Kamal mámbetov, Kama

IbRaYÍm YusuPovtÍń ÓmIRI hám DÓRetIwshIlIgI

(1929—2008)


XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń ideya-tematikalıq, janrlıq hám kórkemlik jaqtan hár tárepleme bayıp, rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan elimizdiń belgili shayırı Ibrayım Yusupov boldı.
I.Yusupov 1929-jılı 5-mayda Shımbay qalasına jaqın jerdegi Azat awılında óz dáwiriniń ziyalı adamlarınıń biri Yusup axunnıń shańara®ında dúnya®a keledi.
Ol 1949-jılı Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutın tamamlap, usı institutta oqıtıwshı, sońınan «Ámiwdárya» jurnalınıń bas redaktorı, N.Dáwqaraev atında®ı tariyx, til hám ádebiyat institutınıń ilimiy xızmetkeri, bólim baslı®ı, Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamınıń baslı®ı, «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasınıń bas redaktorı, Respublikalıq paraxatshılıqtı qor®aw qorınıń, Respublikalıq ruwxıy hám a®artıwshılıq orayınıń baslı®ı wazıypalarında isledi.
I.Yusupov 1956-jıldan baslap Jazıwshılar awqamınıń a®zası.
I.Yusupov túrli tarawlarda xızmet etiwine qaramastan, dóretiwshilik miynet onıń ómir jolınıń ajıralmas bólegi boldı. Ol ózi jasa®an zamanda qanday jańalıqlar bolsa, olardı lirikalıq, liro-epikalıq, dramalıq hám prozalıq shı®armalarında keńnen sáwlelendirip keldi.
I.Yusupovtıń qaraqalpaq ádebiyatı hám mádeniyatı tarawında islegen ullı xızmetleri joqarı bahalanıp, bir qansha mámleketlik sıylıqlardıń iyesi boldı.
I.Yusupov Qaraqalpaqstan RespublikasıGimniniń avtorı, onıń tekstin jazdı. I.Yusupov dúnya xalıqları shayırlarınıń qosıqların qaraqalpaq tiline awdardı. Bul awdarmalar
«Máńgi bulaq» (1985) degen atama menen basılıp shıqtı. Dramaturgiya janrına da salmaqlı úles qosıp «Qırq qız», «Ómirbek laqqı», «Máńgi bulaq» dramaların jazdı. Qaraqalpaq saxnasında birinshi mártebe opera janrında
«Ájiniyaz» obrazın alıp kelgende, onıń librettosın jaz®anda I.Yusupov boldı.
Shayšrdš… qosšqlarš. Shayırdıń «Watan» dep atal®an eń dáslepki qosı®ı 1946-jılı «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetasında basılıp shıqsa, eń dáslepki «Joldas mu®allim» poeması 1949-jılı pedagogikalıq instituttı pitkeretu®ın jılı 20 jasında jarıq kóredi. Bul poema onı keń jámiyetshilikke talantlı jas shayır sıpatında tanıtadı. Birinshi qosıqlar jıyna®ı
«Baxıt lirikası» 1955-jılı basılıp shıqtı. Usı jıllardan baslap ullı talant iyesi 60 jıl®a shamalas ómirinde qosıq arqalı xalqımızdıń júregine jol tawıp zamanlaslarınıń kewil-kúyin, arzıw-ármanların, qay®ısı menen quwanıshın, keleshekke bol®an umtılıwları menen biyik adamgershilikli pazıyletlerin tınımsız jırlaw®a hasla jalıqpadı.
Shayırdıń dáslepki jılları jazıl®an «Hesh qashan»,
«Shıbı®ı sınsa shınardıń» lirikalıq qosıqlarınıń mazmunınan zamanımızdıń áhmiyetli máseleleriniń biri bol®an paraxatshılıq, tınıshlıq temalarınıń sóz etilgenligin kóremiz.
Kórkem sóz sheberiniń «Kún shı®ıs jolawshısına»,
«Tuwısqanlıq», «Qara tal», «Kegeyli», «Ana tilime»,
«Shógirme», «Qobız», «Berdaqtıń duwtarı», «Seksewil»

