Karlibaeva R. H., Tashhodjaev M. M., Axunjonov U. M. Korporatsiyalar moliyаsi oliy ta'limning 340000 «Biznes va boshqaruv»

 
eng murakkab bosqich 
hisoblanadi. Loyihani ishlab chiqish va muvofiqlashtirishda ishtirok etuvchi 
tashkilotlar sonining ko’pligi va muvofiqlashtirish jarayonlarining ko’p pog’onali 
ekanligi sababli loyihani amalga oshirish uchun rasmiy ruxsat olish jarayoni juda 
qiyin kechadi. Bundan tashqari, me’yoriy asoslarning mukammal emasligi va 
byurokratik to’siqlar tufayli bu bosqich davomiyligi bo’yicha ko’pincha ob’ektni 
qurish davri bilan bir xil bo’ladi. 
Birinchi navbatda ob’ektni qurish uchun kompaniya talablariga muvofiq 
qulay joylashgan (transport magistrallari va muhandislik kommunikastiyalariga 
yaqin, malakali ishchi kuchi mavjud, korxonaning yanada rivojlanishi uchun 
imkoniyatlar mavjud) er maydoni tanlab olish va mahalliy hokimiyat organlaridan 
u erda rejalashtirilgan korxonani joylashtirish uchun ruxsat olish zarur. So’ngra er 
maydonining maqsadli foydalanish uchun yaroqlilik darajasini aniqlash maqsadida 
muhandislik-geologik, ekologik, iqlimiy va boshqa tadqiqotlar o’tkaziladi. 
Tanlab olingan er maydonida ob’ektni qurishning maqsadga muvofiqligi 
haqida jamoatchilik fikri albatta o’rganib chiqilishi zarur. 
Yuqorida sanab o’tilgan masalalar bo’yicha ijobiy xulosalar chiqarilgandan 
so’nggina texnik-iqtisodiy asoslarni (TIA
)
ishlab chiqishga kirishish mumkin. Bu 
esa quyidagilarni nazarda tutadi: 

boshlang’ich-ruxsat xujjatlarini tayyorlash (erdan foydalanish huquqini 
rasmiylashtirish, muhandislik kommunikastiyalariga ulanish uchun texnik 
sharoitlarga ega bo’lish); 

maxsulot chiqarish dasturini tayyorlash (tovar chiqarish hajmi va 
nomenklaturasini asoslab berish, mavjud kuch-quvvatlarni ishga tushirish, ishlab 
chiqarishni modernizastiyalash bo’yicha takliflar, xorijiy texnologiyalarni sotib 
olish, ishlab chiqarishni kengaytirish); 

ishlab chiqarish jarayonini tavsiflash (qo’llanuvchi texnologiyalar, 
xomashyo va boshqa materiallar, butlovchi qismlar, energetika resurslari); 

texnik echimlar (jumladan, bosh reja), texnologik echimlar ishlab 
chiqish, texnologiyalar, asbob-uskunalar tarkibini tahlil qilish; 

shaharsozlik, arxitektura-rejalashtirish va qurilish qarorlari; 

atrof-muhitni himoyalash bo’yicha chora-tadbirlarni tayyorlash; 

fuqaro mudofaasi va favqulodda holatlar bo’yicha chora-tadbirlarni 
tayyorlash; 

qurilishni tashkil qilishni tavsiflash; 

zaruriy uy-joy-fuqaro qurilishi haqida ma’lumotlar tayyorlash; 

korxonani boshqarish tizimini, ishchilar va xodimlar mehnatini tashkil 
qilishni tavsiflash; 

