Masshtab.
Shubhasiz, kartalar voqea-hodisalarni amaldagidan ko’ra
kichikroq qilib tasvirlaydi. Kattalik yoki uzunlikni o’lchashda foydalanayotgan
kartamiz masshtabini bilishimiz zarur (2.21-rasm). Karta masshtabi Yerdagi
masofalar orasidagi nisbat ifodasi bo’lib, bu masofalar kartada qanchaga teng
ekanligini bildiradi. Ko’pchilik kartalarda masshtab va kartaning qaysi qismi
uchun bu masshtab qo’llanilishi ko’rsatiladi. Karta masshtabini bilish masofani
aniq o’lchash va hududlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Karta masshtablari asosan 3 turga bo’linadi.
2.21-rasm.
89
Karta masshtablari turlari. Nomli masshtab kartada tasvirlangan masofaga muvofiq holda
kartadagi o’lchashlarning o’zaro aloqasini tasdiqlaydi. Nomli masshtabda o’lchov birliklari
odatda almashtirilib yuboriladi (santimetr /kilometr yoki dyuym / mil). Tasvirlangan qismning
masshtabi kartadagi masofalar (1 o’lchov birligi) va yerdagi haqiqiy uzunlik (bu yerda 100 000
o’lchov birligi) sifatda aloqadorlikdanamoyon bo’ladi. Tasvirlangan qismning masshtabi yerda
va kartadagi o’lchov birliklarini o’lchashni talab qiladi. Grafik masshtab yerdagi masofadan
kelib chiqib, kartada masofa o’lchashlarini bajarish uchun foydalaniladi
Verbal (nomli yoki izohli) masshtab kartada “1 dyuym 1 mil” (kartadagi 1
dyuym yerdagi 1 milga teng) yoki “1 sm 100 km” (1 sm 100 km ni ifodalaydi)
shaklida beriladi. Bu suhbatlarda ko’pchiligimiz karta masshtabiga e’tibor
berganda uni shu tarzda verbal ifodalashimiz bilan bog’liq. Nomli masshtab
original karta kichraytirilsa yoki kattalashtirilsa to’g’ri bo’lmaydi, biroq nomli
masshtab bilan Yerdagi haqiqiy uzunlikning boshqa o’lchashlarini bajarishda
kartaning turli birliklaridan (santimetr, dyuym) foydalanish mumkin.
Sonli masshtab
kartadagi masofa birligining haqiatda bu birlik aks
ettiradigan masofaga nisbati hisoblanadi (o’sha birliklarda ifodalangan). Nisbat
maxraj va surat kabi o’lchash birligiga maydalanganligi sababli bir-birini
to’ldiradi. Shu boisdan sonli masshtab o’lchash birligidan holi va istalgan
uzunliklarni o’lchash birligida (fut, dyuym, metr yoki santimetrlarda) foydalanish
mumkin. Misol uchun, karta sonli masshtab 1: 63,360, bu yana 1 / 63,360 shaklida
ham ifodalanishi mumkin. Bu sonli masshtab kartadagi 1 dyuym Yerdagi 63,360
dyuymga tengligini bildiradi. Shu bilan birga, bu kartadagi 1 sm Yer yuzidagi
63,360 sm deganidir. Kartadagi 1 dyuym Yerdagi 63,360 dyuymga tengligini
bilgan holda, 63,360 dyuym 1 milь kabi ekanligini tushunmasak anglash qiyin
bo’lishi mumkin. Shunday qilib, 1: 63,360 sonli masshtab, nomli masshtabdagi 1
dyuymda 1 milь kartadagi masshtabga ega bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |