzilishi bilan kechuvchi qon kasalliklari yoki qon-tomir
tuzilishini buzilishi bilan kechuvchi kasalliklar kiradi.
86
87
Qon ketayotgan joyni aniqlash maqsadida ogriqsizlantirish
usulini otkazgandan song, tish katagi va atrof toqimalarni
taftish otkaziladi va qon laxtalaridan tozalanadi. Qon ketish
sabablari aniqlanib toxtatiladi. Kopincha qon ketish tish
katagi yodoforomli tampon qoyish yordamida toxtatiladi.
Olingan tish operatsiyasidan keyingi ogrishi.
Odatda,
olingan tish orni anesteziya tasiri otgandan song ozroq
ogriydi va ogriq bir necha soatdan song yoqoladi. Lekin
ayrim hollarda oradan 13 kun otgandan song ogriq paydo
boladi. Bu ogriqning sababi alveola katagiga yot jinsning
(tish siniqlari, plomba bolaklari va boshqalar) tushib qolishi
yoki tish olish paytida tish katagi devorlarini ota kuchli
bosimli shikastlantirish sabab boladi. Bunda alveola katagining
yalliglanishi kuzatilmaydi.
Alveolit kasalligi.
Bu kasallik olingan tish katagi devorlarini,
infeksiya tushishi va travma oqibatida toqimalarni reaktivligini
pasayishi natijasida hosil boladigan yalliglanishdir. Uning
sabablari quyidagilardan iborat bolishi mumkin:
a) tish olish paytida alveola katagi devorlarini va kataklararo
tosiqni ota maydalanib ketishi;
b) milk va shilliq qavatlarni operatsiya paytida ezilib, yirtilib
ketishi natijasida alveola suyagini ochilib qolishi;
v) tish olingandan keyin ildizlararo yoki tishlararo suyak
tosiqlarini katakni otkir qirrali devorlarini ortiqcha joylari
olib tashlanmaganligi va tekislanmaganligi;
g) elevator va kachavalar bilan alveola suyagiga kuchli
jarohat yetkazilganligi;
d) tish olish operatsiyasini uzoq va travmali kechganligi;
e) olingan tish katagida infeksiyani bolishi (otkir yoki xuruj
qilgan periodontit, asoratlangan, parodontit va boshqalar);
j) kechirilgan somatic kasalliklar oqibatida organizmning
umumiy reaktivligining pasayganligi.
Bemor olingan tish ornidagi doimiy, kuchli, quloq-chakka
sohalari va boshning yarmigacha tarqaluvchi ogriqdan, umumiy
holatini yomonlashganligidan, holsizlikdan hamda tana harorati
oshganligidan shikoyat qiladi. Ogriqni kuchliligidan bemorni
ovqatlanishi ota qiyinlashadi, uyqusi buziladi. Bemor ogzidan
qolansa hid kelib turadi.
Olingan tish katagida qon laxtaklarining faqat qoldiqlarini
topish mumkin, uning devorlari kulrang karash bilan qoplangan.
Atrof shilliq qavati qizargan, shishgan, palpatsiyalanganda
ogriydi. Jagosti limfa tugunlari kattalashgan. Yuz yumshoq
toqimalari shu sohada shishgan bolishi mumkin.
Davosi.
Bemorda mahalliy ogriqsizlantirish otkazilgach,
quyidagi ikki taktikadan biri qollaniladi:
1. Tish katagi antiseptiklarning iliq eritmasi bilan bosim
ostida (shprits va uchi otmaslashtirilgan ignadan foydalanib)
yuviladi.
2. Buning uchun 3% li vodorod peroksidi, 1:5000
nisbatdagi furatsillin, 1:1000 nisbatdagi permonganat kaliy,
xlorgeksidin eritmalari ishlatiladi. Katakdagi karash, ovqat
qoldiqlari va solak yuvib chiqariladi. Song otkir jarrohlik
kichkina qoshigi hamda qirgichlar yordamida katakdagi qon
laxtagining qoldiqlari, suyak va tish bolaklari, granulyatsion
toqimalar ehtiyotlik bilan olib tashlanadi.
XII BOB.
YUZ-JAG TIZIMI JAROHATLARI
PASTKI JAG JAROHATLARI VA SINISHLARI
Agar, pastki jag orta chiziq boylab sinsa, siniq bolaklari
siljishi minimal boladi yoki siljimaydi. Chaynov muskul-
larining tortishish kuchi oqibatida suyak bolaklari orasida
kichik yoriq paydo bolishi mumkin. Agar pastki jag qoziq
tish sohasida sinsa, siljish kuzatiladi. Chaynov muskullarining
qisqarishi natijasida kichik suyak bolagi yuqoriga kotariladi.
