Kallusli to’qimalarda morfogenez

Kallus to’qimasi morfogenetik
reaksiyasi:
A - proliferiruyuhiy kallus;
B - adventivno’y pochek;
V - ildiz (rizogenez) hosil bo’lishi.
tayyor bo’lishi kerak. Morfogenezni stimulini qabul qilish qobiliyati hujayrani kompentligi deb ataladi. Olimlarni fikriga hujayrani kompetentligi tasadduf voqeylik, shuning uchun ham juda kam uchraydi. SHu munosabati bilan o’zini kompetentsizligi tufayli morfogenez stimulini qabul qolaolmaydigan kallusli hujayralar hayoti to’g’risida savol tug’ilishi muqarrar.
Ko’chatlarda bu hujayralar bo’linishda davom etadi va ko’proq gormonga muhtojsizlik yo’liga o’tib oladi. Ammo, kallus to’qimalarni hammasi ham o’zini rivojlanishini gormonga muhtojsizlik bilan tugatmaydi.
Morfogenezni yangi markerlarini izlab topish ishlari davom etmoqda. Meristematik uchoq hujayralari va embrioidli strukturalar hosil bo’lishiga bosh bo’ladigan hujayralar kallusli hujayralardan RNK va DNK sintezini kuchligi bilan farq qiladi. Bu esa oqsil almashinuvini o’ziga xosligi bilan bog’liq. Oqsil almashinuvini o’zgarishi, tabaqasizlangan hujayralarda o’tadigan jarayonlarga o’xshash bo’lsada, ularni nihoyasi har xil. R.G.Butenkoning fikricha, reaksiyani
spesifikasi (o’ziga xosligi), makromolekulalarni sintezini umuman kuchayishi bilan emas (bu proliferasiyani kuchaytirish uchun zarur), balki mana shu umumiy fonda sodir bo’layotgan noyob sintezlar va boshqaruvchi tipga ega bo’lgan oqsillarni paydo bo’lishini shart qilib qo’yishi bilan bog’liq.
Kallusli kulturalar to’qimalarini morfogenezga o’tishi, nafas olish metabolizmini o’zgarishi bilan olib boriladi. Umuman nafas olish (SO2 bo’yicha) kuchayadi, ammo uni xarakteri pentozofosfat yo’lini kuchayishi tomon o’zgaradi. Nafas olish fermentlarini faolligi oshadi.
Biokimyoviy o’zgarishdan keyin, hujayrani strukturasida reorganizasiya (qayta buzulish) boshlanadi. Hujayrani biokimyoviy o’zgarishi uni tuzilishini o’zgarishidan oldin turadi.
Morfogenez yo’liga kirgan hujayralarda ribosomalar, mitoxondriyalar soni ko’payadi, ularni ichki tuzilishi o’zgaradi. Kallusli hujayralarda morfogenez jarayoni sinxronsiz o’tadi va uzoq davom etadi. Bir vaqtda kallusli to’qimalarda to’liq tuzilgan strukturalar hamda endigina bu yo’lga kirmoqchi bo’lgan ujayralarni ham kuzatish mumkin.
Meristematik uchoqni hujayralarini vaglobulyar proembrioni sintetik faolligini oshishi, ularni ozuqa muhitidagi moddalar intiladigan attragir (ozuqa muhitini fitogormonlar miqdori ko’proq bo’lgan organga yo’llantiruvchi) markazga aylantirib qo’yadi. Bunday holatda atrofdagi kallusli hujayralar emirilib, hosil bo’lgan embrioidlar kallusli hujayralar massasidan oson tushib ketadi.
Kallusli hujayralar bir-biri bilan plpzmodesmalar orqali bog’lanmaydi. Murtaksimon tuzilmalar yoki meristematik o’choq paydo bo’lganda, hujayralar oralig’ida qaytadan plazmodesmalar yordamida bog’lar paydo bo’ladi.
Morfogenezda o’tadigan va kallusli hujayralardan o’simlik paydo bo’lishi bilan tugaydigan barcha o’zgarishlar maxsus genlar orqali boshqarib (nazorat qilib) turiladi. Hozirgi vaqtda bir guruh olimlar – morfogenezni belgisi poligenli bo’lib, bir necha xromosomalar bilan nazorat qilib turiladi, deb hisoblasalar, boshqalari- bu belgi ikkita yadro geni bilan aniqlanadi, degan fikrga kelishgan. Kallusli hujayralarni morfo-genetik faolligi genetik tabiatga ega ekanligini o’zi, nima
uchun ba’zi-bir hollarda kallusli to’qimalardan u yoki bu genotiplarni egenerasiyasini olish mumkin emasligini tushuntirib beradi. In vitro sharoitida morfogenetik faol genotiplarni chatishtirish – regenerasion imkoniyatlarni (qobiliyatlarni) oshishiga olib kelishi mumkin.