2. 
   qosıqlarınıń hárbirinde xalqımızdıń ózine tán milliy kelbeti menen psixologiyalıq ózgeshelikleri, úrp- ádet dástúrleri menen tábiyat gózzallı®ı, ana tiliniń bay múmkinshilikleri tiykarında sheberlik penen súwretlenedi. Mısalı, shayır «Qaratal» qosı®ında qara taldı tek tábiyat kórinisinde emes, al ana Watan, tuwıl®an jer mánisinde keńnen alıp súwretleydi. I.Yusupov bul qosıqta lirik qaharmannıń balalıq hám jaslıq dáwirin, tuw®an jerge hám ana tábiyatqa degen súyiwshilik sezimlerin usı qara tal obrazında barınsha sheber ashıp beredi:
   

Suw boyında shayqatıl®an janım qara tal, Ma®an balzam, sen tımıqtı shaqır®an samal,

Ma®an tuwısqan hár shıbı®ıń hám búrtikleriń, Seniń astıń-kindigimnen qan tam®an jerim.

Bilim quwıp men qala®a sapar shekkende, Haq jol tilep anam menen uzatıp sen de,

13—Qaraqalpaq ádebiyàtı, 10-kl
193

Suw boyında qaldı sóytip tentek balalıq,
Men erjettim sennen shıqqan narttay buralıp,

• 
  dep qara tal menen xoshlasadı.
  

Shayırdıń «Awıl, awıl», «Tallı ja®ısta®ı eske túsiriwler»,
«Tal bolıptı talları» h.t.b. poeziyalıq dóretpelerinde kindik qanı tam®an tuwıl®an jerin jer jánneti dep biledi.
Shayırdıń «Kegeyli», «Berdaqtıń duwtarı» hám «Sahra búlbiline» qosıqları klassikalıq ádebiyatımızdıń maqtanıshı bol®an Berdaq shayır®a arnap jazıladı hám ullı shayırdıń qol jetpes talantı maqtanısh sezimleri menen jırlanadı. Mısalı, shayır «Sahra búlbiline» qosı®ında:

Zaman dártin dástan etip tilińde, Xalqıńnıń ar-namıs, hújdanı boldıń, Ayaqta®ı qaraqalpaq elinde, Shayırlıq múlkiniń sultanı boldıń.

• 
  dep óz xalqınıń sóyler sózi hám kórer kózi bol®an shayırdı joqarı bahala®an bolsa, «Berdaqtıń duwtarı» qosı®ında da shayır dártine muńlas hám sırlas bol®an duwtarın táriyiplew arqalı, onıń pútin dóretiwshilik talantına joqarı baha beredi.
  

1. 
   Yusupov «Ayt sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan» qosı®ında ullı sóz zergeriniń tá®diri hám qosıqları muhabbat hám ashıqlıq, ayralıq hám hijran azabınan dóretilgenligin, ásirese shayırdıń muhabbattı hám ana Watandı ulı®lawdıń asqan sheberi bol®anlı®ın maqtanısh sezimleri menen o®ada tásirli súwretleydi.
   

I.Yusupovtıń kópshilik lirikalıq qosıqlarında filosofiyalıq mazmunnıń kúshli berilgenligi bayqaladı. Onıń «Kewil- kewilden suw isher» qosı®ında adam kewliniń o®ada názik ekenligi, hátteki insandı qorsha®an janlı hám jansız tábiyattıń da adam balası sıyaqlı biri-ekinshisiniń izzet-húrmetine, mehrine, itibarına mútáj ekenligi óz ara salıstırılıp súwretlenedi.
Shayırdıń «Tuwısqanlıq» qosı®ınıń ideya-tematikasında da qanı, janı, tili hám dini bir-birine jaqın bolıp qoymastan, tariyxı menen mádeniyatı hám úrp-ádet, dástúrleri de jaqın bol®an xalıqlardıń tuwısqanlıq qatnasları joqarı ulı®lanıp jırlanadı:
Tariyxlar®a gúwalı sóz, Hárbir dártke dawalı sóz, Kiyeli sóz, duwalı sóz,
«Tuwısqanlıq, tuwısqanlıq!»