Katta suyak bolagi pastga suriladi.
Pastki jagning tish qatorlari sohasi sinishlarida suyak
bolaklari siljishidan tashqari, prikusning ozgarishi, ogiz
boshligi shilliq pardasining butunligi buziladi. Jag oldi
toqimalarining jarohatli zararlanishi, yalliglanish jarayonining
boshlanishiga, bu esa jag harakatini chegaralanishiga olib keladi.
Pastki jag singan bemorlarning ogzi yarim ochiq bolib, qonli
solak ajralib turadi.
Pastki jagning majburiy holatda bolishi ogiz yopilganda
hosil boladigan keskin ogriq bilan bogliq. Kopincha iyak va
pastki labning sezuvchanligi va tishlarning elektr sezuvchanligi
pasayadi (20-rasm).
88
89
20-rasm.
Pastki jag sinishlarida suyak bolaklarining siljishi:
a
orta chiziq boyicha,
b
molyarlar sohasida,
d
toj osigi sohasida,
e
ikki tomonlama toj osigi sohasida.
YUQORI JAGNING JAROHATLARI VA SINISHLARI
Yuqori jag suyagi zarbalardan kamroq himoyalanganligi
uchun sinishlarning 60% i yuqori jagga togri keladi. Yuqori
jag suyagining kalla skeleti suyaklari bilan mustahkam choklar
hosil qilib birikkanligi uchun kopincha singan vaqtida boshqa
suyaklar sinishi ham kuzatiladi. Katta asosiy suyak sinishi ham
sodir boladi.
Yuqori jagning bir necha zaif joylari mavjud bolib,
sinishlar shu sohada yuz beradi.
1900-yilda Le For tomonidan yuqori jag sinishlari tasnifi
kashf etilgan.
Le For boyicha 1-tið
Bu tiðda sinish chiziq noksimon teshik asosi boylab yuqori
jag dongchalari tomon yonalishda asosiy suyakning qanotsimon
osimtalari uchiga gorizontal boradi. U alveolyar osiq asosidan
oz-moz yuqoriroqdan, qattiq tanglay gumbazi ustidan otadi,
yuqori jag boshligini kesib otadi, bunda boshliqning tubi
sinib tushadi. Burun tosigi sinishi ham qayd qilinadi. Agar
toliq sinish yuz bergan bolsa, sinish butunligicha pastga siljiydi,
notoliq sinishida uning qimirlab qolishi qayd qilinadi.
Le For boyicha 2-tið
Sinishning bu turida yuqori jag yonoq suyagi va bosh
suyagi asosidan boshlab burun suyaklari bilan birga uzilib
tushadi. Sinish chizigi koz kosasining ichki devorini kesib,
orbita tubi boylab pastki orbital qirgoq orqali yonoq suyagi
bilan birikish sohasida otadi. Sinishning orqa ichki chizigi
burun tosigi va qanotsimon osimtalar asosi orqali otadi.
Bu tið sinishda galvirsimon suyak va bosh suyagi asosining
sinishi qoshilib kelishi mumkin.
Le For boyicha 3-tið
Sinish chizigi koz kosasining ichki devoridan uning tashqi
devoriga otib, koz kosasining tashqi orbital chetini va yonoq
ravogini kesib otadi. Yuqori jagning burun osigi va yonoq
suyagi bilan uzilib tushishi roy beradi. Kopincha bosh suyagining
asosidagi suyaklarning sinishi ham kuzatiladi. Yuqori jag sinishida
siniqning siljishi, siniq chizigi boylab ogriq, koz kosasi sohasiga
qon quyilganligi (kozoynak simptomi) kuzatiladi.
Le For hamma sinish variantlarini aks ettirmaydi
Yuqori jag sinishida bemor bosh ogrigiga, jaglarini
jiðslashtira olmasligi, qirsillash sezgisi paydo bolayotganiga
shikoyat qiladi. Korik otkazilganda yuzning orta qismi
shishish, ayrim hollarda koz kosasining ichki burchagining
qon talashgan holatda bolishi kuzatiladi. Burun suyagi
sinishi bilan kechganida burun deformatsiya bilan kechadi.
Ogiz boshligini korikdan otkazilganda prikusning
ozgarganligi, suyak bolaklarining orqaga siljishi oqibatida
ochiq prikus hosil bolishi mumkin.
a)
b)
d)
e)
21-rasm
. Lå For boyicha yuqori jag sinishlari:
a
1-tið,
b
2-tið,
d
3-tið.
a)
b)
d)
90
91
YUZ-JAG SOHASI JAROHATLARI VA SINISHLARIDA
BIRINCHI TIBBIY YORDAM
Avval umumiy va mahalliy asoratlarni oldini olish zarur
(shokka qarshi kurash, asfiksiyani oldini olish, qonni toxtatish
va yoqotilgan qonni tiklash).
