Karimjon rahimqulov bori nigmonov

Partiya o‘yinida ikki jamoaga bo‘linib, ma’lum chiziq orqasida 
ko‘p marta to‘pni olib o‘tgan jamoa partiyada g‘olib deb hisoblan-
gan. Bunday o‘yinlarda ayrim vaqtlarda bir necha yuz kishi qat-
nashar edi. 
Futbolning aynan qachon va qayerda paydo bo‘lganligi ma’lum 
emas. Bu qadimgi oyoq bilan o‘ynaladigan to‘p o‘yinlarining dun-
yodagi ko‘pchilik xalqlar orasida ommaviylashganligidan guvohlik 
beradi. 
Juda qadim vaqtlardan beri odamlarni bu o‘yin kim tomoni-
dan va qachon o‘ylab topilgan degan savol qiziqtirib kelgan. Ar-
xeologik qa zishmalarning isbotlashishiga ko‘ra, futbolning dast-
97
labki ko‘rinish laridan biri Qadimgi Misrda paydo bo‘lgan ekan. U 
yerdan arxeologlar to‘p o‘ynovchi ta’svirini va to‘pning statuetka-
sini topdilar. 
Tarixchilarning ma’lumotlariga ko‘ra, futbol o‘yini qadim 
zamonlarda paydo bo‘lgan. Bu o‘yinning elementlarini dunyoda-
gi juda ko‘p xalqlarda uchratish mumkin. Masalan, qachonlardir 
Qadimgi Yunonistonda to‘p o‘ynashni bilgan kishi katta shuhrat 
qozongan, shuningdek, bu o‘yin gimnastik mashqlar doirasiga 
kiritilgan. 
To‘p o‘yini haqidagi birinchi yozma ma’lumotlarga ko‘ra, hozir-
gi zamon futboliga o‘xshash to‘p o‘yini 180- yildan tilga olinadi. 
Pollukosning yunoncha lug‘atida o‘ynovchilar ikki partiya (jamoa)
ga bo‘linganligi yozilgan. Bunda har qaysi jamoada to‘pni raqib 
o‘yin maydoni orqasiga o‘tkazishga harakat qilishgan. Xarakter ji-
hatidan bu o‘yin ko‘roq hozirgi regbi o‘yiniga o‘xshab ketsa-da, 
lekin unda xuddi futboldagidek to‘pni qo‘l bilan o‘ynash taqiqlan-
gan. Qadimgi to‘p o‘yinlarnining qaysi biridan hozirgi futbol kelib 
chiqqanligini aniqlashning iloji yo‘q. 
Qadimgi Yunonistonda to‘p bilan o‘ynaladigan boshqa o‘yinar 
ham bo‘lgan. Antik to‘p o‘yinlarining qaysi biri hozirgi zamon fut-
bolining haqiqiy «ajdodi» ekanligi va uning asoschisi kimligi aniq 
ma’lum emas. Baribir, ko‘pchilik futbol mutaxassislarining aksari-
yati, futbol garkastom degan qadimgi Rim o‘yinidan kelib chiqqan 
bo‘lib, uni Britaniya, Italiya va G‘arbiy Yevropaning boshqa mam-
lakatlariga Yuliy Sezar yoki Rim legionerlari olib kelganlar, deb 
taxmin qiladilar. 
Shuni eslatib o‘tish zarurki, to‘p bilan o‘ynaladigan o‘yinlarni 
boshqa davlatlarda ham o‘ynaganlar. Shu bilan birga, u juda omma-
bop bo‘lib, har xil tabaqa va sinflar orasida ixlosmandlari bo‘lgan. 
Masalan, eramizdan avvalgi IV–VI asrlarda Xitoyda o‘ynalgan 
o‘yini futbolga o‘xshab ketadi. U harbiy tayyorgarlikning muhim 
elementlaridan biri hisoblanar edi. Xoilar sulolasi (eramizdan av-
valgi 206- yildan to eramizning 25- yillarigacha) tarixiga oid yoz-

---

98
ma manbalarda chju-ke o‘yini haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. 
Chju
– «oyoqda tepish», 
ke
– «charmli to‘ldirma to‘p» ma’nosini 
bildiradi. 
Yozma manbalar guvohlik berishiga qaraganda, imperatorning 
tug‘ilgan kunida imperator saroyi oldida ikkita kuchli jamoa o‘rta-
sida o‘yin o‘tkazilgan. O‘yinga maxsus maydoncha tayyorlashgan. 
30 funt balandlikdagi bambukli tayyoqchalar o‘rtasiga ipakli to‘r 
tortilgan, unga diametri bir funtdan ko‘proq teshik qilingan. O‘yin 
davomida ikkala jamoaning o‘yinchilari o‘sha teshikka oyoqlari 
bilan to‘pni kiritishga harakat qilganlar. G‘oliblar gullar, mevalar, 
vino, kumush billur (kubok) bilan taqdirlangan. Shuningdek, mo-
hir o‘yinchilar yuqori lavozimlarga ham ko‘tarilgan. Agar biron-bir 
o‘yinchi to‘p bilan chiroyli o‘yin ko‘rsatsa, hatto generallik la-
vozimigacha ko‘tarilgan. Shu bilan birga, yutqazgan jamoa sardori, 
odatda, oshkora ravishda darra bilan jazolangan. 
Tabiiyki, uzoq o‘tmishda hozirgi zamon futboliga o‘xshash 
bo‘lgan o‘yinlar o‘ynalgan Xitoy birdan-bir davlat bo‘lgan emas. 
Masalan, o‘n to‘rtinchi asrda 
komer
o‘yini ommalashgan. Ya-
ponlarning bu sevimli o‘yinini o‘tkazish uchun 14 m
2
kattalikdagi 
maydonda 8 o‘yinchi o‘ynagan. Maydonchaning shimoli-g‘arbiy 
burchagiga tog‘ teragi, janubi-sharqiy burchagida tol, shimoli-shar-
qiy burchagida olcha, janubi-g‘arbiy burchagida zarang daraxtlari 
bo‘ladi. O‘yin davomida o‘yinchilar o‘rnatilgan qoidalarga rioya 
qilgan holda to‘pni bir-biriga oshirishgan. 
Mashhur fransuz futbolchisi Moris Pefferkorning ta’kidlashiga 
ko‘ra, 
la sul
o‘yinini to‘g‘ridan-to‘g‘ri hozirgi zamon futbolining 
ajdodi deb qat’iy aytish mumkin, chunki bu o‘yinda ikkita jamoa 
havo bilan to‘ldirilgan charm to‘pda o‘ynashgan ekan. Bu o‘yin 
O‘rta asrlardayoq Pefferkorning mamlakatida ommabop bo‘lgan 
edi. 
Ammo Italiya sport tarixchilarining fikriga ko‘ra, hozirgi futbol 
Fransiyada XVI asrda