Ar-namıs hújdanı sherik, Malı menen janı sherik, Tamırında qanı sherik, Xanalas sóz «tuwısqanlıq».

I.Yusupovtıń qosıqların oqı®anda tariyx betlerin ashıw-

®a tuwra keledi. Shayırdıń «Náreste» qosı®ında «Ele bult kórmegen ol bir altın tań» sıyaqlı jaqsılıq penen jamanlıqtı bilmegen kewli pák hám azada náresteniń obrazın jaratadı. Qosıqtıń mazmunında náreste ushın xan da, puqara da bári bir. «Kúldirgen onı murttan tartqılap oynap» sıyaqlı qosıq qatarlarında®ı dúnyanı titiretken Shıń®ısxandı da náreste ja®ımlı háreketleri menen óz aytqanına kóndirgen. Al, jaqın ótmish tariyxımızda júz bergen Osvencimda®ı (balalardıń Germaniyada®ı órtelgen jeri)sıyaqlı asa ketken jawızlıqlardıń sebebinen ólip ketken san-mıńla®an nárestelerdiń tá®diri ayanıshlı súwretlenedi. Shayır usılardan juwmaq shı®ara otırıp, dúnyada®ı jaqsı adamlardıń jaqsı islerin tuw etip kóterse, al jamanlardıń jawızlıq islerine nálet aytadı.
Joq, joq, bári emes! Tek te jaqsılar,— Haq kewil adamlar bala bol®andı,
Al, ishkirne, jawızlar she? Jaq olar,
«Bala boldıq»—degen sózi jal®andı.


I.Yusupovtıń kórkem ádebiyatqa jańa tema hám jańa mazmun alıp keliwde xızmeti o®ada ullı. Bunı biz ótken ásirdiń 70-jıllarında dóretilgen «Ana tilime» qosı®ınıń mazmunınan da ayqın kóriwimizge boladı. Qosıqta xalqımızdıń ómirlik azı®ı hám ruwxıy baylı®ı bol®an ana tiliniń qádir-qımbatı menen ullılı®ı maqtanısh sezimleri menen jırlanadı:

Jıraw seni báygi atınday bapla®an, Sheshenler dawda shıńlap seni tapla®an,

Alpamıslar uran etip urısta, Berdaq seni qural etip sapla®an.

Shayırdıń soń®ı jıllarda jazıl®an «Aral elegiyaları»,

«Bul jer ele zor boladı», «Bazar jolında», «Korrupciya»,
«Begligińdi buzba sen», «Anemiya», «Tırnalar», «Alıs áwladlar®a», «Boranlı keshte», «Bayıwlı®a» «Súmelek qaynatqan jeńgeyge», «Korabller qoyımshılı®ında®ı eles»,
«Paseydonnıń ®ázebi» h.t.b. qosıqlarınıń ideya-tematikasında búgingi ekologiyalıq mashqalalar menen birge ekonomikalıq, jáne de sociallıq máselelerdi de tereń túsingen lirik qaharmannıń kewil-keshirmeleri menen jaqınnan tanısamız. Mısalı, shayır «Aral elegiyaları» qosı®ında:

Suwı qumaytlan®an bir ázim dárya, Ruwxım arqalı a®ıp baradı, Demikken eń soń®ı balıqlar onda, Eseńkirep qalash qa®ıp baradı.

Tubalasa irkip kúshli a®ısın, Dáryalar teńizge jete almas eken, Teńiz taslap óz máńgilik ja®ısın, Tá®dirine tásil ete almas eken.