Davolash suyak butunligini va funksiyasini tiklashga
qaratilgan. Buning uchun suyak bolaklarini repozitsiya va
immobilizatsiya qilish lozim.
Birinchi malakali tibbiy yordam korsatilguncha standart
boglamlar yordamida jaglar immobilizatsiya qilinishi kerak.
Agar standart shinalar bolmasa, qalpoq va bir necha giðsli
bintdan hosil qilingan iyak sopqoni yordamida immobilizatsiya
qilinishi kerak.
Pastki jagning siljishini immobilizatsiya qilish
Sinish yuz berganda mahalliy ogriqsizlantirish yordamida
suyak bolaklari repozitsiya qilinadi. Agar ogiz boshligida
saqlanib qolgan tishlar kop bolsa ligaturali boglamlardan
foydalaniladi. Bular, Ayvi, Vilga, Geykin boglamlari (22-rasm).
Bundan tashqari, aluminiy simi yordamida S.S.Tigershted shinasi
qoyiladi. Bemor shinani 2530 kun davomida taqib yuradi.
Yuqori jag immobilizatsiyasi esa, 2022 kun davom etadi.
Jag sinishlarini davolash usullari
Jag sinishlarini davolashning maqsadi, qisqa muddat ichida
singan bolaklarni bitishi, prikusning toliq tiklanishi. Buning uchun:
1. Suyak bolaklarini bimanual repoziyasi.
2. Suyak bolaklarini qattiq va stabil mahkamlash.
3. Suyak singan sohada regeneratsiya uchun sharoit yaratish.
4. Davolashni kechiktiruvchi ikkilamchi yalliglanish
jarayonlarini profilaktika qilish.
Suyak bolaklari repozitsiyasi
Suyak bolaklari repozitsiyasini bir daqiqali yoki bosqich-
ma-bosqich amalga oshirish mumkin. Mahalliy infiltratsiyali
va otkazuvchi ogriqsizlantirish usuli yordamida bir daqiqali
qonsiz repozitsiya amalga oshiriladi. Doimo suyak bolaklarini
maksimal repozitsiya qilishga intilish zarur. Agar bir daqiqali
qonsiz repozitsiya samara bermasa, bosqichma-bosqich repozitsiya
qilinadi. Bosqichma-bosqich repozitsiya jaglararo va maxsus
apparatlar yordamida amalga oshiriladi. Agar bosqichma-bosqich
repozitsiya samarasiz bolsa, jarrohlikka murojaat qilinadi.
Singan jag suyaklarini mustahkam ushlab
turadigan apparatlar
Urush vaqtida jag-yuz jarohatlarini davolashda transport
shinalari , bazan esa ligatur boglovlari qollanilgan. Transport
shinalaridan eng qulayi qattiq iyak sopqonidir. U yon tomonida
bolishi bor bosh boglovi, plastmassadan tayyorlangan iyak
sopqoni va har tomonga 23 tadan qoyilgan rezina tortmadan
iborat. Standart transport shinalariga yana singan yuqori jag
bolaklarini mahkamlash uchun ogiz tashqarisida turadigan
richagli shisha qoshiq ham kiradi; uni boshdagi boglovga rezina
tasma yoki dokalar bilan tortib qoyiladi, bunda shina-qoshiq
qimirlamasdan mahkam turishi uchun uning ichiga yumshatil-
gan stens yoki guttapercha yupqa qilib qoyiladi.
Milk ustiga qoyiladigan nishab tekislikli plastinka shina pastki
jag burchagi va tepaga kotariluvchi tarmogi sohasidagi sinish-
larni davolashda keng qollaniladi. Yuqori jagdagi sinishlar
ham ogizdan tashqarida turadigan richaglari bolgan plastinka shina
22-rasm.
Suyak bolaklarini ligatura simlari bilan boglab mahkamlash:
a
yuqori va pastki jaglarni mahkamlash,
b
Ayvi boyicha simli boglam
qoyish bosqichlari.
a)
b)
92
93
yordamida davolanadi. Bu richaglar rezina tortqichlar yordamida
boshdagi boglovga mahkamlab qoyiladi. Bu shinadan singan
yuqori va pastki jaglarni bir vaqtda davolash uchun ham
foydalanish mumkin. Bunday hollarda mazkur shinaga yuqoriga
qarab togri burchak ostida qayirib qoyilgan changaksimon
halqachalar yopishtirib qoyiladi va ular rezina halqalar ornatish
hamda pastki jag siniqlarini tortib qoyish uchun xizmat qiladi.