---

27 

moliya-smeta xujjatlarini tayyorlash (jumladan, ishlab chiqarish 
harajatlarini baholash, kapital harajatlarni hisob-kitob qilish, korxona faoliyatidan 
yillik tushumlarni hisoblash, aylanma kapitaliga ehtiyojni hisob-kitob qilish); 

investitsion imkoniyatlarni oldindan asoslab berish ma’lumotlarini 
qamrab olgan tushuntirish xati tayyorlash. 
Tayyorlangan TIA, loyiha echimlari nazorat va ma’muriyat organlari bilan 
kelishib olingandan so’ng, davlat eespertizasidan o’tishi lozim. Faqat ushbu 
ekspertizalardan ijobiy natija olingandan so’nggina TIA buyurtmachi tomonidan 
tasdiqlanadi va investitsiya loyihasiga mablag’lar kiritish haqida qaror qabul 
qilindi. 
Ushbu bosqichda loyiha umumiy qiymati mablag’larining 20% sarflanadi. 
Investitsiya davrining uchinchi bosqichi, qoidaga ko’ra, normativ muddatlar 
doirasidan chetga chiqmaydi, chunki pudratchi qurilish kompaniyalariga 
shartnoma shartlarini buzish qimmatga tushishi mumkin. Biroq bu bosqichda ham 
investorlarning mamlakatimizda g’arb mamlakatlarida kuzatilmagan muammolarni 
hal etishlariga to’g’ri keladi. 
Ushbu bosqichda quyidagilar amalga oshiriladi: 

qurilish xizmatlari bozorini tahlil qilish va potenstial pudratchilar 
bilan muzokaralar olib borish; 

tender savdolari: 

pudratchilar bilan shartnomalar tuzish; 

ishchi xujjatlarni tayyorlash; 

qurilish materiallari va konstrukstiyalar, nostandart texnologik asbob-
uskunalar tayyorlovchi va etkazib beruvchilarni aniqlash; 

qurilishni tashkil qilish; 

qurilish-montaj va ishga tushirish-sozlash ishlari; 

ish sifati ustidan texnik va mualliflik nazoratini o’rnatish; 

qurilish yakunlangan ob’ektni davlat qabul qilish komissiyasiga 
topshirish. 
Ko’rinib turibdiki, ob’ektning normal faoliyat ko’rsatishi faqat u eksplu-
atastiyaga rasman qabul qilingandan so’nggina mumkin bo’lib, bu quyidagilarni 
ko’zda tutadi: 

asbob-uskunalar, xomashyo va mahsulotlarni sertifikatlash; 

tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarish uchun texnik sharoitlarni ishlab 
chiqish, tasdiqlash va O’zbekiston Respublikasi Davlat standart qo’mitasidan 
ro’yxatdan o’tkazish; 

texnologik va yordamchi asbob-uskunalarni ta’mirlash va ularga 
texnik xizmat ko’rsatishni tashkil etish; 

xomashyo, butlovchi qismlar va energetika vositalari etkazib berish 
uchun shartnomalar tayyorlash; 

personalni o’qitish va attestastiyadan o’tkazish; 

mahalliy hokimiyat organlarida ob’ektning mavjud ob’ektlar qatoriga 
kiritilganligini qayd qilish; 

ko’chmas mulkka egalik huquqini rasmiylashtirish; 

dilerlik tarmog’i yaratish; 

---

28 

loyiha iqtisodiyot ko’rsatkichlarining joriy monitoringi. 
Bu eng ko’p harajatlar talab qiluvchi bosqichdir. Uning umumiy qiymatdagi 
ulushi 72%ni tashkil etadi (60% qurilish-montaj ishlari va asbob-uskunalar harid 
qilishga, 12% — sozlash va ekspluatastiyaga topshirishga). 
Ko’pincha investorlar yana ishlab chiqarish faoliyati va iqtisodiy 
ko’rsatkichlar monitroingi bosqichini ham ajratib ko’rsatadilar, chunki ular uchun 
investitsiya loyihasi ob’ektni ekspluatastiyaga topshirish bilan emas, balki bu 
loyiha rejlashtirilgan iqtisodiy ko’rsatkichlarga erishish bilan yakunlanadi. 
Investitsiya davrining umumiy uzunligi investitsiyalar samaradorligining 
muhim ko’rsatkichi hisoblanadi. U nafaqat investitsiyalarning o’zini qoplash 
muddatini belgilab beradi, balki mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning 
o’zgarishidan ham dalolat beradi, chunki ob’ektni ekspluatastiyaga topshirish 
yangi ish joylari yaratish, infratuzilmani rivojlantirish, turli darajadagi byudjetlarga 
qo’shimcha soliq va yig’imlarning kelib tushishi bilan bog’liq.