Kamal mámbetov, Kama

Arzšgúl

Atań quyın, eneń kepe qıtaydı, Hárkimge bir usıl bergen qudaydı, Óńge qız juldızdur, sen hám bir aydı, On tórt keshesinde kórdim, Arzıgúl.

Atańız atalıq, atıń Arzıgúl, Tillerińzıbandur yúzleriń gúl-gúl, Jeńgeńiz Qatıyra, sińlińiz Aygúl, Yup atqa júk bolar nazıń, Arzıgúl.

Torı attıń basına dorbasın ilgen, Shı®ayın degenin usınnan bilgen, Shaynek jibergenge on tilla túygen, Bilgishlik, saqıylıq sende, Arzıgúl.

Jal®ız úy otırdıń Ta®japtı boylap,

Hár iske qol qoydıń námártlik oylap, Bir nákes ketipti basıńdı baylap,
Sol isińe hayran qaldım, Arzıgúl.

1. 
   Jańabay shayır xalıqqa qanday talantlı adam sıpatında tanıl-
   

®an?

2. 
   Shayırdıń «Sultan baqqal», «Zerger», »Qazı iyshan» qosıqları tematikası ja®ınan qanday qosıqlar?
   
3. 
   «Qazı iyshan» qosı®ında unamsız adamnıń obrazı qalay kórkem súwretleniwin tapqan?
   

1. 
   Shayırdıńdástúrlik táriyip janrında jaz®an qosıqlarınıń maz- munın aytıń.
   
2. 
   «Aqsúńgúl», «Ayjamal» qosıqların yadlań.
   

QulmuRat shaYÍR

(1845—1927)


Qulmurat shayır ádebiyat tariyxında «On to®ız» — dep atalatu®ın poeması, «Begdiń kók atı» «Júz bası», «Shá- harbay» degen qosıqları menen belgili. Ájiniyaz, Kúnxoja, Berdaqlardıń dóretpelerin jaqsı bilgen hám solardıń dástúrin dawam ettirgen Qulmurat shayırdıń ádebiyat tariyxında®ı ta®ı bir úlken xızmeti — ol ataqlı xalıq shayırı, qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili Ayapbergen Muwsaevtıń ustazı sıpatında keń belgili.
Qulmurat Qurbanlı ulınıń tuwıl®an jeri házirgi Moynaq rayonınıń Tik ózek awıl keńesiniń qarama®ında®ı jerler. Ol usı aymaqta®ı Qarajar, Taxtaqayır dep atal®an jerlerde, soń Sorkól degen jerde ómir súrgen.
Ilimiy ekspediciyalar waqtında shayırdı jaqsı biletu®ın adamlardıń bergen ma®lıwmatları boyınsha Qulmurat qarapayım, dindar adam bol®an. Eski mektepte de oqı®an, biraq jaqsı xat jazıp, xat oqıytu®ın sawatı bolma®an. Óziniń dindarlıq túsinigi boyınsha shayırshılıq kásipke de dáslepki waqta shariat jol qoymaytu®ın is dep qara®an. Biraq qarapayım adam sıpatında haqıyqattı qattı súygen. Sonlıqtan ózi namaqul dep esapla®an waqıyalar, isler, adamlar tuwralı sol waqtında qosıq shı®arıp, onı xat sawatı bar adam®a jazdır®an. Usı®an sáykes onıń ózine zamanlas dáwirdegi jaramsız islerdi súwretleytu®ın biraz qosıqları dóregen. Biraq qosıqların sırtqa shı®armay saqlap qoyıp júrgen, xalıqqa taratıwdı úrdis etpegen. Shayırdıń usılayınsha xalıqqa tarata almay topla®an qol jazbaları, ótken ásirdiń 20-jıllarınıń aqırında joyılıp ketken. Sonıń nátiyjesinde, jaqında ótken shayır bolıwına qaramastan xalıq arasında onıń kútá az qosıqları ®ana taral®an.
Qulmurat shayır qosıq jazıwdı, kesh, 30 jaslarında basla®an. Jarlıshılıq joqshılıq turmıstıń saldarınan qosıq jazıw®a waqıt ta bola bermegen.
Onıń bizge kelip jetken ádebiy miyrasınıń azlı®ınıń bir sebebi de usı.
Shayırdıń xalıq arasında úzindi túrinde taral®an ayırım qosıqlarında qosıq jazbay ótkergen kóp jıllarına
ókinish sezimleri de esitilgendey boladı. Mısalı ol usınday qosıqlarınıń birewinde:

«Ladanlı®ım shunsha biypárwa yurdim... Yigitlik quwatın zayıl ótkerdim»,

• 
  dep jazadı.
  

Onıń atı belgisiz usı qosı®ınıń mazmunına qara®anda bul qosıq uzaq ómirbayanlıq (avtobiografiyalıq) hám shayırdıń turmıs haqqında®ı oyların bayan etetu®ın uzaq qosıq bol®an bolsa kerek.
Mısalı, qosıqta®ı:

«Háy yaranlar bul yal®anshı dúnya®a. Árman bilen ketmek ushın kelishim, Ne jánanlar ketti kózim kórgendiń,

Munsha árman menen neden nalıshım»...

• 
  degen qatarlar bir ja®ınan shayırdıń jarlı mashaqatlı ómirinen qay®ırıp, nalıwın bildirse, ekinshi ja®ınan, ózine zamanlas belgili jaqsı adamlar®a, «Ne jánanlar», olardıń awır tá®dirine onıń tilekleslik qatnasın ańlatadı.
  