Pastki jag siniqli tishlarga aluminiy simdan yasalgan, changak-
simon halqachalari pastga qayirib qoyilgan shinalar ornatiladi.
PASTKI JAGNING CHIQISHI
Pastki jagning chiqishi ogiz haddan tashqari katta ochil-
ganda: esnaganda, tish oldirilganda, ayniqsa pastki jagdagi katta
oziq tishlar oldirilganda, medaga zond yuborilganda, ogizni
ogiz kengaytirgich bilan ochishda, pastki jag tanasiga zarb
tekkanda va shu kabilarda yuz beradi.
Eng keng tarqalgan chiqishlardan biri, oldinga chiqish,
bunda bogim boshchasi bogim dombogidan sirpanib otib,
uning oldida turib qoladi, bu holat bogim yon boylamlarining
tarangligi va chaynov muskullarining reflector qisqarishi
natijasida ushlanib turadi.
Jaglarni kuch bilan joyiga solishda bogim boshchasini
bogim dombogidan orqaga surishdan iborat. Bemor stul
yoki kresloga otkaziladi. Yordam beruvchi bosh barmoqlarini
sochiq bilan orab, pastki jagdagi katta oziq tishlarning
chaynov yuzasiga, bunday tishlar bolmasa alveolyar
osiqqa qoyadi. Bemorga yarim suyuq ovqatlar tavsiya qilinadi.
Jagning orqaga chiqishi juda kam uchraydi. Unga kopincha
iyakka qattiq zarb tushishi sabab bolishi mumkin. Bunday
chiqishda bemorning ogzi yumilgan, pastki jag esa orqaga
surilgan. Bunday chiqishni joyiga solishda pastki jagni oldinga
va ayni vaqtda pastga tortiladi.
YUZ-JAG SOHASI SHIKASTLANGAN BEMORLARNI
PARVARISH QILISH
Yuz-jag sohasidagi shikastlanishlarda bemorni, ayniqsa
birinchi hafta mobaynida ornida qaddini baland vaziyatda yotqizish
kerak. Bunday noilojlik holati qon oqish xavfini, qon, shilimshiq,
yiring, ovqat qoldiqlaridan aspiratsiya yuz berish imkoniyatini
kamaytiradi. Noilojlik holati va ogir bemorlarni vaqti-vaqtida u
yonboshidan bu yonboshiga yotqizish opkadagi dimlanish
hodisalarini va opkada yalliglanish asoratlari yuz berish xavfini
bartaraf etadi. Solak oqishini kamaytirish uchun kuniga 3 marta
56 tomchidan belladonna nastoykasi, 0,51
gr
atropinning
1% li eritmasi teri ostiga yuboriladi. Agar jarohat atrofidagi terida
doimo namlanib turish tasirida bichilish paydo bolsa, bu
uchastkalarga rux mazi yoki 2% li metilen koki eritmasi surtiladi,
shundan song ustidan yupqa vazelin qavati qoplanadi.
Ogiz boshligini parvarish qilish
Yuz-jag sohasidagi yaralanishlarda chaynash akti buzilishi
oqibatida ogiz boshligining oz-ozini tozalashi roy
bermaydi. Odatdagi parvarish qilishning esa (tishlarni tish
chotkasi va pasta bilan yuvish) iloji bolmaydi. Shunga kora,
ogiz boshligida ovqat qoldiqlari, jarohat ekssudati va
boshqalar yigilib qoladi. Ularni tozalash uchun ogiz
boshligini muntazam yuvib turish (Esmarx krujkasidan va
boshqa moslamalardan) kerak (23-rasm).
23-rasm.
Ogiz boshligini yuvish.
Ogiz boshligini yuvishdan maqsad ovqat qoldiqlarini
mexanik tozalashgina emas, balki yoqimsiz hidni bartaraf etish
ham ekanligini nazarda tutib, odatda malum darajada hid
yoqotuvchi xossalari bolgan pushti rangli kaliy permanganat
eritmasi qollaniladi. Zarurat bolganda oqimni uzib qoyish
uchun rezina shlangaga maxsus zajim kiygiziladi.