Balıq oynar shalqar suwdıń tusında, Teńiz alıp ketken barlıq qusın da, Adamnıń eń ázzi jeri usında`

Óz Watanın taslap kete almas eken.

Bunda biz teńizi qaytıp, dáryasına uyıq tewgen xalıqtıń bir perzenti sıpatında usı ja®ada jasawshı xalıq tá®dirine hám Aral tá®dirine janı ashı®an lirik qaharmannıń ruwxıy gúyzelisleri menen tınıshsızlanıwın kóz aldımızda janlı elesletemiz. Shayır «Boranlı keshte» qosı®ında qıs ayınıń boranlı keshinde adamzattan mehir kútip kelgen janlı jániwarlar®a qarsı islegen jawızlıq háreketleri ashınarlı ja®dayda súwretlenedi.

«Úmit ja®ısı» (1990) kitabına kirgen «Tırnalar» qosı®ında janlı tábiyattıń sulıw hám erke qusı tırnalardıń suwı qaytqan dáryası menen teńizin taslap ketiwi shayırdı úlken táshwishke saladı hám shayır bul haqqında®ı ruwxıy
keshirmelerin monolog formasında jetkeredi. Qosıq sońında insan balasınıń qanday qıyın ja®dayda qalsa da, tırna sıyaqlı tuwıl®an jeri menen ana Watanın taslap ketpesten, sadıq qalatu®ının kewil tuy®ılarınan ótkerip bılayınsha tereń uqtırmaqshı boladı:

Ál hawada qanatların taldırıp,

Jat mánzilge sapar shekken tırnalar, Ayralıq dártine bizdi qaldırıp, Shadlı®ımdı alıp ketken tırnalar.

Tańlarım oyanbas tolqın sestinen, Qaylardan alarman onday kúshti men? Duzlı shań®ıt kómgen kóller ústinen, Bul ja®ısqa túspey barar tırnalar.

Shayır «Bayıwlı®a» qosı®ında da ekologiyalıq apatshılıqtıń sebebinen qulazıp qal®an awıllardı, qutı qashqan tábiyattı, adamlar tá®dirin salıstırmalı usılda sáwlelendiredi. Al,

«Korabller qoyımshılı®ında®ı eles» qosı®ında da búgingi kúni bar baylı®ınan ayrılıp, qutı qashıp ashınarlı ja®day®a túsken teńizdiń qulazı®an kelbeti súwretlengenligin kóremiz`
Shayır joqarıda®ı kópshilik qosıqlarında Aral mash- qalasınan kelip shıqqan ekologiyalıq qıyınshılıqlardıellegiya formasında súwretlegen bolsa, «Bul jer ele zor boladı» qosı®ınıń ideya — tematikasında xalqımızdı kelesheginen úmit kútip jasaw®a jigerlendiredi. Qosıqtıń hár bir qatarında tuw®an jerdiń ózge jerlerdi qaytalamaytu®ın ózine tán tábiy®ıy ózgeshelikleri shayırlıq yosh penen tolıp-tasıp jırlanadı. Búgin teńiz qaytqan bolsa, erteń náwpir suw kelip, ana tábiyatımız qayta gúllep-jasnaydı degen ólmes ideyalardı al®a súredi.
Zamanı menen teń ayaq qosıp jasa®an shayırdıń
«Jańa ásirge», «Túrk ulısına», «Prezident», «Mustaqillik maydanınan ótkende» h.t.b. qosıqlarında jańa ásirdi hám
®árezsiz zamandı úlken quwanısh penen kútip al®an talant iyesiniń hawazı sezilip turadı.
«Paseydonnıń ®ázebi» shı®armasında shayır mifologiyalıq syujetten paydalana otırıp, búgingi tábiyattıń ekologiyalıq ózgerislerge ushıraw sebeplerin allegoriyalıq (astarlı mánide) usılda súwretleydi.