Shayırdıń bul qosıqlarınıń hám basqa da shı®armalarınıń tili onı ádebiy shı®armalardı kóp oqı®an, kitabıy tilge jaqsı tanıs adam sıpatında kórsetedi.
Qulmurat shayırdıń ádebiyat tariyxında úlken áhmiyetke iye shı®arması onıń «On to®ız» poeması.
Bul poemadan basqa, joqarıda aytqanımızday, onıń
«Begdiń kók atı»,«Júz bası», «Sháharbay» dep atal®an arnaw qosıqları da bar.
Úzindileriniń mazmunına qara®anda bunday qosıqları biyjón adamlardı áshkaralaytu®ın ótkir satira bolıp kózge túsedi.
Shayır ayırım adamlar miynetten qashıp, janın qıy- namay ómir súriw ushın taqıwalıq (mollashılıq) etedi olardıń aytqan úgitleri tek tilden aytıl®an ótirik sóz dep túsindiredi:

«Kópdur taqıwalıq hár jerde tilden, Shen-shen jerden tabılmas kóńilden, A®ır dese mehnet shekpey jeńilden, Tili júyrik taqıwa bolıwın kóriń».
8—Qaraqalpaq ádebiyàtı, 10-kl


113

Úzindi kórinisindegi ta®ı bir qosı®ında Qulmurat shayır adamlardıń jumısın shala islep, kóp haqı alıw®a urınatu®ın ustalardıń minez-qulqınıń ústinen kúledi:

«Ustalardıń teletinge puw-puwı, Andın ziyat Ayekeshtiń suw-suwı, Qazaq, qaraqalpaq, ózbektiń quwı, Andın óte bilmes quyrı®ın túyip»...

Xalıq arasında Qulmurat shayırdıń atına baylanıslı

«Qal®an kóńil — sın®an shiyshe, pitpes kóńil jaraqatı» dep keletu®ın júdá tereń mánili hám kórkem naqıllıq qosıq qatarları da bar.
Qulmurat shayırdıń tiykar®ı shı®arması bol®an «On to®ız» poeması 1898-jılı bolıp ótken mınaday ayqın tariyxıy waqıya®a baylanıslı jazıl®an.
Tallıq volostınıń basqarıwshısı Qulen bolıs qattı qollı®ı menen xalıqqa záhárin jayadı. 1898-jılı volost basqarıwshısın saylawda ol uezd basqarıwshıları, patsha administraciyası tárepinen xalıqtıń kúshli narazılı®ına qaramastan ekinshi ret volost basqarıwshılı®ına usınıladı. Xalıq qanshama qarsılıq kórsetse de ol saylanadı. Al qarsılıq kórsetkenlerdiń basshılarınan on to®ız adam qamaqqa alınadı hám tuw®an jerinen aydap alıp ketiledi.
Qulmurat shayır mine usı waqıyanı bayanlap, sol on to®ız adamnıń kimler ekenligin, qalayınsha aydal®anlı®ın, izbe-iz súwretleydi.
Bul waqıyalardı súwretlegende shayırdıń simpatiyası, tilekleslik sezimi ádalatsızlıqqa, zorlıqqa qarsı kóterilgen adamlar tárepinde. Ol saylaw waqtında islegen bul ádilsizlikti, zorlıqtı, on to®ız adamnıń aydalıwın patsha zulımlıqlarınıń kúnnen-kúnge artıwı dep, al qamaqqa alın®an aydal®anlardı biygúna, haq adamlar dep bahalaydı.
Shayır qamaqqa alın®an on to®ız adamnıń on tórt adamın basma-bas tanıstırıp, qal®an besewiniń atın bilmegenligin aytadı, biraq usı iske shatıl®anlardıń barlı®ın da ®ayratlı, jigerli adamlar deydi. Solay etip, olardı ádilsizlikke qarsı qorıqpay bas kóterip shıqqan adamlar etip súwretleydi:
Basqa jigitlerdiń atın bilmedim. Esitpedim ya ózlerin kórmedim, Bular neshik deyip halın sormadım, Kim iske shatılsa bardı ®ayratı!...


Bul aytıl®anlardan Qulmurat shayırdıń óziniń de ádilsizlikke, teńsizlikke, para hám basqa da hár túrli zańsızlıqlar®a tiykarlan®an eski saylawlar®a jek kóriwshilik, narazılıq penen qara®anlı®ın kóremiz.
Shayır sonıń menen birge, Rossiya patsha administraciyası hám jergilikli hámeldarlardıń qosılıp xalıqtı ezgenligin, xalıqtıń tileklerin ayaq astına tapla®anlıqların durıs súw- retleydi.
Solay etip, Qulmurat shayırdıń «On to®ız» poeması tek eski saylawlar haqqında ma®lıwmat beriw menen ®ana emes, ulıwma qaraqalpaq jeri Rossiya®a qosıl®annan keyin de sociallıq teńsizliktiń kúshlı dawam etip qal®anlı®ın, qaraqalpaq xalqınıń ishindegi bay hámeldarlardıń Xiywa xanı menen bol®anlı®ı sıyaqlı patsha administraciyası menen de awız jalasıp xalıqtı ezgenligin ayqın súwretlep beriwi menen de kútá bahalı.