94
95
MUNDARIJA
I bob. Yuz-jag sohasi anatomiyasi va fiziologiyasi
haqida qisqacha malumot
Yuqori jag suyagi ..........................................................................................3
Pastki jag..........................................................................................................4
Qattiq tanglay...................................................................................................5
Chaynov va mimika muskullari..................................................................... 6
Ogiz boshligi................................................................................................7
Til ...................................................................................................................... 7
Ogiz boshligining solak båzlari................................................................8
Tishlar .............................................................................................................9
Tishlarning anatomik tuzilishi ....................................................................11
Tishning gistologik tuzilishi........................................................................12
Tishlarning farqlash bålgilari .........................................................................14
Tishlarning xususiy anatomiyasi................................................................15
Pastki jag tishlari..........................................................................................18
Påriodont.........................................................................................................19
Parodont..........................................................................................................21
II bob. Stomatologik apparat va asbob-uskunalar
Stomatologik xonaning jihozlanishi............................................................21
Stomatologik moslamalar............................................................................22
Stomatologik asboblar..................................................................................23
III bob. Tish va ogiz boshligi korigi, tåkshiruv usullari
Tåkshiruv usullari.........................................................................................26
Yordamchi tåkshiruv usullari....................................................................28
Laboratoriya tåkshiruv usullari......................................................................29
IV bob. Stomatologiyada ogriqsizlantirish
Pråmidikatsiya................................................................................................30
Mahalliy ogriqsizlantirish...........................................................................31
Mahalliy ogriqsizlantirishda uchraydigan xato va asoratlar.................. 33
V bob. Tish qattiq toqimalarining nokarioz va kariyåsli nuqsonlari
Tishning qattiq toqimalari nuqsonlari.......................................................36
Tish milkni yorib chiqqanidan song hosil bolgan nuqsonlar............40
Kariyås............................................................................................................43
VI bob. Pulpitlar
Otkir pulpitlar..............................................................................................48
Surunkali pulpitlar.........................................................................................49
Pulpitlarni davolash......................................................................................50
Pulpitlarni vital amputatsiya usulida davolash..........................................52
VII bob. Påriodontit kasalliklari
Påriodontitlar tasnifi...................................................................................56
Surunkali påriodontitlar..............................................................................58
Surunkali påriodontitlarni davolash..........................................................60
VIII bob. Parodont kasalliklari
Parodont kasalliklari tasnifi..........................................................................61
Gingivit .........................................................................................................62
Parodontit.......................................................................................................63
Parodontitlarni davolash..............................................................................66
Parodontoz......................................................................................................67
IX bob. Ogiz boshligi shilliq qavati kasalliklari
Ogiz boshligi shilliq qavati kasalliklari tasnifi.......................................69
Måxanik shikastlanish ..................................................................................69
Otkir va surunkali yuqumli kasalliklarda shilliq qavat jarohatlanishi...70
Otkir gårpåtik stomatit.................................................................................72
Lab kasalliklari...............................................................................................73
Til kasalliklari.................................................................................................74
X bob. Yuz-jag sohasi yalliglanish kasalliklari
Påriostitlar.....................................................................................................75
Jaglarning odontogån oståomiyelitlari..........................................................76
Limfadånitlar..................................................................................................79
XI bob. Tish olish opåratsiyasi
Tish olish opåratsiyasiga korsatma va qarshi korsatmalar...................80
Tishni olish operatsiyasi paytida yuzaga keladigan asoratlar................85
XII bob. Yuz-jag tizimi jarohatlari
Pastki jag jarohatlari va sinishlari..............................................................87
Yuqori jagning jarohatlari va sinishlari....................................................88
Yuz-jag sohasi jarohatlari va sinishlarida birinchi yordam..................90
Pastki jagning chiqishi................................................................................92
Yuz-jag sohasi shikastlangan båmorlarni parvarish qilish..................92
Oquv qollanma
Nigora Toshpolatova, Sayyora Suyunova
OGIZ BOSHLIGI KASALLIKLARI
Tibbiyot kollejlari uchun oquv qollanma
Muharrir
Hikoyat Mahmudova
Musavvir
Nikolay Popov
Badiiy muharrir
Anatoliy Bobrov
Texnik muharrir
Tatyana Smirnova
Musahhih
Fotima Ortiqova
Kompyuterda sahifalovchi
Zilola Mannopova
IB ¹ 4479
Bosishga 27.12.06-y.da ruxsat etildi. Bichimi 84x108
1
/
32.
Tayms garniturasi. Ofset bosma. 5,04 shartli bosma toboq.
6,0 nashr tobogi. Jami 2842 nusxa. ...raqamli buyurtma.
142007 raqamli shartnoma. Bahosi shartnoma asosida.
Ozbekiston Matbuot va axborot agentligining
Gafur Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
100129. Toshkent. Navoiy kochasi, 30.
100128. Toshkent. Usmon Yusupov kochasi, 86.
Do'stlaringiz bilan baham: |